راز ماندگاری کلام سعدی چیست؟

سیدجواد مرتضایی در گفت‌وگو با ایسنا، در توضیح این موضوع اظهار کرد: مرحوم دکتر یوسفی که آثار سعدی را تصحیح کرده‌اند، در این‌باره جمله مناسبی دارند و آن این است که «انگار در این زمانه و روزگار، ما به زبان سعدی سخن می‌گوییم». آنچه قدمای ما در آثار خود نقل کرده و تذکره‌نویسان در تذکره‌ها گفته‌اند، این است که یکی از ویژگی‌های اصلی سخن سعدی را «سهل ممتنع» نام برده‌اند. سهل ممتنع یعنی آسان سخت؛ به این معنا که وقتی کلام را می‌خوانید و می‌شنوید، آسان به نظر می‌رسد، اما اگر خود بخواهید بگویید یا بنویسید دشوار است.

او افزود: از این موضوع امروز به نحو طبیعی زبان تعبیر می‌کنیم، یعنی یکی از ویژگی‌های برجسته زبان سعدی، نمود نحو طبیعی زبان است. به این معنا که سعدی به راحتی از ساختارهای نحوی متنوع و متکثر در پردازش آثار و اشعار خود، چه نثر و چه نظم استفاده می‌کرده است. ما نیز اکنون در دیالوگ‌ها و گفت‌وگوهای خودمان از ساختارهای نحوی متنوعی بهره می‌بریم و به همین خاطر است که امروز می‌گویند سعدی به همان راحتی که ما با هم سخن می‌گوییم، شعر می‌گفته است. به این معنا که اگر بخواهیم بعضی ابیات سعدی را به نثر برگردانیم، نثر آن بیت، همان نظم آن خواهد بود.

این استاد زبان و ادبیات فارسی با اشاره به بیت «ای نفس خرم باد صبا/ از بر یار آمده‌ای مرحبا» تصریح  کرد: اگر بخواهیم این بیت را به نثر برگردانیم، نثر این بیت، همان نظم آن می‌شود، لذا با کمترین و جزئی‌ترین تغییرات، نظم سعدی تبدیل به نثر می‌شود و علت ماندگاری کلام سعدی نیز همین است. به علاوه درصد کلمات عربی، نامانوس و مهجور در همه آثار سعدی بسیار ناچیز است و این عوامل از دلایل ماندگاری زبان و کلام سعدی است. بنابراین می‌بینیم در حدود 800 سال پیش از این، سعدی به زبانی گفته و نوشته که ما اکنون با یکدیگر صحبت می‌کنیم و لذا کسی که مخاطب شعر و به طور کلی آثار سعدی است، چندان نیازی به مراجعه به فرهنگ لغت ندارد و این از دلایل اصلی ماندگاری کلام سعدی است.

استاد مسلم غزل عاشقانه فارسی، بی هیچ تردیدی سعدی است

مرتضایی با بیان این که با سعدی چند اتفاق در تاریخ ادبیات فارسی رخ می‌دهد، بیان کرد: اول این که در حوزه غزل فارسی، استاد مسلم غزل عاشقانه سعدی است. البته ما تجربه‌های غزل عاشقانه پیش از سعدی را داشته‌ایم و پس از سعدی نیز همین‌طور؛ اما باید گفت موفق‌ترینِ شاعران در غزل‌سرایی عاشقانه بی هیچ تردیدی سعدی است و به همین دلیل است که گفته می‌شود وقتی حافظ در قرن هشتم ظهور پیدا کرد، به پشت سر خود نگاه کرد و دید که غزل عارفانه با مولانا به اوج رسیده و غزل عاشقانه با سعدی، و گویا ناچار شد تلفیقی از عرفان و عشق، یعنی غزل عاشقانه - عارفانه‌ای در آثار خود ترتیب دهد. لذا در این که سعدی استاد مسلم غزل عاشقانه است، به هیچ عنوان تردیدی نیست.

او درباره آثار نثر سعدی نیز گفت: دیگر این که سعدی در هر قالب و ژانری که وارد شده، چه نظم و چه نثر موفق بوده است. همچون گلستان او که به تقلید از آن بیش از 70 اثر نوشته شده، اما هیچ‌یک نه بهارستان جامی و نه روضه خلد مجد خوافی، به توفیق سعدی و به پای او در حوزه نثر نرسیده‌اند. بنابراین سعدی یک اعجوبه و انسانی شگفت‌انگیز است. علت آن هم به غیر از استعداد ذاتی و سخن‌سرایی، تجربه‌هایی است که در طول سفرهای ممتد خود کسب کرده است. این تجربه‌ها به همراه استعداد ذاتی او، دست به دست هم داده و آثاری را پدید آورده که اگر نگوییم بی‌نظیر، به واقع در عالم کم‌نظیرند.

عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به بیت «بر حدیث من و حسن تو نیفزاید کس/ حد همین است سخن‌دانی و زیبایی را» افزود: او خود به واقع می‌دانسته که در حوزه سخن‌دانی، سخن‌پروری و شعر بعد از او کسی به پای او نخواهد رسید و پیش از او نیز نرسید. همچنین در بحث تخلص در غزل باید گفت که تخلص با سعدی در غزل تثبیت می‌شود؛ به این معنی که تخلص در شعر را داشتیم و با سعدی تخلص در غزل به تثبیت می‌رسد.

تکرارهای مرئی و نامرئی، کلام سعدی را به اوج خود رسانده است

مرتضایی بیان کرد: نکته دیگر بهره‌وری سعدی از رتوریک، بلاغت و مباحث زیبایی‌شناسی است. به طوری که یکی از عمده‌ترین ویژگی‌های بلاغی آثار و اشعار سعدی تکرار است؛ تکراری که بسیاری آن را در کلام آفت می‌دانند، اما تکرارهای مرئی و نامرئی کلام سعدی را به اوج خود رسانده است. به گونه‌ای که انسان در وهله اول متوجه این تکرار نمی‌شود؛ اما بعدا متوجه می‌شود که یک کلام دو یا سه‌ بار تکرار شده و البته چقدر این تکرار توام با جناس تام است.

کلامی که چون «کاغذ زر» است

او همچنین اظهار کرد: به علاوه سعدی در حوزه بلاغت نیز کم‌نظیر است و حق بسیار بسیار مهمی بر گردن حافظ داشته و حافظ در اشعار خود بسیار تحت تاثیر سعدی است. لذا سعدی یک شیخ و اعجوبه‌ به تمام معنا و کسی است که بهره‌مند از این دنیا و در دربار اتابکان سلغری فارس محترم و نیز متمول بوده است. او خود می‌گوید کلام من همچون کاغذ زر است؛ یعنی که اعتبار و ارج آن همچون پول نقد است.

این استاد زبان و ادبیات فارسی با اشاره به بیت «هر سحر از عشق دمی می‌زنم/ روز دگر می‌شنوم برملا» گفت: وقتی سعدی در شیراز سخن و شعر می‌گفته، فردای آن روز در اقصی‌نقاط پراکنده می‌شده و خود به این امر واقف بوده است و در گلستان نیز اشاراتی به این موضوع دارد. بنابراین او انسانی شگفت‌انگیز در عالم  هنر و ادبیات است.