آیات مرتبط با رخدادها؛ وجوب روزه

‌‌‌‌مقدّمه‌

یکی از رخدادهای ماه شعبان که با آیات قرآن کریم ارتباط دارد، حکم‌ وجوب‌ روزۀ‌ ماه رمضان است که در روز دوم ماه شعبان سال دوم بعد از هجرت پیامبر‌ اسلام(ص) بر آن حضرت نازل شده است.[1]

در سورۀ بقره، آیات‌ 183 تا 187، مربوط به روزۀ ماه رمضان است که در این مقاله به تفسیر برخی از این آیات اشاره می‏شود.

مفهوم روزه

روزه که در زبان عربی به آن «صوم‌» گفته‌ می‏شود، در کتابهای لغت و فقه مورد بررسی قرار گرفته است. بعضی از لغویون گفته‏اند: «صوم، در لغت به معنای امساک و خودداری از انجام دادن کار است، اعمّ از اینکه خوردن‌ یا‌ سخن گفتن باشد یا راه رفتن و امثال آن، بنابراین، به اسبی که از خوردن و راه رفتن خودداری کند «صائم» گفته می‏شود. و در شرع اسلام، به معنای امساک و خودداری انسان‌ مکلّف‌ با قصد و نیّت از خوردن و آشامیدن و. .. از اذان صبح تا اذان مغرب است.»[2]

در کتاب «مصطلحات الفقه»، در‌ تعریف‌ «صوم‌» آمده: «اِنَّهُ العَزم عَلَی تُرُوکٍ مُعَیَّنَۀٍ نَهَاراً تَقَرُّباً؛ صوم عبارت است از تصمیم جدّی بر ترک چیزهای معیّن، در روز، به‌ قصد‌ تقرّب‌ به خدا.»

و در ادامه آمده است: «فَحَقِیقَتُهُ فِعلٌ‌ قَلبِیٌّ‌ وَهُوَ عِبَادَةٌ فَاعِلِیَّةٌ وَغَیرُهُ عِبَادَةٌ فِعلیَّةٌ، وَ عَلَی اَیُّ فَهُوَ اَمرٌ اِرَادِیٌّ اِختِیَارِیٌّ؛ پس حقیقت "صوم" یک‌ عمل قلبی است و آن عبادتی است فاعلی (قائم به خود‌ فاعل) و بقیۀ عبادتها عبادت فعلی هستند، و در هر صورت، "صوم" یک عمل ارادی و اختیاری‌ است‌.»[3]

در هر صورت، حاصل معنای «صوم» یا «روزه» همان است که‌ مراجع‌ تقلید‌ در رساله‏های عملیه نوشته‏اند: «روزه آن است که انسان، برای انجام فرمان‌ خداوند‌ عالم‌، از اذان صبح، تا اذان مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می‏کند خودداری‌ نماید‌.»[4]

آیات مربوط به روزه‌

در‌ قرآن کریم پیرامون روزه چنین آمده است:

«یاأیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیَامُ‌ کَمَا‌ کُتِبَ‌ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ * أیَّاماً مَعدُودَاتٍ فَمَن کَانَ منکُم مرِیضاً أو علَی‌ سَفَرٍ‌ فَعِدَّةٌ مِن أیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدیَةٌ طَعَامُ مسکِینٍ فمَن تَطَوَّعَ خَیراً‌ فَهُوَ‌ خَیرٌ‌ لَهُ وَأن تَصُومُوا خَیرٌ لَکُم اِن کُنتُم تَعلَمُونَ * شَهرُ رَمَضَانَ الَّذِی أنزِلَ فِیهِ القُرآنُ هدیً‌ لِلناسِ‌ وَبیِّنَاتٍ مِنَ الهُدی وَالفُرقَانِ، فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهرَ فَلیَصُمهُ وَمَن کَانَ مَرِیضاً‌ أو‌ علَی‌ سفَرٍ فعِدَّةٌ مِن أیَّامٍ أُخَرَ، یُرِیدُ اللهُ بِکُمُ الیُسرَ وَلاَ یُرِدُ بِکُم العُسرَ وَلِتُکمِلُوا العِدَّةِ‌ وَلِتُکَبِّرُوا‌ الله‌ علَی ما هَدَکُم وَلَعَلَّکُم تَشکُرُونَ»[5]؛ «ای افرادی که ایمان آورده‏اید، روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه که بر کسانی که‌ قبل‌ از شما بودند، نوشته شد، تا پرهیزکار شوید. چند روز معدودی را‌ [باید‌ روزه بدارید] و هر کس از شما بیمار‌ یا‌ مسافر‌ باشد، تعدادی از روزهای دیگر را [روزه‌ بدارد]‌. و بر کسانی که روزه برای آنها طاقت‏فرساست، [همچون بیماران مزمن و پیرمردان و پیرزنان] لازم‌ است‌ کفّاره بدهند: مسکین را اطعام‌ کنند‌. و کسی که‌ کار‌ خیری‌ انجام دهد، برای او بهتر است‌. و روزه‌ داشتن برای شما بهتر است اگر بدانید. [روزه، در چند روز معدود]‌ ماه‌ رمضان است، ماهی که قرآن، برای‌ راهنمایی مردم، و نشانه‏های هدایت‌ ، و فرق‌ میان حقّ و باطل، در آن‌ نازل‌ شده است. پس آن کس از شما که در ماه رمضان در حضر‌ باشد‌، روزه بدارد و آن کس که‌ بیمار‌ یا‌ در سفر است‌، روزهای‌ دیگری را به جای‌ آن‌، روزه بگیرد، خداوند، راحتی شما را می‏خواهد نه زحمت شما، هدف این است که‌ این‌ روزها را تکمیل کنید و خدا را‌ بر‌ اینکه شما‌ را‌ هدایت‌ کرده بزرگ بشمرید؛ باشد‌ که شکرگزاری کنید.»

مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر المیزان بعد از این آیات می‏گوید:

سیاق‌ این‌ سه آیه دلالت دارد بر اینکه‌: هر‌ سه‌ آیه‌ با‌ هم نازل شده‏اند‌، زیرا‌ «اَیَّاماً مَعدُودَاتٍ» که در آغاز آیۀ دوم آمده، (و منصوب بودن آن نیز بنا بر ظرفیّت و به‌ تقدیر‌ کلمۀ‌ «فی» می‏باشد)، متعلّق است به کلمۀ «صیام‌» در‌ آیۀ‌ اوّل‌ و جملۀ‌ «شهر‌ رمضان» نیز در ابتدای آیۀ سوم با دو آیۀ قبلی ارتباط ناگسستنی دارد؛ به این ترتیب که کلمۀ «شَهرُ» یا خبر است برای مبتدای محذوف (ضمیر «هی‌») که بر کلمۀ «ایّام» در آیۀ اوّل برمی‏گردد و تقدیرش چنین است: «هِیَ شهْرُ رَمضَان» یعنی آن روزهایی که روزه‏اش واجب شده، ماه رمضان است.

یا اینکه «شَهرُ» مبتدا است برای‌ خبر‌ محذوف و تقدیر آن چنین است: «شهرُ رَمَضَان هُوَ الَّذِی کتِبَ علَیْکُمْ صِیَامَهُ»؛ یعنی؛ ماه رمضان همان ماهی است که روزه‏اش بر شما واجب شده است. (روشن است که مضمون‌ این‌ خبر از آیۀ اوّل اقتباس شده است.) و یا اینکه کلمۀ «شَهرُ» بدل است از کلمۀ «صیام» که در آیۀ اوّل آمده است.

در‌ هر‌ صورت، جملۀ «شهرُ رمضان» بیان‌ و توضیحی‌ است برای جملۀ «ایّاماً معدودات» و خود کلمۀ «أیاماً» هم که متعلّق است به کلمۀ «صیام» در آیۀ اوّل؛ بنابراین، آیات سه‏گانه، نظیر کلام واحد‌ است‌ که برای بیان یک‌ غرض‌ و هدف نازل شده و آن بیان کردن «وجوب روزه ماه رمضان» است.[6]

در این‌ آیه‌، کتِبَ (نوشته شده) به معنای فُرِضَ (واجب شده)، قرار داده شده و حکم حتمی شده است.

از آنجا که انجام این عبادتِ مهم، همراه با محرومیّت از لذایذ مادی بوده و نیاز‌ به‌ تحمّل سختیها‌ و مشکلاتی (به خصوص در فصل تابستان) دارد، تعبیرات مختلفی در آیۀ فوق به کار رفته که روح‌ انسان را برای پذیرش این حکم آماده سازد.

الف. با خطاب‌ «یَا أیُّهَا‌ الَّذِینَ‌ آمَنُوا»؛ «ای کسانی که ایمان آورده‏اید»، مؤمنان مورد خطاب اختصاصی خدا قرار گرفته‏اند که برای مؤمن لذّت ‌‌فوق‏‌ العاده دارد؛ همان‏گونه که در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده است: «لَذَّةُ‌ مَا‌ فِی‌ النِّدَاءِ اِزَالٌ تَعِبُ الْعِبَادَةَ وَالْعِنَاءَ؛[7] خطابِ ای مؤمنان! چنان لذّتی برای مؤمنان دارد که‌ سختی و مشقّت این عبادت را از بین برده است.»

