علی رغم باورهای دینی و مذهبی، هنوز عده کثیری از مردم دنیا مرگ را پایان حیات می دانند و هیچ سرنوشتی برای دوران پس از مرگ خود قائل نیستند. امروزه محققان به دنبال راهکارهایی هستند که بتوانند دیدگاه منفی این افراد را نسبت به دوره پساحیات تغییر داده و روزنه امیدی جدید در آنها ایجاد کنند. یکی از این راهکارها این است: بمیر و به صورت یک درخت دوباره جوانه بزن!
امروزه بر همگان واضح است که اجزای بدن انسانِ مرده و حتی کفن و تابوت او، پس از قرار گیری در زیر خاک، در دراز مدت تجزیه شده و به عناصر گوناگون مبدل می گردند. برخی از این عناصر برای محیط زیست مفید و برخی دیگر مضر هستند. پژوهش های جالبی در این خصوص انجام شده و نتایجی جالب حاصل گشته است. در ادامه، یافته های یکی از این پژوهش ها را با دقت بیشتر بررسی خواهیم کرد.
«جنیفر دی برویِن»، دانشیار رشته مهندسی بیوسیستم و دانش خاک در دانشگاه تِنِسی، یکی از محققانی است که در حوزه مورد بحث، پژوهش های گوناگون انجام داده است. به باور این محقق، «برای شکل گیری و پیدایش اشیاء گوناگون و حتی بافت های زنده، انرژی فراوان صرف می شود. عمر مفید این پدیده ها در مقایسه با عمر کلی جهان بسیار کوتاه و محدود است. پس از خاکسپاری اجرام و اجسام گوناگون، فرآیند تجزیه در اسرع وقت آغاز می شود و چرخه طبیعت فعالیت خود را از سر می گیرد».
در همین راستا، دو طراح ایتالیایی به نام های «رائول برِتزِل» و «آنا سیتِلی» راهکاری بدیع برای بهره گیری هر چه بهتر از چرخه طبیعت ارائه داده اند؛ راهکاری که البته کمی جنجالی به نظر می رسد. آنها طرح خود را «Capsula Mundi» نام نهاده اند؛ این ترکیب-واژه، اصالتی لاتین دارد و معادل فارسی آن «کپسول جهان» می شود.
«کپسول جهان»، محفظه ای است که ظاهری شبیه به تخم مرغ دارد و از مواد ارگانیک (طبیعی) ساخته شده است. اما کاربرد این کپسول چیست؟ تابوتی مدرن برای تدفین اجساد.
به گفته برتزل و سیتلی، پس از دفن کپسول مورد اشاره در خاک، پوشش پلاستیکیِ «زیست فروسایش پذیرِ» (Biodegradable) آن فرو می ریزد و بقایای حاصله و محتویات درونی (جسد انسان) به مواد مُغذی بدل می گردد. در وهله بعد، این مواد توسط نهال درختی که در بالای کپسول تعبیه گشته، مصرف می شوند؛ بدین ترتیب، زمینه رشد درخت فراهم می گردد.
نمایی از «کپسول جهان» در جریان برگزاری یک جشنواره تخصصی در حوزه دانش و فناوری؛ شهر ورشو لهستان، سال 2016 میلادی.
به باور این دو هنرمند ایتالیایی، مرگ نیز می تواند به مانند حیات زایا باشد. آنها هدف خود را این گونه تشریح کرده اند: خلق گورستانی مملو از درخت (به جای سنگ قبر)، کاهش ضایعات زیست محیطی و زایش حیاتی دوباره از دل مرگ.
ایده اولیه ساخت «کپسول جهان» در سال 2003 پدید آمد. یک روز، هنگام عبور از بخش انتهایی یک نمایشگاه طراحی (نمایشگاهی موسوم به «Salone del Mobile» در شهر میلان)، برتزل و سیتلی متوجه منظره ای ناخوشایند شدند. تعداد زیادی اسباب و لوازم در گوشه ای از محل نمایشگاه تلنبار شده بود. همه آنها، وسایلی در ظاهر، به درد نخور و دور ریختنی بودند.
برتزل، احساس آن موقع خود را این گونه تشریح نموده است: «مسابقه ای بزرگ برای طراحی اشیا و سازه های جدید ترتیب داده شده بود، ولی هیچ کس به این فکر نکرده بود که این اجسام چه فرجامی خواهند داشت. ظاهراً هیچ کدام از شرکت کنندگان، پیرامون کاربرد حقیقی اشیاء تأمل نکرده بود».
برتزل می افزاید: «در آن لحظه، ما به فکر طرح ریزی یک پروژه زیست محیطی افتادیم. مرگ بخشی از زندگی همه ماست اما در یک نمایشگاه (نظیر نمایشگاه طراحی)، هیچ کس تمایل ندارد به آن بیاندیشد. در حقیقت، ما دوست نداریم مرگ را جزئی از بازه زندگی خود قلمداد کنیم».
بهره گیری از دانش
نمونه ای از «کپسول جهان» که از آن برای تدفین خاکستر می توان استفاده کرد.
کپسولی که در حال حاضر توسط برتزل و سیتلی طراحی شده، تنها قابلیت ذخیره خاکستر را دارد، اما طبق پیش بینی های صورت گرفته، مدل های آتی این کپسول، امکان در بر گرفتن اجساد انسان را خواهند داشت. طراحی کپسول به گونه ای است که اگر بخواهند جسدی را درون محفظه جایگذاری کنند، باید آن را در وضعیتی شبیه به وضعیت جنین قرار دهند.
