گزارش کافه بازار از صنعت موبایل در سال 1397 حاوی اطلاعات و آمارهای قابل توجهی است اما در یکی از بخش‌های همین گزارش می‌توان چند نمودار بسیار مهم را پیدا کرد. کافه بازار در قسمت برنامه‌ها، یک بخش جدید را اضافه کرده است که در آن رشد اپلیکیشن‌های هر دسته با هم مقایسه شده‌اند. به این شکل که بازیگران اول هر حوزه در کنار سایر بازیگران حضور دارند و مشخص بود هر کدام چه میزان رشد را در سال 97 تجربه کرده‌اند؛ رشدی که وزیر ارتباطات و دبیر ستاد اقتصاد دیجیتال در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز آن را تحسین برانگیز می‌دانند.
البته طبیعتاً درباره کافه بازار و اپلیکیشنِ استارت‌آپ‌های مختلف صحبت می‌کنیم. اما رشد اپلیکیشن هر استارت‌آپ در بزرگ‌ترین بازار نرم‌افزاری ایران می‌تواند نشان‌دهنده رشد خود استارت‌آپ در سال 97 و سطح علاقه کاربران جدید به آن هم باشد.
برای مثال بیایید ابتدا به یکی از مهم‌ترین دسته‌ها در برنامه‌ها، یعنی دسته «سفر» توجه کنیم که رقابت دو نوع استارت‌آپ در آن مشهود است. اول تاکسی‌های اینترنتی و سپس مسیریاب‌های ایرانی.
سه تاکسی اینترنتی «اسنپ»، «تپسی» و «ماکسیم» در این نمودار حضور دارند. بیشتر از 7 میلیون کاربر اندروید از طریق کافه بازار اپلیکیشن اسنپ را نصب کرده‌اند. این آمار نشان می‌دهد که اسنپ به عنوان بازیگر غالب این حوزه، رشد 20 درصدی در سال گذشته داشته است. اما از سوی دیگر اگرچه بیشتر از 2 میلیون کاربر اپلیکیشن تپسی را از طریق کافه بازار نصب کرده‌اند و تعداد نصب‌های تپسی از اسنپ کمتر است، اما اینجا یک نکته کلیدی وجود دارد: تپسی با 30 درصد رشد در سال 97، بیشتر از اسنپ رشد کرده است. از سوی دیگر ماکسیم که کمتر از یک میلیون کاربر، اپلیکیشن او را از طریق کافه بازار نصب کرده‌اند، رشدی بیشتری از هزار درصد را تجربه کرده است.
گروه دوم در همین نمودار مربوط به نقشه و مسیریاب‌های ایرانی هستند. «نشان» به عنوان بازیگر قدیمی‌تر و نسبتاً غالب، کاربران بیشتری از «بلد» دارد اما همانطور که در نمودار می‌بینید، رشد بلد بسیار بیشتر بوده است. (وقتی به گزارش کامل مراجعه کنید می‌بینید که این رشد در حد یک میلیون درصد است.)
در دسته خرید اما بازی پیچیده‌تر است. «دیجی‌کالا» که رشد 20 درصدی در سال گذشته داشته، دیگر رقیبی به نام «بامیلو» ندارد و حالا تنها بازی را ادامه می‌دهد. اما نمودار پرنصب‌ترین برنامه‌های دسته خرید در اصل دارد رقابت «دیوار» و «شیپور» را به تصویر می‌کشد. اینجا فرضیه‌ای که در نمودار قبلی مطرح شد، به هم می‌خورد. یعنی شیپور به عنوان بازیگر دوم، رشد کمتری از دیوار به عنوان بازیگر غالب داشته است. هرچند شاید همکاری شیپور با همراه مکانیک، بتواند در سال 98 رشد شیپور را از دیوار بیشتر کند. این تحلیلی است برای درک درست یا غلط بودنش باید یک سال صبر کرد و گزارش سال بعدی کافه بازار را دید.