اگرچه حکم وجوب روزه برای همه حتی برای کنار هم شامل می‏شود، ولی خدای مهربان تنها مؤمنان را مورد خطاب قرار داده‌ است‌، علّت آن این است که عبادت غیرمؤمن صحیح نمی‏باشد، مگر اینکه ایمان بیاورد. هرگاه ایمان آورد، به زمره مخاطبین داخل می‏گردد.

ب. با جمله «کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ منْ قبْلِکُمْ» این‌ حقیقت‌ را بیان می‏کند که وجوب روزه، حکم اختصاصی شما مسلمانان نیست که به نظر شما مشکل آید، بلکه در امّتهای پیشین نیز این قانون بوده است. روشن است که‌ عمل‌ به دستوری که برای همۀ امّتها بوده، آسان‏تر از دستوری است که تنها برای یک گروه باشد.

از این جمله، می‏فهمیم که روزه عبادتی است که در ادیان گذشته‌ نیز‌ بوده‌، و طبق روایتی از امیرمؤمنان(ع) اولین‌ کسی‌ که‌ روزه بر او واجب شد، حضرت آدم(ع) بود.[8] ولی‌ خصوصیات‌ آن‌ از لحاظ زمان، تعداد و کیفیّت برای ‌ما معلوم‌ نیست‌.

ج. با جمله «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»، فلسفۀ روزه و اثرات پربار این فریضۀ الهی را که صد در صد عاید خود روزه‏دار‌ می‏شود‌، بیان‌ کرده تا آن را یک حکم دوست‏داشتنی و گوارا سازد، زیرا‌ اگر مردم فواید یک عمل را بدانند، در انجام آن نشاط بیشتری از خود نشان خواهند داد.

آری‌، روزه‌ ابعاد‌ گوناگونی دارد و آثار فراوانی از نظر مادّی و معنوی، در وجود انسان‌ می‏گذارد‌ که مهم‏تر از همه «بُعد اخلاقی» و فلسفۀ تربیتی آن است.

از فواید مهمّ روزه این است‌ که‌ روح‌ انسان را «تلطیف» و ارادۀ انسان را «قوی» و غرایز او را «تعدیل» می‏کند‌، زیرا‌ روزه‏دار‌ با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب و از لذّت جنسی چشم می‏پوشد، عملاً ثابت‌ می‏کند‌ که‌ او همچون حیوان، در بند اصطبل و علف نیست، او نمی‏تواند زمام نفس سرکش را‌ به‌ دست گیرد و بر هوسها و شهوات خود مسلّط گردد.

خلاصه روزه انسان را از‌ عالم‌ حیوانیّت‌ ترقی داده، به جهان فرشتگان صعود می‏دهد و جملۀ (لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ)؛ «باشد که پرهیزکار شوید‌» اشاره‌ به همۀ این آثار و برکات است.[9]

در آیۀ بعد، برای اینکه باز‌ از‌ سنگینی‌ روزه کاسته شود، چند دستور با تعبیرات اشتیاق‏آمیز بیان فرموده است:

الف. (ایَّاماً مَعدُوداتٍ)؛ «فقط‌ چند‌ روز‌ معدودی را باید روزه بدارید.» یعنی، چنان نیست که مجبور باشید تمام‌ سال‌، یا قسمت مهمّی از آن را روزه بگیرید، بلکه تنها بخش کوچکی از سال را که‌ 29‌ یا 30 روز می‏باشد، باید روزه بگیرید و آن چندان زیاد نیست که‌ موجب‌ زحمت باشد، بلکه مدّت کمی است، ولی‌ اجر‌ آن‌ زیاد است.

ب. استثنا کردن مریض و مسافر، لذا‌ فرمود‌: «فَمَن کَانَ مِنکُم مَرِیضاً اَو عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِن أیَّامٍ أخَرَ»؛ «پس کسانی‏که‌ از‌ شما مریض یا در سفر‌ باشند‌، به همان‌ تعداد‌ از‌ روزهای دیگر را روزه بگیرند؛ یعنی‌، در‌ حال مریضی و در حال سفر باید روزه نگیرند و بعد از ماه رمضان‌ قضای‌ آن چند روز را به جای‌ آورند.

ج. معافیّت افراد عاجز‌؛ در‌ ادامۀ آیه فرمود: «وَ عَلَی الَّذِینَ‌ یُطِیقُونَهُ‌ فدیَةٌ طعَامُ مسکِینٍ»؛ «کسانی‏که روزه بر آنان طاقت‏فرسا و موجب زحمت غیرقابل تحمّل باشد‌، لازم‌ نیست روزه بگیرند و باید کفّاره‌ بدهند‌، به‌ جای هر روز‌ مسکینی‌ را اطعام نمایند.»[10]

همچنان‏که ملاحظه فرمودید؛ در‌ هر‌ کدام از‌ این‌ دو‌ آیه، سه مطلب وجود‌ دارد که هر کدام به گونه‏ای مؤمنان را برای پذیرش حکم روزه آماده می‏سازد و از‌ سنگینی‌ آن می‏کاهد.

