پیام حوزه: مقام معظم رهبری در پیام خود، به مساله ی تضارب آرا و عقول که باعث گسترش و تولید علم می شود، اشاره کرده اند. اولا تضارب آرا و عقول یعنی چه؟ ثانیا چه شرایط و لوازمی دارد؟ و ثالثا چه باید کرد تا در محیطی آرام و تخصصی همه بتوانند نظرات خود را در چارچوب اخلاق، منطق و ادب در عین حفظ اصول و ارزش ها بیان کنند؟
اگر بخواهیم توصیه ی ارزشمند ایشان را بکاویم باید گفت تضارب آرا این نتایج و نقش ها رادر بردارد:
الف. گشایش افق های جدید در مطالعه ها. در مقایسه ای میان فردی که پژوهش خود را به تنهایی به پیش می برد و پژوهشگر دیگری که مطالعات خود را در قالب مشورت های گروهی تدوین می کند به خوبی به نتایج درخشان تر شیوه دوم پی خواهیم برد.
ب. تصحیح اندیشه. از آنجا که پژوهشگر در فرایند مشورت خواهی از دیگران در مطالعات و پژوهش های علمی، به فردی دیگر اجازه می دهد تا از حریمی خارج از حصارها و تنگناهای ذهن وی به برداشت ها و دیدگاه هایش نظر افکند، نقش تاثیرگذاری ناخواسته و مهار ناشده ی پیش زمینه ها و ذهنیت های کلیشه ای در تحقیق کم تر خواهد شد و پژوهشگر این مجال را خواهد یافت که با توجه به نگاه های مشورت دهندگان، افق های ذهنی خویش را وسعت و ژرفا ببخشد.
ج. جلوگیری از جزم اندیشی. تولید اندیشه برغم همه ی ارزش های معنوی و ارزنده ای که برای آفرینندگان خویش به ارمغان می آورد، گاه نوعی خودبینی ناخواسته ولی تاثیرگذار و مخرب را به دنبال دارد. لذت پیمودن فاصله های پیموده ناشده و شیرینی رمزگشایی از لایه های ناشناخته و ابعاد پرداخته نشده زندگی انسانی از مهم ترین ره آوردها و پیامدهای مطالعات علمی است.
این چنین احساسی گاه اندیشه سازان را به نوعی غرور خودخواهانه گرفتار می سازد؛ در چنین فضایی این بیم می رود که صاحبان خرد و اربابان مطالعه برای تفکرات خود حریم هایی نقدناپذیر بسازند و دچار جزم اندیشی گردند. تضارب آرا در طول یک مطالعه علمی سبب می شود تا چنین علاقه ای در روان پژوهشگر تا حد ممکن فروکش کند.
از منظر دیگر می توان گفت پیامدهای تضارب آرا و انجام مشورت های علمی در طول یک مطالعه عبارتند از:
1. دست یابی به موضوعات جدید مطالعاتی و نیاز سنجی دقیق تر و علمی تر؛
2. ترسیم چهره ای شفاف تر و توضیح روشن گرانه تر جوانب و ابعاد موضوعات پیچیده علمی؛
3. ایجاد فضاهایی باز به منظور رونق بخشی هر چه بیش تر به روندها و فرایندهای تولید اندیشه.
این نکته را نیز باید یادآور شویم که می توان با افزایش تعداد صاحب خردانی که در مشورت های علمی شرکت می جویند و گسترش فرصت هایی بیش تر به منظور تضارب آرا شاهد رونق اندیشه سازی و روندهای تولید دانش در ابعادی پرشتاب تر، دامنه دارتر و کارآمدتر گشت. نباید از یاد برد که تضارب آرا باید در یک چارچوب درست انجام گیرد. یکی از این اصول و چارچوب ها حفظ گذشته است؛ یعنی در تحقیق از یک طرف نباید به دنبال تثبیت گذشته بود از طرف دیگر هم به این معنا نیست که هر چه در گذشته بوده نادرست است.
