محصولات پروبیوتیک چیست؛ فواید و عوارض پدیده نوظهور صنایع غذایی

در مورد محصولات پروبیوتیک چه می دانید؟ آیا از فواید محصولات پروبیوتیک اطلاع دارید؟ با بامیلوبلاگ همراه باشید تا در مورد فواید و عوارض محصولات پروبیوتیک بیشتر بدانید. 

این روزها به‌ویژه در تبلیغات رسانه‌ای با واژۀ پروبیوتیک زیاد مواجه می‌شویم و اخیراً برچسب محصولات پروبیوتیک را در قفسه‌های فروشگاه‌ها مشاهده می‌کنیم. خیلی از ما نمی‌دانیم که این مواد چه هستند و چه خواصی برای بدن دارند. واقعیت این است که این واژه در بازار تجاری ایران نوظهور است، هنوز فراگیر نشده و مصرف‌کننده چیز زیادی دربارۀ آن نمی‌داند. پروبیوتیک‌ها باکتری‌های مفیدی هستند که به گوارش غذا کمک می‌کنند و می‌توانند ویتامین‌ها و آنتی‌بیوتیک‌هایی تولید کنند که طبق ادعای شرکت‌های تجاری فواید بسیاری برای بدن دارند؛ اما ظاهراً مناقشاتی در این باره وجود دارد و فواید قطعی این محصولات به اثبات نرسیده یا دست‌کم مصرف مواد پروبیوتیک تابع شرایطی است که خیلی از ما به آن‌ها واقف نیستیم. آیا تاکنون محصولات پروبیوتیک را خریداری کرده‌اید؟ در این باره چه می‌دانید؟ آیا با این محصولات آشنایی دارید؟ مزایا و معایبشان را می‌شناسید؟ آیا مواد پروبیوتیک گوارشمان را تسهیل می‌کنند؟ آیا سیستم ایمنی را تقویت می‌کنند؟ آیا باعث می‌شوند میانۀ بهتری با لبنیات داشته باشیم؟ آیا این مواد منجر به سلامتی بدن می‌شوند؟ چرا محصولات پروبیوتیک به طور گسترده تبلیغ می‌شوند و چه خواصی دارند؟ این نوشتار ترجمۀ مقاله‌ای از نشریۀ ایندیپندنت است و به همین موضوع پرداخته و می‌خواهد از ماهیت علمی محصولات پروبیوتیک سخن بگوید. لطفاً با ما همراه باشید.

زمانی می‌گفتند که پروبیوتیک‌ها فرزند نابغۀ دنیای مکمل‌ها هستند چون خواص بی‌شماری دارند مثلاً امراض دل و روده را شفا می‌دهند، ناراحتی‌های پوستی را درمان می‌کنند و قادرند اختلالاتی مثل سندروم رودۀ تحریک‌پذیر را درمان کنند. اکنون متخصصان از ما می‌خواهند که نگاه دوباره‌ای به افسانه‌های سوداگران بهداشت و درمان و کمپین‌های پرزرق‌ و برق تجاری بیندازیم تا از عواقب احتمالی و زیان‌بار مصرف باکتری‌های زنده آگاه شویم. پیتر کوهن، استادیار دانشکدۀ پزشکیِ دانشگاه هاروارد در مقاله‌ای که اخیراً در نشریۀ  بین‌المللی جاما (انجمن پزشکی آمریکا) انتشار یافته است، شرح می‌دهد که پروبیوتیک‌ها در افراد مبتلا به ضعف سیستم ایمنی می‌توانند منجر به عفونت شوند. وی همچنین تصریح می‌کند که خیلی از مزایای جنجالی پروبیوتیک‌ها اثبات علمی ندارند و در اعتبارشان شک و شبهه وجود دارد. این مقاله به پرسش‌هایی در همین رابطه پاسخ داده و از ماهیت پروبیوتیک‌ها پرده برداشته است. این پرسش‌ها از این قرارند:

1- پروبیوتیک‌ها چه هستند؟

مواد پروبیوتیک به طور طبیعی در غذاهایی مثل ماست، پنیر، کیمچی و کلم‌ترش یافت می‌شوند. پروبیوتیک‌ها طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی چنین تعریف شده‌اند: “میکروارگانیسم‌های زنده‌ای که اگر به میزان مناسب مصرف شوند، فواید بسیاری برای سلامتی دارند”. این مواد معمولاً به شکل کپسول و در قالب مکمل‌های غذایی مصرف می‌شوند و خصوصاً پس از ابتلا به بیماری‌ها و یک دوره مصرف آنتی‌بیوتیک که بدن با تحریک و برانگیختگی معده و روده مواجه است، نقش مهمی در بازسازی و حفظ توازن باکتریایی روده ایفا می‌کنند. پروبیوتیک‌ها انواع خاصی از باکتری‌ها هستند و در 3 ردۀ کلیِ لاکتوباسیلوس، بیفیدوباکتریوم و ساکارومیس بولاردی قرار می‌گیرند.