ماه رمضان، ماه روزه‌ و ماه‌ نزول‌ قرآن‌

در‌ آیۀ سوم، ضمن‌ معرّفی‌ ماه رمضان برای زمان روزه‏داری، امتیاز آن را هم از جهت نزول قرآن بیان فرموده است‌: «شَهْرُ‌ رَمَضَانَ‌ الَّذِی اُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَبیِّنَاتٍ‌ منَ‌ الهدَی‌ وَالْفُرْقَانِ»‌؛ «آن‌ چند‌ روز معدود که باید روزه باشید، ماه رمضان است؛ همان ماهی که قرآن در آن نازل شده، همان قرآنی که مایۀ هدایت مردم و دارای نشانه‏های هدایت و معیارهای‌ سنجش حق و باطل است.»

علاّمه طباطبایی(ره) دربارۀ نزول دفعی قرآن در ماه رمضان (شب قدر) و نزول تدریجی قرآن در طول مدّت 23 سال، مطالبی مطرح کرده است که علاقه‏مندان می‏توانند‌ به‌ «المیزان» مراجعه نمایند.[11]

«در این آیه، جملۀ «فَلیَصُمْهُ» به جای «فَلیَصُمْ فِیهِ»، بیانگر وحدت ماه رمضان با‌ روزه‌ است به گونه‏ای که گویا این ماه، خودِ روزه است و شخص روزه‏دار، آن را می‏دارد.»[12]

در هر صورت، امر (فَلیَصُمْهُ) دلالت دارد بر وجوب روزه، بر افراد مکلّفِ غیرِ مریض و غیر مسافر، زیرا همچنان‌ که‌ در علم اصول گفته‌ شده‌: امر، حقیقت است در وجوب، مگر اینکه قرینه‏ای بر ندب (استحباب) باشد؛ در این آیات نه تنها قرینه بر ندب وجود ندارد، بلکه قراینی بر وجوب هست.

رخصت یا عزیمت‌ افطار؟

مسئله‏ای‌ میان مفسّرین و فقهای سنّی و شیعه مطرح است و آن این است که آیا حکم افطار برای مسافر و مریض رخصت است؟؛ یعنی، مخیّرند که روزه بگیرند یا بخورند؟ یا اینکه حکم قطعی است و باید‌ حتماً‌ بخورند؟

علاّمه طباطبایی(ره‌) می‏گوید: «اکثر علمای اهل سنّت قایل به رخصت شده، مسافر و مریض را میان روزه و افطار، مخیّر دانسته‏اند‌؛ در حالی که آیۀ شریفۀ «فَعِدَّةٌ مِن أیَّامٍ أُخرَ» ظهور در‌ عزیمت‌ دارد‌ و روایات امامان اهل‏بیت(ره)، نیز همین را تأیید می‏کند و جمعی از صحابه (مثل عبد الرّحمان بن عوف، عمر ‌‌بن‌ خطّاب، عبد الله بن عمر، ابو هریره و عروة بن زبیر) نیز به همین‌ عقیده‌ بودند‌.»[13]

آری، مضمون روایات معصومین(ع) این است که‌ مسافر و مریض حق ندارد روزه بگیرد و باید افطار کند وگرنه گناه‏کار خواهد بود‌!

اینک چند حدیث به‌ عنوان‌ نمونه نقل می‏شود:

1. در حدیث مفصّل محمّد بن شهاب زهری (از علمای عامّه)، از امام سجاد(ع) آمده است: «أمَّا صَومُ السَّفَرِ وَالمرَضِ فإِنَّ العَامَّةِ قَدِ اختَلَفَت فِی ذَلِکَ فقَالَ قومٌ یَصُومُ‌ وَقالَ آخرُونَ لاَ یصُومُ وَقَالَ قَومٌ إن شَاءَ أفطَرَ وَأمَّا نَحنُ فَنَقُولُ یُفطِرُ فِی الحَالَینِ جَمِیعاً فَإِن صَامَ فِی حَالِ السَّفَرِ أو فِی حَالِ المرَضِ فعَلَیهِ القَضَاءُ فَإِنَّ اللَ عَزَّ وَجَلَّ‌ یَقُولُ‌ فمَن کانَ منکُم مرِیضاً أو علَی سَفَرٍ فَعِدَّةً من أیامٍ أُخَرَ فَهَذَا تَفسِیرُ الصِّیَامِ؛[14] امّا روزۀ در حال سفر و مرض، عامه (اهل سنّت) در آن اختلاف دارند، عدّه‏ای گفته‏اند: مسافر و مریض هم باید روزه‌ بگیرد‌ و عدّه‏ای دیگر گفته‏اند: روزه نگیرد و جماعتی گفته‏اند: اگر خواست بگیرد و اگر نخواست نگیرد. و امّا ما (اهل‏بیت(ع)) می‏گوییم: در هر دو حال (سفر و مرض) باید افطار کند، اگر کسی در‌ حال‌ سفر‌ یا مرض روزه بگیرد [باطل‌ است]‌ و قضای‌ آن نیز بر او واجب است؛ زیرا، خدا در قرآن فرموده است: «هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد، تعدادی‌ از‌ روزهای‌ دیگر را روزه بدارد و این است تفسیر کلمۀ‌ صیام‌» که در آیۀ قبلی آمده است.