اما بیایید به پرنصب‌ترین برنامه‌های دسته امور مالی نگاهی داشته باشیم که در بین دسته‌های مختلف برنامه‌ها، بیشترین رشد و توجه کاربران کافه بازار را به خود اختصاص داده‌اند. بازیگر غالب این دسته، «آپ» با 9 میلیون نصب فعال از طریق کافه بازار و رشدی 50 درصدی در سال 97 است. اما «هفت‌هشتاد» اگرچه به عنوان بازیگر دوم 2 میلیون نصب فعال از طریق کافه بازار دارد اما رشدش در سال 97 معادل 100 درصد بوده است.
آذری جهرمی: ما رقابت را تسهیل می‌کنیم
در واقع آنچه گزارش کافه بازار برای اولین بار منتشر کرده، تصویر قابل درکی است از وضعیت رقابت استارت‌آپ‌ها، مخصوصاً در حوزه‌های مشخص و بازیگرانی که تلاش می‌کنند با رشد یا خلاقیت بیشتر، سهم بازار بیشتری را از هم بگیرند. اما اینجا یک سوال کلیدی پیش می‌آید. آیا می‌توان چنین فرضیه‌ای داشت که بازیگر دوم به واسطه رشد -معمولاً- بیشترش، بتواند روزی به بازیگر غالب و اول برسد؟
«محمدجواد آذری جهرمی»، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در پاسخ به همین سوال، به دیجیاتو می‌گوید:
«رقابت مفید و سازنده است و به نظر من همیشه هم باید در فرآیند رشد و توسعه وجود داشته باشد. ما حتی در موضوع اپراتورهای تلفن همراه هم مقررات داریم تا اپراتور غالب، همیشه غالب نماند و رقابتی وجود داشته باشد تا این‌ها بتوانند به هم برسند. در واقع کار ما این است که رقابت را تسهیل می‌کنیم. در این فضا هم فرآیند خوبی شکل گرفته است.»
او با اشاره به برخی اقدامات تخریب‌گرانه در این میان، به رقابت آنها نه تنها با هم بلکه با رقبای خارجی هم اشاره می‌کند و می‌گوید:
«متاسفانه برخی در این رقابت دست به تخریب رقیب می‌زنند که این، کار اشتباهی است و ما تاییدش نمی‌کنیم. اما اینکه بتوانند خدمات بهتر و مناسب‌تری را ارائه دهند، شرایط مطلوب و مورد نظر ماست. امروز استارت‌آپ‌های ما نه تنها در حال رقابت با هم هستند بلکه رقابت با خارجی‌ها را هم شروع کرده‌اند. امروز «ویز» در کشور مسدود نیست؛ نشان و بلد با رقابت سالم با این‌ها توانسته‌اند رقیب خارجی را پشت سر بگذارند و تعداد نصب بیشتری هم داشته باشند. این باعث می‌شود تا میزان استفاده و خدمات هم بهتر شود و خدمات ارزش افزوده باکیفیت‌تری را هم به مردم ارائه دهند. این همان چیزی است که مطلوب است و نهایتاً مصرف‌کننده نهایی، کیفیت را تجربه خواهد کرد.»
آذری جهرمی عقیده دارد که رسیدن بازیگر دوم به بازیگر غالب، یک امر دست‌نیافتنی نیست و در این میان او باید قوانین این حوزه را برای رقابت تسهیل کند.
