ادب اجتماعی و آداب معاشرت

ادب شگفت و عجب،[1]دانش، معرفت، روش پسندیده.[2] ادب در لغت نامه های عربی، تمرین دادن نفس[3]و حسن اخلاق[4]شمرده شده است و ابن منظور ادب را راهنمای مردم به سوی کار پسندیده، و بازدارنده آنها از کار زشت می داند.[5]

ادب دراصطلاح

باید دانست که به لحاظ اصطلاحی ادب در طی قرون به دو معنای عمده ادبیات (علوم ادبی) و ادب دینی (اخلاقیات) به کار رفته است[6]ولی مقصود از آن در این بحث ادب دینی می باشد؛ «حفظ حدّ و اندازه هر چیزی و تجاوز ننمودن از آن را ادب گویند »[7] تعاریف مشابه دیگری نیز وجود دارد. از جمله خواجه عبدالله انصاری پیرامون ادب اینگونه بیان می دارند: «ادب آن است که بنده در اثر شناختن ضرر و زیان تعدی [از حدود الهی]، حدّ میان غلوّ و جفا را حفظ کند[8]»و نیز در کتاب ارشاد القلوب دیلمی، می خوانیم: «حقیقت ادب، جمع شدن صفت های نیک و دور کردن صفات زشت است...»[9] علامه طباطبایی (ره) در تفسیر گرانسنگ المیزان به بیانی دیگر به تعریف ادب پرداخته و می فرمایند: «ادب، هیأت زیبا و پسندیده است که طبع و سلیقه چنین سزاوار می داند که هر عمل مشروعی چه دینی باشد مانند دعا و امثال آن و چه مشروع عقلی باشد مانند دیدار دوستان بر طبق آن هیأت واقع شود. به عبارت دیگر: ادب عبارت است از ظرافت عمل.»[10]

ادب و تفاوت آن با اخلاق

در تعریف های ارائه شده از ادب، گروهی ادب را اخلاق دانسته و آن را حسن اخلاق تعریف کرده اند. اما با تأمّل در این واژه در می یابیم که ادب با اخلاق تفاوت دارد. در این رابطه شیخ طبرسی به 6 تفاوت میان اخلاق و ادب اشاره کرده و می فرمایند:

1ـ اخلاق از مسائل مربوط به روح انسانی بحث می کند ولی آداب مربوط به افعال بدن است.

2ـ مسائل اخلاقی همیشه و در طول زمان ثابت بوده و تغییر در آنها راه ندارد ولی آداب در زمان های مختلف متغیر و متفاوتند.

3ـ مسائل اخلاقی از نظر مکان نیز ثبات داشته و در هر شهری و هر کشوری یکسان می باشند اما آداب در شهرها و کشورهای مختلف تغییر نموده و آداب هر منطقه مخصوص همان مکان است...

4ـ اخلاق علت است و آداب معلول و ثمره آن است.

5ـ در روایات اسلامی به آداب بیشتر از اخلاق اهتمام داده شده است.

6ـ مسائل اخلاقی قابل استدلال عقلی می باشند ولی برای آداب استدلالی عقلی وجود نداشته و تابع ذوق و سلیقه مردم می باشند.»[11]

ادب از منظر قرآن

در رابطه با اهمیت ادب در قرآن می توان به سوره حجرات، آیه 4 رجوع کرد که در این آیه رعایت ادب و نگاهداشتن حرمت افراد در روابط اجتماعی، نشانه خردمندی دانسته شده است.[12] «(ولی)کسانی که تو را از پشت حجره ها بلند صدا می زنند، بیشترشان نمی فهمند»[13] آیت الله مکارم شیرازی در این باره می فرمایند:«اصولاً هر قدر سطح خرد و عقل بالاتر رود بر ادب او افزوده می شود؛ زیرا «ارزش ها» و «ضد ارزش ها» را بهتر درک می کند و به همین دلیل بی ادبی همیشه نشانه بی خردی است یا به تعبیر دیگر بی ادبی کار حیوان و ادب کار انسان است.»[14]

ادب از منظر روایات

1)ادب و عقل

این روایات در اهمیت و ارزش ادب به بحث رابطه میان ادب و عقل پرداخته اند.امام علی(ع) می فرمایند: «و باید از کسانی نباشی که پند دادن به آنها سود نرساند مگر هنگامی که به آزردن و رنجاندنشان بکوشی. زیرا خردمند (عاقل) به ادب و یاد دادن پند می آموزد و چهارپایان پیروی نمی کنند مگر به کتک.»[15]

2)ادب وارث

در روایات، بهترین ارثی را که برای فرزندان می توان به جای گذاشت ادب معرفی کرده اندـ امام علی(ع) می فرمایند: «بخشش و تفضل هیچ پدری به فرزندش بهتر از عطیه ادب و تربیت پسندیده نیست»[16]