2. از امام صادق(ع) روایت شده است: «الصَّائِمُ فِی السَّفَرِ فِی شَهرِ رَمَضَانَ کَالمُفطِرِ‌ فِیهِ‌ فِی‌ الحَضَرِ ثُمَّ قَالَ إن رَجلاً أتَی النَّبِیَّ(ص) فَقَالَ یَا رَسُولَ‌ اللهِ أصُومُ شَهرَ رَمَضَانَ فِی السَّفَرَ فَقَالَ لاَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللهِ إنَّهُ عَلَیَّ یَسِیرٌ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ‌(ص) إن‌ الله‌ عَزَّ وَجَلَّ تَصَدَّقَ عَلَی مرضَی اُمتِی وَمُسَافِریَهَا بِالإفطَارِ فِی شَهرِ رَمَضَانَ‌ أیُعجِبُ‌ أحَدَکُم لَو تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ أن تُرَدَّ عَلَیهِ؛[15] روزه‏دار‌ در‌ سفر‌ ماه رمضان، همانند روزه‏خوار در وطن است (گناه هر دو شبیه هم‌ است‌) سپس‌ فرمود: مردی خدمت پیامبر آمد، عرض کرد: یا رسول الله! آیا ماه رمضان در‌ سفر‌ روزه‌ بگیرم؟ فرمود: نه. عرض کرد: روزه برای من آسان است. فرمود: خدای متعال، افطار در‌ ماه‌ رمضان را برای مریضها و مسافران امّت من صدقه (هدیه) داده است، آیا کسی‌ خوشش‌ می‏آید‌ که صدقه (هدیه)اش به خودش برگردانده شود؟!»

3. در روایت «قابل اعتماد»[16] سکونی از امام صادق(ع) و او از پدرش امام محمّد‌ باقر‌(ع)، و او از جدّش رسول خدا(ص) نقل کرده‌ است‌ که‌ فرمود: «إنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ أهدَی إلَی‌ اُمَّتِی‌ هَدِیَّةُ لَم یُهدِهَا إلَی أحَدٍ مِنَ الأمَمِ کَرَامَةً مِنَ اللهِ لَنَا قَالُوا وَمَا‌ ذَلِک‌ یَا رَسُولَ اللهِ قالَ الإفطَارُ‌ فِی‌ السَّفَرِ وَالتَّقصِیرُ‌ فِی‌ الصَّلاَةِ‌ فَمَن لَم یَفعَل ذَلِکَ فَقَد رَدَّ‌ عَلَی‌ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ هَدِیَّتَهُ؛[17] خدای مهربان هدیه‏ای‌ را برای من و امّتم‌ عطا‌ کرده که به کسی از‌ امّتهای‌ گذشته عطا نکرده است و آن برای تکریم و احترام بر ماست! اصحاب گفتند: ای‌ رسول‌ خدا! آن هدیه چیست؟ فرمود: آن‌ عبارت‌ است‌ از افطار روزه‌ و قصر‌ در نمازف هنگام سفر‌. هر‌ کسی که به این عمل نکند، در واقع هدیۀ خدای متعال را ردّ کرده‌ است‌!»