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری: باید شرکت‌های بزرگ داشته باشیم
اما از طرف دیگر «مهدی محمدی»، دبیر ستاد اقتصاد دیجیتال در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، در گفتگو با دیجیاتو عنوان می‌کند که تجربه جهانی نشان می‌دهد که بازیگران دوم به راحتی نمی‌توانند به بازیگر غالبی که بخش بزرگی از بازار را در اختیار دارند، برسند و این احتمال بسیار کم است:
«حس من این است که شرایط فعلی ادامه پیدا می‌کند. در نتیجه احتمال اینکه بازیگران بزرگ، بزرگ‌تر شوند و سهم کوچک‌ترها، کمتر شود، بیشتر است. اتفاقات فعلی در بازار ایران هم نشان‌گر همین موضوع است. برای مثال در حوزه فروشگاه‌های آنلاین، می‌بینیم که در نهایت بازیگر دوم این بازار یعنی بامیلو، کنار کشید. به این دلیل که سهم بازار کوچک دیگر برایش مقیاس لازم جهت باقی ماندن در بازار را فراهم نمی‌کند. البته در بعضی حوزه‌ها هم بازیگر دوم داریم که توانسته به سهم بازار قابل اعتمادی برسد. برای مثال در حوزه پلتفرم‌های حمل‌ونقل اینترنتی، تپسی توانسته به سهم بازار مناسبی برسد و احتمال دارد بتواند همین سهم را هم حفظ کند. در آینده هم احتمال دارد با بعضی نوآوری‌ها بتواند سهم بازارش را تاحدی افزایش هم بدهد. اما در نهایت این ترکیبات تک-انحصار یا دو الی سه-انحصار، به شکل معمول دوام پیدا می‌کنند و بیشتر هم خواهند شد. به این مفهوم که بازیگران بزرگ، بازیگران کوچک‌تر این بازار را خریداری می‌کنند. این یک تجربه جهانی است که به احتمال زیاد در ایران هم تکرار می‌شود.»
محمدی در پاسخ به این سوال که در چنین شرایطی وظیفه و نقش دولت چیست و اساساً چه زمان باید خود را وارد این بازی‌ها کند، می‌گوید که قاعده بازی در این بازارها، کمک به شکل‌گیری شرکت‌های بزرگ است، چراکه این شرکت‌ها باید بزرگ شوند تا بتوانند خدمات مناسبی بدهند و جوابگوی رگولیشن‌ها باشند:
«اگر شرکت‌های کوچک داشته باشیم، در واقع شرکت‌های ناپایداری داریم و ممکن است با کمترین تغییر در قانون‌گذاری یا ذائقه بازار، نابود شوند. این نوعی از قاعده بازی است که مداخلات دولتی در آن باید حداقل باشد. ولی هرجایی که بویی از انحصار می‌آید و بازیگر غالب می‌خواهد انحصاری را برای خودش ایجاد کند تا بازیگر جدیدی نتواند وارد بازار شود، ما باید از طریق رگولاتوری جلوی این‌کار را بگیریم. برای مثال وقتی اسنپ در اپلیکیشن خود این شرط را می‌گذارد که راننده‌ای که با او کار می‌کند دیگر نتواند تپسی نصب کند، ما وارد می‌شویم و با قوانینی از جنس ضدانحصار جلوی این موضوع را می‌گیریم. در نتیجه قواعد و قوانین ضدانحصار حتماً باید از سمت دولت گذاشته شود. اما به هیج وجه نباید از بزرگ‌شدن یک بازیگر جلوگیری کنیم و این می‌شود قاعده بازی را به هم زدن.»
نوآوری مهم‌تر از پول است
«ناصر غانم‌زاده»، فعال استارت‌آپی نیز در گفتگو با دیجیاتو اشاره می‌کند که هنوز بسیاری از حوزه‌ها در فضای استارت‌آپی ایران بازیگر غالب ندارند اما در نهایت بعضی از این شرکت‌ها مثل دیجی‌کالا یا اسنپ در خارج از اکوسیستم استارت‌آپی هم شناخته شده هستند و چنین ترندی که بیشترین سهم یک بازار در اختیار یک بازیگر باشد، در جهان مرسوم است.