بر مبنای طرح نمونه اولیه، باکتری های موجود در خاک، در گام نخست، پوشش بیوپلاستیک کپسول را در هم می شکنند و در مرحله بعد، خاکستر موجود درون محفظه، به صورت تدریجی در معرض تماس با خاک قرار می گیرد. ترتیب فرآیند مذکور به گونه ای است که ساختار شیمیایی خاکستر به طور محسوس تغییر نمی یابد.
به اعتقاد محققان، تدفین خاکستر در خاک، لااقل در ظاهر، اثرات ناگوار زیست محیطی در بر ندارد؛ با این حال، رویکرد سوزاندن اجساد، با برخی مخالفت های علمی مواجه شده است. دی بروین یکی از این مخالفان است که اعتقاد دارد، به کارگیری این شیوه، مستلزم صرف میزان قابل توجهی از انرژی است.
اما در این میان، یک نکته حائز اهمیت دیگر نیز وجود دارد. در شیوه های سنتیِ پر کردن دندان، از جیوه استفاده می شد. در حین سوزاندن اجسادی که دندان آنها بدین شیوه ترمیم گشته، حجم قابل توجهی از جیوه، به خاکستر بر جای مانده از این فرآیند افزوده می شود. تدفین چنین خاکستری، قطعاً باعث آلودگی خاک خواهد شد. از همین روست که برخی از متصدیان سوزاندن اجساد، از فیلترهای جیوه برای اجرای بهتر کار خود بهره می گیرند.
یکی از ایده های وسوسه کننده برای توسعه طرح «کپسول جهان»، به کارگیری بذر به جای نهال، در قسمت فوقانی محفظه است. البته، «ژاکلین آیتکِنهِد-پترسون» (دانشیار دانشکده علوم خاک و زراعت در دانشگاه «A&M» تگزاس) معتقد است که استفاده از نهال بالغ بسیار مؤثرتر خواهد بود.
وی در این راستا اظهار داشته است: «جسد پس از به خاکسپاری، در فاصله زمانی یک سال فاسد خواهد شد و مواد مغذی آن به سرعت در خاک انتشار خواهد یافت. بنابراین، استفاده از یک نهال بالغ در قسمت فوقانی، بسیار مفیدتر خواهد بود. جذب مواد مغذی توسط درخت فایده دیگری هم خواهد داشت که آن، حفاظت از حجم آب های زیرزمینی است».
اما به راستی، آیا به کارگیری این شیوه برای طبیعت مفید است؟ دی بروین در این مورد مثبت فکر می کند و معتقد است: مشکل عمده در تدفین های سنتی، عدم تبادل هوا و باکتری های هوازی است. اجساد در تابوت های کاملاً بی درز نهاده می شوند و در اعماق زمین دفن می گردند. در این شرایط، فرآیند فساد و تجزیه جسد به صورت ناقص اتفاق می افتد».
او می افزاید: «این کپسول ها تا حدودی تبادل اکسیژن در محفظه را میسر می گردانند. عنصر دیگری که به محیط می افزایند، کربن است (در بیوپلاستیک پوشش کپسول، کربن نهفته است). یکی از چالش های پیش رو برای تجزیه اجساد بدن انسان، وجود مقادیر زیادی از نیتروژن در اندام هاست. میکروب هایی که برای تجزیه این اجزا تلاش می کنند، نیازمند کربن هستند تا عملکرد خود را به نحو احسن انجام دهند».
دی بروین، در تکمیل عرایض خود اظهار داشته است: «از لحاظ علمی و عملی، زمینه برای ارائه راهکارهای بهره گیری از دوره پساحیات فراهم است».
مسائل قانونی
تصویری انتزاعی از «کپسول جهان» و مراحل رشد درخت.
درست است که از لحاظ علمی زمینه برای به کارگیری راهکارهای سبز از قبیل ایده «کپسول جهان» فراهم است اما در این میان، از موانع و ضوابط فرهنگی نیز نباید غافل شد.
یکی از نهادهای مسئول در زمینه بهره گیری از راهکارهای زیست محیطی برای مراسم تدفین، مرکزی موسوم به «انجمن تدفین سبز» است. این نهاد که حوزه فعالیت آن منطقه آمریکای شمالی است، تحت مجوزهای قانونی فرآیندهای خود را پیش می برد. «کِیت کالانیک»، یکی از اعضای این انجمن، در مورد روند فعالیت ها اظهار داشته است: «در 24 ماه اخیر، ما شاهد رشد چشمگیر رغبت مردم به تدفین سبز بوده ایم. هر چه بیشتر پیش می رویم، تعداد افراد متقاضی برای به کارگیری شیوه های تدفین سبز افزایش می یابد».
اما مسئله ای که در این میان باقی می ماند این است که راهکارها و فرآیندهایی از قبیل تدفین سبز، تا چه میزان با قانون سازگار هستند؟ کالانیک در این خصوص اظهار داشته است: «در کلِ قاره آمریکای شمالی، این فرآیندها قانونی هستند. ما در آمریکا و کانادا با هیچ گونه منع قانونی یا دولتی علیه اجرای مراسم تدفین سبز مواجه نیستیم».
اما در سایر نقاط جهان، قضیه متفاوت است. برتزل در این خصوص اظهار داشته است: «در کشوری نظیر ایتالیا، اجرای مراسم تدفین سبز به هیچ وجه مجاز نیست. ما در صدد به کارگیری راهکارهایی از قبیل جمع آوری امضا هستیم تا بتوانیم برای اجرای مراسمی از این دست، مجوز قانونی کسب کنیم. البته کاملاً مطمئن هستم که برای تغییر قوانین موجود، راهی دراز در پیش داریم».