4. در روایت «صحیح»[18] عیص بن قاسم‌ از‌ امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود‌: «إذَا‌ خَرَجَ‌ الرَّجُلُ‌ فِی‌ شَهرِ رَمَضَانَ مُسَافِراً‌ أفطَرَ‌ وَقَالَ إنَّ رَسُولَ اللهِ(ص) خَرَجَ مِنَ المَدِینَةِ إلَی مَکَّةَ فِی شَهرِ رَمَضَانَ وَمَعَهُ النَّاسُ وَفِیهِمُ المُشَاةُ‌ فَلَمَّا‌ انتَهَی‌ إلَی کُرَاعِ الغَمِیمِ دَعَا بقَدَحٍ من مَاءٍ‌ فِیمَا‌ بَینَ‌ الظَّهرِ‌ وَالعَصرِ‌ فَشَرِبَهُ‌ وَأفطَرَ ثُمَّ أفطَرَ النَّاسُ مَعَهُ وَثُمَّ أُنَاسٌ عَلَی صَومِهِم فَسَمَّاهُمُ العُصَاةَ؛[19] «هر گاه کسی به عنوان "مسافر" در ماه رمضان از وطن خود خارج شود، باید افطار کند و فرمود: رسول خدا(ص)، در ماه رمضان با جماعتی از مردم که در میان آنها بعضی پیاده بودند‌، از‌ مدینه به قصد مکّه خارج شد؛ وقتی که به وادی "کراع غمیم" رسید  میان ظهر و عصر بود[20] ظرف آبی خواست و نوشید بدین‏وسیله افطار کرد و همراهان نیز افطار کردند؛ جز عدّه‏ای که قبول نکردند و به‌ روزۀ‌ خود ادامه دادند. حضرت‌ آنها‌ را به عنوان "عُصاة" و گنهکاران نامید.»

ارادۀ خدا به نفع بندگان

در ادامۀ آیه خداوند متعال: می‏فرماید: «یُرِیدُ اللهُ بکُمُ الیسرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ العُسرَ»؛ «خداوند‌ راحتی‌ شما را می‏خواهد و زحمت شما را نمی‏خواهد.» یعنی، خداوند بنا ندارد بر شما سخت‏گیری کند، بلکه در همۀ امور، راحتی شما را می‏خواهد و حال مرض و سفر نیز از مواردی است‌ که‌ شما نیاز‌ به راحتی دارید و روزه گرفتن در آن دو حالت، غالباً همراه با مشقّت خواهد بود؛ لذا، خدای‌ مهربان حکم روزه را با تمام اهمیّتی که دارد از مسافران‌، بیماران‌ و افراد‌ ناتوان برداشته است.

شاید این جملۀ آیۀ شریفه، اشاره به این نکته داشته باشد که روزه گرفتن‌، ‌‌گرچه‌ محدودیت است و ممکن است در ظاهر یک نوع سخت‏گیری شمرده شود، امّا سرانجامش‌ راحتی‌ و آسایش‌ دنیوی و اخروی انسان می‏باشد. از نظر دنیوی، آثار و فواید روزه از نظر روحی و جسمی بر‌ کسی پوشیده نیست؛ امروزه اکثر بیماریها را از طریق امساک و پرهیز، معالجه می‏کنند‌ و کم‏تر طبیبی پیدا می‏شود‌ که‌ در نوشته‏های خود به این حقیقت اشاره نکرده باشد. این حقیقت را پیامبر اسلام(ص) در یک جملۀ کوتاه بیان فرموده است: «صُومُوا تَصِحُّوا؛[21] روزه بگیرید، سالم شوید.»

و نیز امیرمؤمنان، علی(ع) فرموده است: «لِکُلِّ شَیءٍ زَکَاةٌ وَزَکاةُ البدَنِ الصیَامُ؛ برای هر چیز‌ زکاتی‌ است و زکات بدن روزه است.»[22]

زکات، به دو معنا آمده است: یکی رشد و نموّ و دیگری طهارت و پاکی.[23] و هر دو معنا در مورد این روایت صادق است، زیرا روزه موجب طهارت و پاکی بدن از آلودگیها و امراض گوناگون و وسیلۀ رشد و تکامل مادّی‌ و معنوی‌ بدن می‏باشد.

و امّا از نظر اخروی، همچنان‏که در توضیح جملۀ «لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ» اشاره شد، «روزه» با ایجاد محدودیتهای موقّت به انسان مقاومت، قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت‌ می‏بخشد‌ و غرایز‌ سرکش را کنترل کرده و انسان‌ را‌ به‌ مقام تقوا و پرهیزکاری می‏رساند و همین مقام تقوا است که از عذاب و مقدّمه سعادت اخروی می‏باشد. به همین جهت است که در‌ روایات‌ متعدّد‌، از روزه به عنوان سپر عذاب و سپر آتش‌ دوزخ‌ یاد شده است.

حضرت علی(ع) ضمن بیان ارکان دین، می‏فرماید: «وَ صَومُ شَهرِ رَمَضَانَ فَإنَّهُ جنَّةٌ منَ العِقَابِ؛ و روزه‌ ماه‌ رمضان‌ سپری است در برابر مجازات اخروی.»[24]

و در روایت «صحیح» زراره، از امام باقر(ع) آمده است که آن حضرت‌ ضمن‌ بیان‌ این مطلب که دین اسلام، روی پنج چیز (نماز، زکات، روزه‌، حج‌ و ولایت اهل‏بیت(ع)) بنا شده است، می‏فرماید: رسول خدا(ص) فرموده است: «الصومُ جنَّةٌ مِنَ النَّارِ؛[25] روزه‌ سپری‌ در برابر آتش دوزخ است.» البتّه، بین این دو روایت، منافاتی وجود ندارد؛ زیرا‌ یکی‌ می‏گوید: روزه سپری است که انسان را از آتش دوزخ نگه می‏دارد و دیگری‌ می‏گوید‌: از‌ هر نوع عذاب اخروی نگه می‏دارد.