او عقیده دارد که هر حوزه نهایتاً می‌تواند سه بازیگر داشته باشد، و سایر بازیگران در مرور زمان از دور خارج خواهند شد، کمااینکه بعضی از حوزه‌ها جایی برای بازیگر سوم نیز ندارند. اما او نیز در پاسخ به سوال اصلی، یعنی احتمال رسیدن بازیگر دوم به بازیگر اصلی با توجه به بازار ایران، می‌گوید:
«بله، چنین اتفاقی ممکن است. حتی می‌توانم بگویم در برخی موارد بازیگر دهم هم می‌تواند بیاید و جای بازیگر غالب قرار بگیرد اما این اتفاق در یک سری شرایط خاص می‌افتد که خود استارت آپ باید آن را خلق کند. اگر قرار است اسنپ چهارم راه‌اندازی شود، موفق نمی‌شویم بلکه باید ویژگی‌های نوآورانه وجود داشته باشد. استارت‌آپ‌هایی بودند که تصور کردند با یک سرمایه‌گذاری عظیم و تزریق پول می‌توانند به جایگاه اول برسند ولی بعد از چند وقت فعالیت پی به اشتباه خود بردند. واقعاً فقط با پول و سرمایه هنگفت نمی‌توان جای بازیگر اول را گرفت و در این میان خلاقیت و نوآوری بسیار مهم است.»
او همچنین اشاره می‌کند که گاهی بازیگران غالب هستند که این قدرت را دارند تا بازیگران غالب یک حوزه دیگر را هم شکل دهند؛ مثل کافه بازار که بلد را توسعه می‌دهد و با سرمایه و تجربه‌ای که دارد از آن پشتیبانی می‌کند تا تبدیل به بازیگر اصلی شود.
افزایش کیفیت در میدان نبرد
اما بیایید به نمودارهای کافه بازار و گزارش سال 97 از صنعت برنامه‌های موبایلی برگردیم. وقتی در میان برنامه‌ها و میزان رشد آنها جستجو می‌کنیم می‌توان دلایل مختلفی برای رشد بیشتر بازیگران دوم یا حتی رشد کمتر آنها در مقابل بازیگران غالب بیان کرد. اما این رقابت این روزها بیشتر از هر زمان دیگری، بی‌رحم شده است.
این بی‌رحمی البته بیشتر از همیشه به نفع کاربران است که سرویس‌های متنوع‌تر و البته باکیفیت‌تر دریافت می‌کنند. از سوی دیگر این روزها استارت‌آپی که خدمتی مفید، نوآورانه یا باکیفیت را ارائه ندهد، به دلیل شرایط اقتصادی سخت، شانس زیادی هم برای باقی ماندن در بازار ندارد.
اما در این میان باید به یک نکته دیگر هم توجه کرد. اگرچه آذری جهرمی از تسهیل رقابت می‌گوید و مهدی محمدی هم به ترندهای جهانی اشاره می‌کند که حاکی از داشتن یک یا دو بازیگر بزرگ در هر حوزه است، اما این موضوع را هم باید در نظر گرفت که هنوز هم استارت‌آپ‌ها در بازار ایران با خودشان رقابت دارند نه بازار سنتی. شاید این مثال برای تاکسی‌های اینترنتی صحیح نباشد اما تقریباً در هر حوزه دیگری، بازار سنتی برنده است.
کافیست بدانید که دیجی‌کالا با کل عظمت و داشتن بیشتر از 2 هزار نفر پرسنل در ساختمان‌ها و مراکز پردازش مختلف، کمتر از 2 درصد از سهم خرده فروشی ایران را در اختیار دارد و بیشتر از 98 درصد همچنان در اختیار بخش سنتی است. در نتیجه هنوز هم بالا و پایین‌های بسیاری در انتظار شرکت‌های بزرگ فناوری - استارت‌آپی ایران است؛ بالا و پایین‌هایی که حتی شاید بتواند جای بازیگران اول و دوم را هم عوض کند.