اساس فقه را گذشته تشکیل می دهد. فقه را که نباید از نو بنیان گذاشت؛ فقه باید ریشه ها، پایه ها و مایه های خود را حفظ نماید. منابع آن در گذشته شکل گرفته است؛ این منابع را که نباید و نمی توان از دست داد. نظریه پردازی یک پا در گذشته و یک پا در وضعیت فعلی و آینده دارد. از یک طرف چشم به گذشته و از طرف دیگر چشم به آینده دوخته است.
بنابراین، یکی از پیش شرطها شناخت دقیق مفهوم تحقیق است. این که امام (ره) فرمود فقه ما فقه جواهری است اگر فقه جواهری را کالبدشکافی کنید، می بینید که مرحوم صاحب جواهر هم از یک طرف به کلیات روش پیشینیان پایبند بود و از طرف دیگر عناصری را بر روش استنباط در همان چارچوب و با همان رنگ و لعاب افزوده است.
اگر این دو را حفظ کردیم، هر چه نظریه پردازی کنیم درست است و اگر نظریه پردازی نکردیم فقه مان تقلیدی است. فقه مان جواهری نیست.
روش استنباط شیخ انصاری با روش استنباط فقهای پنج قرن قبل از او، متفاوت است؛ ولی در کلیات مشترک هستند. امروزه هم همین طور است.
پیام حوزه: به نظر شما چه باید کرد که بیان آرا و نظریات و تضارب عقول، به جدال و مراء و یا هرزه گویی و کفرگویی ها نینجامد؟ به تعبیر مقام معظم رهبری «ادب استفاده از آزادی» چگونه باید رعایت و نهادینه شود تا سهم اخلاق و منطق یک جا و در کنار هم ادا شود؟
بررسی ریشه های شکل گیری چنین وضعیتی به مطالعه ای دامنه دار و بعضا میدانی نیاز دارد که طبیعتا در مجال محدود این مصاحبه، زمینه ی پاسخگویی کامل به آن وجود ندارد، ولی اگر صرفا بر آن باشیم تا نمایی کلی از نقش اخلاق و بایدها و نبایدهای اخلاقی در عرصه ی پژوهش های حوزوی را ترسیم کنیم، باید ابتدا به دو سویه بودن روندهای اخلاقی اشاره نماییم. به نظر می رسد که پژوهشگران و مخاطبان آثار باید بر آن باشند تا با افزایش آستانه ی تحمل پذیری خویش، فرصت های بیش تری را به تنفس آزادانه ی پژوهش و تحقیق ببخشند. در این ارتباط می توان دو انتظار مشخص را از پژوهشگران و جامعه حوزوی که مخاطب محصولات مطالعاتی و پژوهشی به حساب می آید، مطرح کرد:
انتظار نخست. پژوهندگان عرصه های نوین به جد بر آن باشند که مبادا در فضای آزاد مطالعات علمی، مباحثی غیر علمی و مطالعه ناشده وارد چرخه ی حساس و گاه شکننده ی گفت و شنود حوزه گردد.
انتظار دوم. مخاطبان عرصه های پژوهشی در قبال پژوهشگران و کاوشگران عرصه های جدید با سعه ی صدر بیش تری عمل نمایند و به جای طرد و نفی آن ها، به جسارت های علمی پژوهشگران در پای نهادن در عرصه هایی از این دست حرمت نهند. طبیعی است، آن ها در چنین فضایی با سهولت بیش تر خواهند توانست اشتباهات بعضا غیر قابل اجتناب در روند پژوهش های جدید را با توجه به مزایای بسیار زیاد پژوهش و اهمیت اصل پژوهشگری در بسترهای جدید، نادیده بگیرند.
در شرایطی که نوآوری تنها سهمی اندک از فعالیت های حوزوی را به خود اختصاص داده و بیش ترین سهم در اختیار آموزش قرار گرفته است؛ نباید انتظار داشت فرهنگ نظریه پردازی بسط یابد.
