پنج بحران در کمین شهرها

گزارش جدید سازمان ملل متحد از اوضاع شهرها، به دنبال تعریف یک دستور کار جهانی برای مدیران شهری در سال 2015، تهیه و منتشر شده تا اکنون پس از 5 سال، کارنامه دولت‌های مرکزی و محلی بابت میزان تحقق «اهداف مرتبط با کاهش فقر و بدمسکنی و تسلط با تغییرات اقلیمی» مورد ارزیابی قرار بگیرد و هشدارهای لازم به شهرها داده شود. نتایج این بررسی نشان می‌دهد در دنیا از هر 4 نفر، یک نفر زاغه‌نشین است به این معنا که در سکونتگاه غیررسمی و فاقد امکانات و خدمات حداقلی زندگی می‌کند. این وضعیت که به کم‌کاری و ضعف سرمایه‌گذاری در بازار ساخت و عرضه مسکن در استطاعت مربوط می‌شود، هشدار سازمان ملل درباره تبعات بی‌توجهی به صورت مساله را در پی داشته است. محتوای گزارش جهانی درباره اوضاع شهرها، یک بازار کار برای سرمایه‌گذاری آتی در شهرها را «ساخت و سازهای مسکونی ارزان قیمت و البته در استطاعت خانوارهای جامعه هدف و فاقد مسکن مناسب» معرفی کرده است. در حوزه حمل و نقل عمومی در شهرهای جهان نیز چالش دسترسی سریع به ایستگاه‌های مترو و اتوبوس مطرح است به‌طوری که در حدود یک سوم از کشورهای جهان، از هر دو نفر ساکن در شهرها، یک نفر به شبکه حمل و نقل عمومی دسترسی مناسب و آسان ندارد. سرمایه‌گذاری در این حوزه نیز دومین فوریت‌ توسعه شهری اعلام شده است.

در فهرست فوریت‌های سرمایه‌گذاری در شهرهای جهان، «تامین تجهیزات مدرن دفع زباله، سیستم‌های کاهنده ذرات معلق و آلاینده در هوا و همچنین ایجاد فضاهای باز عمومی برای اجتماع و گذران اوقات فراغت جمعیت شهری در بیرون از محل سکونت» نیز نه به عنوان پیشنهاد که در قالب نیاز ضروری مناطق شهری مطرح شده است. جهان به سرعت در حال «شهری‌شدن» است. از سال 2007، بیش از نیمی از جمعیت جهان  زندگی شهری را تجربه می‌کنند، نرخی که پیش‌بینی می‌شود تا 2030 به 60 درصد از جمعیت جهان افزایش یابد. نواحی شهری با سهم 60 درصدی از تولید‌ناخالص‌داخلی جهان، موتور قدرتمند رشد اقتصادی هستند. با این حال 70 درصد از انتشار گاز کربن جهان و بیش از 60 درصد از بهره‌برداری منابع مربوط به شهرها است. افزایش جمعیت حاشیه(زاغه‌)نشین، خدمات و زیرساخت‌های ناکافی و تحت‌فشار (همچون جمع‌آوری زباله، سیستم‌های آب‌وفاضلاب، جاده‌ها و حمل‌ونقل)، تشدید آلودگی هوا و گسترش بی‌نظم نواحی نیز از دیگر پیامدهای رشد سریع «شهری‌شدن» است. به گزارش گروه اقتصاد بین الملل روزنامه «دنیای اقتصاد» در این رابطه برای رسیدگی به این چالش‌ها، 150 کشور جهان طرح‌های ملی شهری را توسعه‌ داده‌اند که در حال حاضر حدود نیمی از آنها به مرحله اجرا درآمده است. به عقیده صاحب‌نظران، اطمینان از اجرای مناسب و کامل این طرح‌ها می‌تواند به توسعه‌ پایدار و در راستای منافع همه کمک کند.