دعا و ارتباط آن با ماه رمضان

در آیۀ‌ بعدی‌ می‏فرماید: «وَإذَا سألَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإنِّی قَرِیبٌ أجِیبُ دَعوَةً الدَّاع إذَا دَعانِ فلیَستَجِیبُوا‌ لِی‌ وَلیؤمِنُوا‌ بی لَعَلَّهُم یَرشُدُونَ»[26]؛ «و هنگامی که بندگان‌ من‌، از تو دربارۀ من سؤال کنند، (بگو) من نزدیکم؛ دعای دعاکننده را‌، به‌ هنگامی‌ که مرا می‏خواند، پاسخ می‏گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا‌ راه‌ یابند‌، (و به مقصد برسند).»

دعا، یک نوع عبادت و خضوع و بندگی است، قلب و روح‌ انسان‌ از طریق دعا توجّه تازه‏ای به خدا پیدا می‏کند و این توجّه به خدا و ارتباط معنوی با‌ آن‌ مبدأ قدرت، آثار و برکات فراوانی دارد که در برخی از کتابهای مربوط‌ به‌ دعا بیان شده است.

با اینکه آیۀ‌ فوق‌ مربوط‌ به دعا است و بیانگر یک برنامۀ عمومی‌ برای‌ همۀ کسانی که می‏خواهند با خدا مناجات کنند، ولی قرار گرفتن آن در‌ میان‌ آیات مربوط به روزه، مفهوم‌ تازه‏ای‌ به آن‌ می‏بخشد‌؛ چرا‌ که، روح هر عبادتی قرب به‌ خدا‌ و راز و نیاز با اوست. لذا می‏بینیم اکثر دعاهایی که از معصومین(ع) رسیده‌ است‌، مربوط به ماه رمضان و زمان روزه‏داری‌ می‏باشد.

جهت رعایت اختصار‌، از‌ بیان حقیقت دعا و آداب و شرایط‌ آن‌ خودداری می‏گردد.[27]

تخفیفی‌ دیگر‌ برای روزه‏داران

در آخرین آیۀ‌ مربوط‌ به‌ روزه، برای راحتی‌ روزه‏داران‌، در حکم روزه تخفیف‌ داده‌ و می‏فرماید: «أُحِلَّ لَکُم لَیلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إلَی نِسَائِکُم، هُنَّ لِبَاسٌ لَکُم وَأنتُم لِبَاسٌ لَهُنَّ‌ عَلِمَ‌ اللهُ أنَّکُم کنتُم تختَافُونَ أنفُسَکُم فَتَابَ‌ عَلَیکُم‌ وَعَفَا عَنکُم‌، فَالَنَ‌ بَشِرُوهُنَّ‌ وَابتَغُوا مَا کَتَبَ اللهُ‌ لَکُم وَکُلُوا وَاشرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنُ لَکُمُ الخَیطُ الأبیَضُ مِنَ الخَیطِ الأسوَدِ مِنَ الفَجرِ ثُمَّ أتِمُّوا‌ الصِّیَامَ‌ إلَی اللَّیلِ وَلاَ تُبَشِرُوهُنَّ وَأنتُم عکِفُونَ‌ فِی‌ المسجِدِ‌ تِلکَ‌ حُدُودُ‌ اللهِ فَلاَ تَقرَبُوهَا‌ کَذَلِکَ‌ یُبَیِّنُ اللهُ ءایَتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُم یَتَّقُونَ»[28]؛ «آمیزش جنسی‌ با‌ همسرانتان‌، در شب روزهایی که روزه می‏گیرید حلال‌ است‌. آنها‌ لباس‌ شما‌ هستند‌، و شما لباس آنها؛ (هر دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید). خداوند می‏دانست که شما به خود خیانت می‏کردید؛ (و این کار ممنوع ‌را انجام می‏دادید)؛ پس توبۀ شما‌ را پذیرفت و شما را بخشید. اکنون با آنها آمیزش کنید، و آنچه را خدا برای شما مقرّر داشته، طلب نمایید. و بخورید و بیاشامید. تا رشتۀ سپید صبح، از رشتۀ سیاه (شب) برای‌ شما‌ اشکار گردد؛ سپس روزه را تا شب تکمیل کنید و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته‏اید، با زنان آمیزش نکنید. این، مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک‌ نشوید‌! خداوند، این چنین آیات خود را برای مردم، روشن می‏سازد، باشد که پرهیزکار گردند.»

