دکتر حسین فخرزاده مرکز تحقیقات غدد درون‌ریز و متابولیسم
بیماری‌های قلبی – عروقی (C.V.D) اکنون شایع‌ترین علت مرگ و میر در کشور می‌باشند. با توجه به افزایش روزافزون شهرنشینی و الگوی زندگی شهری، امروزه بیماری‌های قلبی عروقی به صورت اپیدمی درآمده‌اند به طوری که حدود 30 درصد مرگ و میر انسان‌ها را شامل می‌شوند. 33 درصد مردان و 10 درصد زنان قبل از 60 سالگی دچار سکته قلبی می‌شوند و 70 درصد از این افراد هیچگاه بهبودی کامل نمی‌یابند. طبق آمار منتشر شده، هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم ناشی از ناتوانی و مرگ و میر (Morbidity and mortality) CVD در ایالات متحده در سال 2000 بالغ بر 300 میلیارد دلار بوده است.
در حالی که هزینه پیشگیری از این بیماری‌ها بسیار کمتر است. جهت پیشگیری از CVD روش‌های متفاوتی پیشنهاد شده است؛ از جمله:
1- آموزش همگانی که تاثیر محدودی دارد، چون همه افراد این پیام‌ها را دریافت نمی‌‌کنند و یا در صورت دریافت ممکن است آنها را به درستی متوجه نشوند. از طرف دیگر اغلب افراد موفق به تغییر رفتار نمی‌شوند یا میزان تغییر رفتار آنها کافی نیست.
2- بررسی آزمایشگاهی همه افراد جامعه که هزینه و وقت زیادی لازم دارد. همچنین بسیاری از حوادث قلبی عروقی در افرادی رخ می‌دهد که سابقه وجود عوامل خطر را ندارند.
3- بررسی آزمایشگاهی افراد با سابقه خانوادگی مثبت: از آنجایی که ژن‌های موثر بر بیماری‌های قلبی عروقی شناخته نشده‌اند، باید برای به دست آوردن اطلاعات ژنتیکی فرد، از سابقه خانوادگی استفاده نمود. از سوی دیگر سابقه خانوادگی مجموعه‌ای از اطلاعات محیطی و رفتارهای بهداشتی فرد را هم در برمی‌گیرد. مطالعات نشان داده‌اند که اختلالات چربی خون، اضافه وزن و سایر عوامل خطر در بعضی خانواده‌ها تجمع یافته‌اند. همچنین در مطالعات متعدد نشان داده شده است که افرادی از خانواده‌های با سابقه خانوادگی مثبت که در زمان مطالعه فاقد ریسک فاکتور بوده‌اند، در نهایت بیشتر دچار CVD شده‌اند. پرسیدن سابقه خانوادگی به خانواده‌های پرخطر یادآوری می‌کند که باید برای کاهش عوامل خطر تلاش کنند.
از سوی دیگر غربالگری در مدارس امتیازات ویژه‌ای دارد: نخست آنکه تحصیل در مدارس برای همه اجباری است. دوم اینکه دانش‌آموزان می‌توانند حاملین خوبی برای انتقال پیام‌های سلامتی به خانواده‌های خود باشند و سوم رفتارهای بهداشتی افراد عمدتا در سنین کودکی شکل می‌گیرد و دانش‌آموزان دارای یک عامل خطر می‌توانند گروه هدف جهت انجام مداخلات مختلف جهت کاهش عوامل خطر و همچنین پیگیری جهت مطالعات آینده‌نگر باشند. امروزه بیماری‌های قلبی عروقی، هزینه‌های سنگینی را بر فرد و جامعه تحمیل می‌کنند و مهمتر اینکه حوادث حاد قلبی عروقی عمدتا در سنین اوج بهره‌وری رخ می‌دهند، این در حالی است که پیشگیری از CVD بسیار کم هزینه‌تر است. روند آترواسکلروز و بسیاری از عوامل خطر قلبی عروقی و رفتارهای بهداشتی افراد از سنین پایین شکل می‌گیرد و به همین علت است که امروزه پیشگیری و غربالگری از سنین پایین بسیار مورد توجه قرار گرفته است. از آنجا که تحصیل برای همه افراد جامعه الزامی است و دانش‌آموزان در امور مدرسه جدیت به خرج می‌دهند، غربالگری به کمک دانش‌آموزان، راهکار مناسبی به نظر می‌رسد.
امروزه بحث بر سر این است که خانواده‌های پرخطر جامعه باید مورد توجه و غربالگری ویژه قرار گیرند، چرا که مطالعات نشان داده‌اند که 75 درصد حوادث قلبی عروقی تنها در 14 درصد خانواده‌ها رخ می‌دهند و این نشان می‌دهد که کسر کوچکی از جامعه، بار عظیمی از CVD را به دوش می‌کشد. این موضوع اهمیت شناخت هر چه سریع‌تر این خانواده‌های پرخطر و پیگیری و آموزش این گروه از سنین پایین را مورد تاکید قرار می‌دهد.
در مطالعات مختلف نشان داده شده که سابقه خانوادگی یک عامل پیشگویی‌کننده مناسب برای شناخت خانواده‌های پرخطر است، زیرا در سابقه فامیلی مجموع عوامل ژنتیکی و محیطی شامل شیوه زندگی مورد بررسی قرار می‌گیرد. با این روش همچنین می‌توان افراد در معرض خطر خانواده‌های پرخطر را تشخیص داد که این افراد، گروه هدف برای مداخلات آموزشی و تغییر شیوه زندگی می‌باشند. یافته‌ها نشان می‌دهد که میزان مشارکت خانواده‌های پرخطر در غربالگری بیشتر است و این افراد انگیزه بیشتری برای پیگیری و کنترل عوامل خطرسا بیماری‌های قلبی عروقی دارند. همچنین فراوانی پرفشاری خون در جوانان با سابقه خانوادگی مثبت، بیشتر است.
بین سابقه خانوادگی مثبت و عوامل خطر هپیرکلسترولمی، LDL-C بالا و FBS بالا نیز ارتباط معنی‌دار وجود دارد که این موضوع نشان می‌دهد سابقه خانوادگی می‌تواند یک عامل پیشگویی‌کننده مناسب برای غربالگری افراد در معرض خطر باشد. نتایج یک مطالعه بر وجود ارتباط معنی‌دار بین سابقه خانوادگی مثبت با وجود BP, LDL-C, TC دیاستولی و BMI بالا در فرزندان تاکید دارد که یافته‌های این مطالعه استفاده از سابقه خانوادگی CVD را در غربالگری کودکان تایید می‌کند. نتایج این تحقیقات قابل استفاده بودن سابقه خانوادگی در غربالگری زودرس عوامل خطر قلبی عروقی را نشان می‌دهد، به ویژه که این روش مقرون به صرفه و انجام‌پذیر می‌باشد و یک قدم اولیه در شناسایی خانواده‌های پرخطر جهت مداخلات و برنامه‌های آموزشی بعدی محسوب می‌شود.