سبقت شهری‌شدن از مسکن

در گزارش «اهداف توسعه پایدار 2019» سازمان ملل متحد آمده است، بین سال‌های 2000 تا 2014 سهم جمعیت زاغه‌نشین مناطق شهری جهان با کاهش 20 درصدی از 28 به 23 درصد رسید. در سال‌های اخیر اما این روند مثبت معکوس شده است، تا جایی که در 2018 جمعیت این نواحی افزایش 5/ 23 درصدی یافت. طی این روند کل جمعیت ساکن در محله‌های زاغه‌نشین جهان  به بیش از یک میلیارد نفر رسیده است. 80 درصد از این جمعیت تنها در سه منطقه هستند: شرق و جنوب‌شرقی آسیا (370 میلیون نفر یا سهم حدود 36 درصدی)، جنوب صحرای آفریقا (238 میلیون) و آسیای مرکزی و جنوبی (227 میلیون). برآوردها حاکی از آن است تا سال 2030 حدود 3 میلیارد نفر از جمعیت جهان به مسکن مناسب و در توان خرید نیاز خواهند داشت. افزایش روزافزون زاغه‌نشینی ناشی از پیشی گرفتن نرخ رشد «جمعیت» و «شهری‌شدن» از ساخت‌وساز مسکن جدید ارزان است. مسکن در توان خرید جزو حقوق اولیه انسانی است، و فقدان آن منجر به وخامت عدالت و فراگیری شهری، سلامت و امنیت و فرصت‌های زندگانی می‌شود. در این رابطه برای ارائه مسکن در توان خرید همه، تجدید در مسیر سیاست‌گذاری‌ و افزایش سرمایه‌گذاری ضروری است.

حمل‌ونقل عمومی

حمل‌ونقل عمومی عنصر حیاتی برای شهروندان و کاتالیزوری برای رشد اقتصادی و فراگیری اجتماعی محسوب می‌شود. با وجود افزایش روزافزون جمعیت شهرها، استفاده از حمل‌ونقل عمومی اما به کمک مقابله با آلودگی هوا و تغییرات آب‌وهوایی آمده است. بر اساس آمارهایی که در 2018 از 277 شهر 78 کشور جهان جمع‌آوری شد، 53 درصد از ساکنان شهرها دسترسی مطلوب به حمل-ونقل عمومی – 500 متر مسیر پیاده‌روی به ایستگاه‌های اتوبوس یا دسترسی 1000 متری به ترمینال‌های مترو یا بنادر – داشتند. بین سال‌های 2001 تا 2014 در عمده مناطق سهمی از جمعیت استفاده‌کننده از حمل‌ونقل عمومی نزدیک به 20درصد افزایش یافت. البته جنوب صحرای آفریقا جزو مناطق کمتر برخوردار در این حوزه بوده است و تنها 18 درصد از ساکنان آن دسترسی مناسب به حمل‌ونقل عمومی داشتند. در برخی مناطق که دسترسی به حمل‌ونقل عمومی ضعیف است، مدل‌های حمل‌ونقل غیررسمی در دسترس‌تر و در بسیاری از موارد جوابگوی تقاضای حمل‌ونقلی هستند. در این رابطه برای اطمینان از دسترسی همه (به ویژه زنان، کودکان و افراد ناتوان) به حمل‌ونقل پایدار به تلاش‌های بیشتری نیاز است. به گزارش «سازمان ملل»‌ شاخص رضایت از حمل‌ونقل عمومی ایران مقدار 8/ 66 واحدی دارد، مقداری که هر چند بیانگر وضعیت چالشی است اما به سرعت در حال پیشرفت است.  

بحران زباله شهری

بر اساس آمارهای 2010 تا 2018، در سطح جهانی 2 میلیارد نفر بی‌بهره از خدمات جمع‌آوری زباله و 3 میلیارد نفر فاقد دسترسی به تجهیزات کنترل‌شده دفع زباله بودند. با تشدید روند «شهری شدن»، افزایش درآمدها و حرکت اقتصادها به سمت مصرف‌گرایی تنها می‌توان وخیم‌تر شدن این مشکلات را انتظار داشت. در این باره پیش‌بینی می‌شود مجموع تولید زباله جهان از حدود 2میلیارد تن در 2016، با دو برابر شدن به 4 میلیارد تن برسد.  بخش جمع‌آوری‌شده زباله‌های خشک شهری از 76 درصد بازه‌ 2001 تا 2010 به 81 درصد در بازه 2010 تا 2018 افزایش یافت. البته این به آن معنی نیست تماما به طرق مناسب بوده است. در بسیاری از شهرهای کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط، تجهیزات دفع زباله‌های خشک به صورت رهاسازی و انباشت در مکان‌های باز است، امری که آلودگی‌ هوا، آب و خاک را در پی دارد (همچون آلودگی‌های پلاستیکی و انتشار گازهای گلخانه‌ای مانند متان). بر این اساس عمده مناطق جهان نیاز مبرم به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مدیریت زباله به منظور رسیدگی به زباله‌های خشک دارند.