شأن نزول آیه

از روایات استفاده می‏شود که در‌ آغاز‌ نزول حکم روزه، مسلمانان تنها‌ حق‌ داشتند قبل از خواب شبانه غذا بخورند، چنانچه کسی در شب به خواب می‏رفت سپس بیدار می‏شد، خوردن و آشامیدن بر او حرام بود، آمیزش‌ با‌ همسران نیز مطلقاً در‌ روز‌ و شب ماه رمضان تحریم شده بود.

«یکی از یاران پیامبر(ص) به نام «مطعم بن جبیر»[29] پیرمرد ضعیفی بود؛ با این حال روزه می‏گرفت و در‌ خندق‌ کنی نیز‌ در کنار پیامبر کار می‏کرد. هنگام افطار وارد خانه شد، تا همسرش غذا بیاورد. کمی تأخیر شد‌ و به خاطر خستگی خواب او را ربود. وقتی بیدار شد، گفت‌: من‌ دیگر‌ حقّ افطار ندارم. با همان حال ماند و صبح در حالی که روزه‏دار بود برای حفر خندق حاضر ‌‌شد‌، در اثنای کار به واسطۀ ضعف و گرسنگی مفرط بی‏هوش شد. پیامبر(ص) بالای سرش‌ آمد‌ و از‌ مشاهدۀ حال او متأثّر گشت و برخی از جوانان نیز در شبهای ماه رمضان با همسران‌ خود آمیزش می‏نمودند.

در این هنگام، آیۀ فوق نازل شد و به مسلمانان اجازه‌ داد که در تمام‌ طول‌ شب می‏توانند غذا بخورند و با همسران خود آمیزش جنسی داشته باشند.»[30]

چند مطلب مستفاد از یک آیه

در آیۀ فوق که آخرین آیۀ مربوط به روزه ‏است، چند مطلب بیان شده است که در ذیل مورد‌ اشاره‌ قرار می‏گیرد و برای رعایت اختصار از توضیح جملات آیۀ شریفه خودداری می‏گردد.

1. حلال شدن آمیزش با همسر در شبهای ماه رمضان.

2. حلال شدن استفاده از خوردنیها و آشامیدنیها تا طلوع‌ فجر‌.

3. وجوب ادامۀ روزه تا آغاز شب.

قابل توجه است که در این جمله از کلمۀ «أتمُّوا» استفاده شده است نه از کلمۀ «أکمِلُوا» و آن بیانگر این است که روزه‌ یک‌ امر‌ بسیط و عبادت واحد است که‌ مرکّب‌ از‌ اجزای متعدّد نمی‏باشد. و فرق کلمه «کمال» و «تمام» نیز در همین است که «کمال» دربارۀ چیزی به کار می‏رود که دارای اجزای‌ مستقل‌ مؤثّر‌ نباشد؛ لذا، در آیۀ «اَلیَومَ أکمَلتُ لَکُم دِینَکُم‌ وَأتمَمتُ‌ عَلَیکُم نِعمَتِی»[31]؛ دربارۀ «دین»، واژۀ «کمال» استعمال شده است‌؛ چون‌ دارای‌ اجزای مستقل از قبیل نماز، روزه، حج و. .. می‏باشد؛ ولی، در‌ مورد «نعمت» که امر واحد معنوی است، از واژۀ «تمام» استفاده شده است.[32]

4. اشاره به «اعتکاف» و بیان این حکم که در‌ زمان‌ اعتکاف  که حدّ اقل مدّت آن سه روز است باید همراه با روزه باشد  حتی در‌ شب‌ نیز‌ تماس جنسی با زنان جایز نمی‏باشد.

5. اشاره به اینکه احکام خدا حدّ‌ و مرزهای‌ الهی‌ است و باید رعایت شود.

6. اشارۀ دوباره به فلسفۀ روزه و هدف اصلی آن که «تقوا‌» می‏باشد‌.

جالب‌ اینکه در نخستین آیۀ مربوط به روزه، هدف نهایی از آن «تقوا» معرفی شده‌ و در‌ آخرین آیه نیز همین مطلب آمده است «لَعَلَّهُم یَتَّقُونَ» و این نشان می‏دهد که‌ تمام‌ این‌ برنامه‏ها وسیله‏ای هستند برای پرورش روح تقوا، خویشتن‏داری و ملکۀ پرهیز از گناه و احساس مسئولیت‌ در‌ برابر وظایف انسانی.[33]

خدایا‌! ما‌ را‌ برای انجام روزۀ مقبول، موفّق و در زمرۀ روزه‏داران حقیقی محشور فرما.

پی نوشت ها