2- پروبیوتیک‌ها چه مزایایی دارند؟

با توجه به این‌که از نظر علمی فواید پروبیوتیک‌ها برای سلامت روده به اثبات رسیده است، این مواد می‌توانند در رفع اختلالات دستگاه گوارش مثل سندروم رودۀ تحریک‌پذیر (IBS) و یبوست تأثیرگذار باشند. سازمان سلامت همگانی بریتانیا (NHS) اعلام کرده است که پروبیوتیک‌ها به کاهش تورم و نفخ شکمی در بیماران مبتلا به سندروم رودۀ تحریک‌پذیر می‌انجامند. برخی پژوهش‌ها ادعا می‌کنند که این مواد می‌توانند با علایم اسهال مقابله کنند، بااین‌حال شواهد کافی برای اثبات این ادعا وجود ندارد. نیکولا لودلم رین، متخصص تغذیه در این باره به ایندیپندنت می‌گوید که پروبیوتیک‌ها با تقویت دستگاه ایمنی در زمستان این ظرفیت را دارند که با بیماری‌ها مقابله کنند. با وجود این سازمان ایمنی مواد غذایی اروپا (EFSA) تصریح کرده است که تولیدکنندگان ماست‌های پروبیوتیک نباید از این مطلب در بازاریابی تجاری‌شان استفاده کنند، چون هنوز شواهد کافی برای اثبات این مدعا وجود ندارد. ریانون لامبرت، متخصص تغذیۀ هارلی ‌استریت در این خصوص می‌افزاید که: “درنهایت چنین تصور می‌شود که مواد پروبیوتیک به دستگاه گوارش کمک می‌کنند تا تعادل طبیعی و باکتریایی خود را بازیابد. این مواد ممکن است برای درمان برخی بیماری‌ها سودمند باشند، اما شواهد کمی برای اثبات این ادعا وجود دارد که پروبیوتیک‌ها مزایای متعددی برای سلامتی بدن دارند و می‌توانند در درمان بیماری‌هایی مثل اگزما و استرس نقش داشته باشند.” لامبرت در گفتگو با ایندیپندنت تصریح می‌کند که “انواع مختلف پروبیوتیک‌ها می‌توانند مزایای متفاوتی داشته باشند. آنچه اهمیت دارد این است که پروبیوتیک‌های دارویی، تفاوت‌های فاحشی با یکدیگر دارند و این مسأله در آزمایش‌های بالینی به اثبات رسیده و از این حیث مواد خوراکی مثل نوشیدنی‌ها، ماست‌ها و مکمل‌های پروبیوتیک با یکدیگر متفاوتند.” سازمان سلامت همگانی بریتانیا (NHS) فهرستی از مزایای متعدد پروبیوتیک‌ها را منتشر کرده است که از بین آن‌ها می‌توان به افزایش تحمل لاکتوز، درمان پاچیتیس (التهاب جداره داخلی کیسه ای (پاچ) که پس از درمان و جراحی کولیت اولسراتیو و برخی بیماری های خاص به‌وجود می آید)، کاهش احتمال مرگ‌و‌میر نوزادان نارس به دلیل انتروکولیت نکروزان (نوعی مشکل بالینی حاد که در نوزادان نارس اتفاق می‌افتد و 50 درصد یا بیشتر احتمال مرگ‌و‌میر دارد) اشاره کرد.

3- استفاده از مواد پروبیوتیک به چه افرادی توصیه می‌شود؟

مزایای پروبیوتیک‌ها مبحثی مورد مناقشه است و درعین‌حال شواهد اندکی دال بر عوارض جانبی پروبیوتیک‌ها در افرادی با سیستم ایمنی سالم وجود دارد و به همین دلیل مصرف این مواد برای اغلب افراد بلامانع و ایمن است. به عقیدۀ نیکولا لودلم رین، “نوشیدنی‌ها یا قرص‌های پروبیوتیک فواید بسیاری دارند به شرطی که با آنتی‌بیوتیک‌ها تداخل نداشته باشند، چون آنتی‌بیوتیک‌ها هر نوع باکتری دستگاه گوارش اعم از سودمند یا مضر را از بین می‌برند و حتی مصرف این دو دسته مادۀ خوراکی در ساعات مشخص و جداگانه نیز افاقه نمی‌کند و می‌تواند زیان‌بار باشد.”

4- مصرف پروبیوتیک‌ها چه خطرات و عوارضی دارد؟

ازآن‌جایی‌که پروبیوتیک‌ها در ردۀ مواد غذایی قرار می‌گیرند و دارو محسوب نمی‌شوند، تابع فرایندهای نظارت بر تهیۀ مواد دارویی نیز نخواهند بود. این مطلب به این معنا است که هرگز نمی‌توانید کاملاً اطمینان یابید که مکمل‌های مصرفی از میزان باکتری‌ لازم و اثرگذاری مناسب برخوردارند. به ادعای NHS، برخی محصولات پروبیوتیک حتی فاقد آن میزان باکتری‌ هستند که در برچسب محتویات محصول درج شده است.

5- چه دعاوی اثبات‌نشده‌ای دربارۀ مواد پروبیوتیک وجود دارد؟

تولیدکنندگان محصولات پروبیوتیک‌ ادعا می‌کنند که این محصولات می‌توانند به درمان شماری از بیماری‌ها مثل کرون (یکی از بیماری‌های التهابی روده)، اگزما، وولووواژینالِ کاندیدیاز (نوعی التهاب واژینال) و ذات‌الریه منجر شوند. این درحالی است که NHS بسیاری از این دعاوی را بی‌اساس و غیرمعتبر می‌داند و پژوهش‌های انجام‌شده نیز اعتبار علمی این دعاوی را تصدیق نمی‌کنند.