3)ادب و کمال انسانی

یکی از نکاتی که در روایات، درباره ادب دیده می شود ارتباط ادب با کمال انسانی است؛ اینکه شخصیت آدمی مرتبط با ادب می باشد و هر قدر ادب افزوده گردد شخصیت آدمی نیز بالاتر می رود. امام علی(ع) می فرمایند: «ای مؤمن علم و ادب، ارزش وجود توست در تحصیل علم کوشش نما. چه به هر مقداری که بر دانش و ادبت افزوده شود قدر و قیمت تو افزایش می یابد.»[17]

4)ادب و حسب

شرافت خانوادگی وقتی تکمیل می شود که همراه با ادب باشد پس حسب و نسب آدمی بدون رعایت ادب هیچ ارزشی ندارد. امام علی(ع): «ادب نیکوترین حسبی است و زیادتی دارد بر سایر حسب ها»[18]

5)ادب و تربیت

در تربیت فرزند مهمترین نکته ای که باید مد نظر داشت آموزش ادب است. وظیفه هر پدر و مادری این است که فرزند را ادب پسندیده بیاموزد. حضرت سجاد زین العابدین(ع) فرمود: «حق فرزندت به تو این است که بدانی...، موظفی فرزندت را با آداب و اخلاق پسندیده پرورش دهی...»[19] امام علی(ع) در ضمن نامه خود به فرزندش امام حسن(ع) نوشته است: « فرزند عزیز در راه ادب آموزی تو از فرصت استفاده کردم و قبل از آنکه دل کودکانه ات سخت شود و عقل به اندیشه های دیگری مشغول گردد به تربیت مبادرت نمودم و وظیفه پدری خود را انجام دادم »[20]

ادب از نگاه بزرگان

امام خمینی(ره)[21] یکی از منازل سیر و سلوک را منزل عزم می دانند؛ عزم به اینکه ظاهر و صورت انسان شرعی شود و برای این امر، انسان باید متأدب به آداب الهی شود. آیت الله بهاء الدینی در باب اهمیت ادب می فرمایند: «اسلام و کتاب یک دستور سازنده بشر است که او را از حیوانیت به آنجا می برد که ملائک هم می گویند ما قدرت نداریم با او هم پرواز شویم، این در صورتی است که به کتاب خدا عمل شود، به آداب اسلام عمل شود...»[22] درکلام آیه الله جوادی آملی اهمیت ادب اینگونه دیده می شود: « انسان نورانی و روشن، هم مسیر خود را می بیند و هم راه را به دیگران نشان می دهد... نشانه روشن شدن جان این است که انسان، هم نسبت به الله، ادب را رعایت کند هم نسبت به خودش و هم نسبت به دیگران.»[23] یکی از اموری که در سیر و سلوک باید رعایت شود ادب است.[24]

اقسام ادب

ادب بر دو قسم است: ادب با خدای عزّوجلّ و ادب با بنده های او.[25] علامه طباطبایی(ره) درباره وجود این دو قسم از گونه های ادب در سیره انبیاء چنین می فرمایند: ادب اعم است از ادب نسبت به خدا و ادب نسبت به مردم.»[26] همچنین ایشان ادب نسبت به خداوند و ادب در برابر مردم را ادب فردی و اجتماعی دانسته اند. ادب فردی رعایت آداب عبودیت و بندگی در پیشگاه احدیت است و ادب اجتماعی رعایت آداب معاشرت با مردم می باشد.

فراگیری ادب

در بسیاری از روایات به فراگیری ادب دستور داده شده است. امام علی(ع) درباره پیشوایان می فرمایند: «هر که خود را پیشوای مردم نمود... باید پیش از ادب کردن و آراستن دیگری به زبان، به روش و اعمال و رفتار خویش، او را ادب و آراسته سازد و آموزنده و ادب کننده نفس خود، از آموزنده و ادب کننده مردم، به تعظیم و احترام سزاوارتر است(چون پیرو هوا نیست)»[27]فراگیری ادب در درجه اول باید از خود انسان شروع شود و مبادرت به ادب خویش نماید و حال کسی که خود را ادب کرد می تواند ادب کننده دیگری باشد و می توان با پیروی کردن از رفتار پسندیده دیگران و دوری کردن از عملکرد زشت آنان خود را مؤدب به آداب نمود[28] و از آن بهره مند گردید.

آثار ادب

هر کس با ادب همراه باشد سرانجام مؤدب به آداب الهی می شود و این ادب، نیکو یاوری برای او می گردد.[29] امام هادی(ع) می فرمایند: «ادب یک بار گران است. هر که این بار را به دوش کشید سرانجام بدان دست یافت»[30]پس ادب، نیکو یاوری است که انسان را در تمام مراحل زندگی هدایت می کند و و رعایت آداب به زندگی او ظرافتی می بخشد که حدود الهی در آن محفوظ می ماند. «اولئِکَ یُجزَوْنَ الغُرْْفَه بِمَا صَبَروا و یَلقَّونَ فیها تَحِیَّه و سلاماً ـ خالدین فیها حَسُنَتْ مُسْتَقَراً و مُقاماً»[31]

پی نوشت ها