آلودگی هوا

در سال 2016 از هر 10 شهرنشین، یک نفر هوای آلوده تنفس می‌کرد، هوایی که بر اساس دستورالعمل کیفیت هوای «سازمان جهانی بهداشت» در بردارنده بیش از 10 میکروگرم ذرات 5/ 2 میکرون است. بیش از نیمی از این افراد حداقل 5/ 2 برابر هوای آلوده‌تر از سطح مجاز دستورالعمل تنفس می‌کردند. بین سال‌های 2010 تا 2016 کیفیت هوا برای بیش از 50 درصد از جمعیت جهان بدتر شد. آسیای مرکزی و جنوبی به همراه جنوب صحرای آفریقا دو منطقه‌ای هستند که بیشترین افزایش را در تراکم ذرات معلق تجربه کرده‌اند. بر اساس آمارهای «گزارش توسعه پایدار 2019» سازمان ملل، شاخص میانگین سالانه تراکم ذرات کمتر از 5/ 2 میکرون مناطق شهری ایران مقداری معادل 39 واحد دارد که وضعیت بحرانی و رو به‌وخامت را به تصویر می‌کشد.  

در سال 2016، کیفیت هوای 97 درصد از شهرهای با جمعیت بیش از 100 هزار نفر کشورهای کم‌درآمد و با درآمدمتوسط، وخیم‌تر از سطح کیفیت دستورالعمل بود، نرخی که برای کشورهای با درآمد بالا 49 درصد گزارش شده است. آلودگی هوای ناشی از ترافیک، صنایع، تولید برق، سوزاندن زباله و احتراق سوخت خانگی در کنار آلودگی هوای خانوار، تهدیداتی جدی را متوجه سلامت انسان‌ها و تلاش‌های مقابله با تغییرات آب‌وهوایی می‌کند. بیش از 90 درصد از مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا در کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط اتفاق می‌افتد، کشورهایی که عمدتا در آسیا و آفریقا واقع هستند.

فضای عمومی

شکل‌گیری استخوان‌بندی شهرها بر مبنای شبکه‌ای از خیابان‌ها و فضاهای عمومی است که دیگر ابعاد زندگی شهری به آن تکیه دارند. شهرهایی که از فضای عمومی ناکافی، بد طراحی‌شده یا به انحصار درآمده رنج می‌برند، بیشتر در معرض شکاف و اختلاف اجتماعی-اقتصادی قرار دارند. بر این اساس، سرمایه‌گذاری در شبکه‌هایی از جاده‌ها و فضاهای عمومی آزاد، منجر به بهبود بهره‌وری شهری، معیشت شهروندان، دسترسی به بازارها، اشتغال و خدمات عمومی خواهد شد، به خصوص درکشورهایی که بیش از نیمی از نیروی‌کار شهری غیررسمی هستند.   بر اساس آمارهایی که در سال 2018 از 220 شهر در 77 کشور جهان جمع‌آوری شد، تنها معدودی از شهرها توانسته‌اند سیستمی از فضاهای عمومی آزادی که تمام نواحی شهر را پوشش می‌دهد به اجرا درآورند، سیستمی که به سهولت در دسترس تمام شهروندان است. این آمارها نشان می‌دهند سهمی از جمعیت شهرها که دسترسی تا 400متر به فضاهای عمومی آزاد دارند به طور میانگین 31درصد است، نرخی که البته در میان شهرها بسیار متفاوت است (از 5 درصد تا 90 درصد!). البته نرخ‌های پایین لزوما به معنی اختصاص ناکافی زمین‌ها به فضاهای عمومی باز نیست، بلکه بیشتر نشان‌دهنده توزیع نابرابر این فضاها در سطح شهر است.