توتم پرستی و تمایز امور مقدس از عرفی

پگاه حوزه ، ش 62

رویکرد دورکیم به دین، رویکردی کارکردگرایانه و سودجویانه است . این رویکرد، هرچند در میان متفکران پیش از او نیز رواج داشته، اما بیشتر تحت نفوذ وی شکل گرفته است .

تبیین های کارکردگرایانه گرفتار مشکلاتی هستند که در حوزه دین نیز رخ می نمایند . در مورد دین، میان شرح کارکردگرایانه یک رفتار اجتماعی خاص و تفسیری که خود رفتارکنندگان ارائه می دهند، اختلاف زیادی وجود دارد . شرکت کنندگان در یک مراسم مذهبی نمی دانند که آنچه انجام می دهند، بیشتر با یک پارچه سازی گروه ارتباط دارد و اگر هم مناسک در برابر چشمانشان چنین کاری را انجام می دهد، این کار از دید آنها مراد اصلی به شمار نمی آید .

نتیجه این نظر دورکیم که اساسا همه مناسک مذهبی جهان یکی هستند، آن خواهد بود که باورهای شرکت کنندگان و همچنین مقاصد اعلام شده مناسک، هیچ ارتباطی با آنچه اتفاق می افتد، ندارد . این در حالی است که برای شناخت رفتار مذهبی، توجه به باورهای شرکت کنندگان درباره رفتارشان گریزناپذیر است .

از سوی دیگر، نظریه دورکیم نوعی نظریه تحویل گرایانه به شمار می رود . تحویل گرایی در دین بدین معناست که دین به یک بعد و ضلع آن فروکاسته شود و اضلاع دیگر آن نفی گردد . دورکیم نیز دین را در کارکردهای اجتماعی آن خلاصه می کند و مفهوم خدا و دیگر عناصر ادیان را به جامعه تحویل می کند . تبیین کارکردی دین، آن گاه که با تحویل گرایی همراه باشد، گمراه کننده است; چراکه بر اساس این تحویل گرایی، امر مقدس معنای خود را از دست می دهد . «فیلیپس » فیلسوف دین نوویتگنشتاینی، دورکیم را تحویل گرای عامد می نامد; چراکه در تلاش است پدیده های دینی را در قالب واژه های غیردینی تبیین کند . وی نظریه دورکیم در باب دین را چنین توصیف می کند: «وقتی به واقعیت که صورت زیرین نهاد دینی است، سر می زنیم، می بینیم آن واقعیت جامعه است . دین، در واقع، پرستش جامعه است » .

شواهدی که دورکیم بر مدعای خود ارائه می کند بر توتمیسم قبایل استرالیایی مبتنی است . اما یکی از همکاران او بعدها نشان داد که نظریه وی پیش از بررسی دقیق قبایل استرالیایی تدوین شده است . در ده سال گذشته، تفسیر دورکیم از توتمیسم به کلی رد شده است .

نویسنده در ادامه به پاره ای دیگر از مشکلات نظریه دورکیم اشاره می کند .