هایپرکاپنی یا هایپرکاربی شرایطی است که به واسطه سطوح بیش از دی اکسید کربن در خون شکل می‌گیرد. این شرایط اغلب به دلیل هیپوونتیلیشن (تنفس کم عمق یا نرخ تنفسی غیر طبیعی پایین) که موجب می‌شود اکسیژن کافی وارد ریه‌ها نشده و دفع دی اکسید کربن از بدن به میزان کافی نباشد، رخ می‌دهد. دلایل دیگری از جمله بیماری‌های ریوی برای هایپرکاپنی وجود دارند.
علائم هایپرکاپنی می‌توانند از خفیف تا شدید متغیر باشند. دلایل بالقوه بسیاری برای بروز این شرایط وجود دارند. در ادامه با علائم و دلایل بروز هایپرکاپنی و برخی روش‌های درمان برای کمک به مدیریت آن بیشتر آشنا می‌شویم.
علائم
در مواردی که علائم خفیف هستند و با گذشت زمان به آرامی ایجاد می‌شوند، افراد ممکن است حتی متوجه ابتلا به هایپرکاپنی نشوند. از این رو، آگاهی از هم علائم خفیف و هم علائم شدید اهمیت دارد.
علائم خفیف
موارد زیر به عنوان علائم خفیف هایپرکاپنی در نظر گرفته می‌شوند:
- سرگیجه
- خواب آلودگی
- خستگی بیش از حد
- سردرد
- احساس سردرگمی
- گرگرفتگی پوست
- تنگی نفس
این علائم هایپرکاپنی ممکن است به واسطه دوره‌های کوتاه تنفس آرام و کم عمق مانند زمان خواب عمیق ایجاد شوند. آنها ممکن است همواره نگران کننده نباشند، زیرا بدن اغلب بدون مداخله قادر به اصلاح علائم و متعادل کردن سطوح دی اکسید کربن در جریان خون است.
با این وجود، در صورت تداوم علائم بالا برای چند روز مراجعه به پزشک توصیه می‌شود.
علائم شدیدعلائم هایپرکاپنی شدید نیازمند دریافت کمک پزشکی فوری هستند، زیرا می‌توانند موجب عوارض بلند مدت شوند. برخی موارد ممکن است مرگبار باشند.
از علائم هایپرکاپنی شدید می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سردرگمی
- کما
- افسردگی یا پارانویا
- هایپرونتیلیشن یا تنفس بیش از حد
- ضربان قلب نامنظم یا آریتمی
- از دست دادن هوشیاری
- انقباض عضلانی
- حملات هراس
- تشنج
دلایلدلایل بسیاری برای هایپرکاپنی وجود دارند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD)بیماری مزمن انسدادی ریه اصطلاحی کلی برای چندین شرایط است که بر تنفس تاثیر می‌گذارند. اشکال رایج این بیماری شامل برونشیت مزمن و آمفیزم می‌شوند. برونشیت مزمن به التهاب و تولید مخاط در مسیر‌های هوایی منجر می‌شود، در شرایطی که آمفیزم شامل آسیب دیدن کیسه‌های هوایی یا آلوئول در ریه‌ها می‌شود.
هر دو شرایط می‌توانند موجب افزایش سطوح دی اکسید کربن در جریان خون شوند.
دلیل اصلی بیماری مزمن انسدادی ریه قرار گرفتن بلند مدت در معرض محرک‌های ریه است. به گفته موسسه ملی قلب، ریه و خون آمریکا، دود سیگار رایج‌ترین عامل تحریک کننده ریه در آمریکا است که موجب بیماری مزمن انسدادی ریه می‌شود. آلودگی هوا و قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی یا گرد و غبار نیز ممکن است موجب این بیماری شوند.
اگرچه همه افراد مبتلا به بیماری مزمن انسدادی ریه به هایپرکاپنی مبتلا نخواهند شد، با پیشرفت بیماری خطر ابتلا به این شرایط نیز افزایش می‌یابد.
آپنه خوابآپنه خواب شرایطی رایج است که با تنفس کم عمق یا وقفه در تنفس هنگام خواب مشخص می‌شود. این شرایط می‌تواند در سطوح اکسیژن موجود در جریان خون تداخل ایجاد کرده و تعادل بین اکسیژن و دی اکسید کربن بدن را بر هم بزند.
از علائم آپنه خواب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- خواب آلودگی در طول روز
- سردرد هنگام بیدار شدن از خواب
- دشواری در تمرکز
- خروپف
ژنتیکدر موارد نادر، یک شرایط ژنیتکی که در آن کبد توانایی تولید آلفا-1-آنتی‌تریپسین به میزان کافی را ندارد می‌تواند موجب هایپرکاپنی شود. آلفا-1-آنتی‌تریپسین پروتئین ضروری برای سلامت ریه است، از این رو، کمبود آن یک عامل خطر برای ابتلا به بیماری مزمن انسدادی ریه محسوب می‌شود.
اختلالات عصبی و مشکلات عضلانیدر برخی افراد، اعصاب و عضلاتی مورد نیاز برای عملکرد درست ریه ممکن است وظایف خود را به درستی انجام ندهند. به عنوان مثال، دیستروفی عضلانی می‌تواند موجب ضعف عضلات شده و در نهایت به مشکلات تنفسی منجر شود.
از اختلالات دیگر در سیستم عصبی یا عضلانی که می‌توانند به هایپرکاپنی منجر شوند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS)، یک بیماری پیشرونده که بر سلول‌های عصبی در مغز و نخاع تاثیر می‌گذارد.
- انسفالیت که به التهاب در بافت مغز گفته می‌شود.
- سندرم گیلن باره که می‌تواند به واسطه یک واکنش غیر عادی سیستم ایمنی شکل بگیرد.
- میاستنی گراویس که یک بیماری مزمن و تضعیف کننده عضلات اسکلتی مسئول تنفس است.
دلایل دیگراز دیگر دلایل سطوح بالای دی اکسید کربن در خون می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فعالیت‌هایی که بر تنفس تاثیر می‌گذارند، از جمله غواصی یا استفاده از دستگاه هوارسان.
- سکته ساقه مغز که می‌تواند بر تنفس تاثیر بگذارد.
- هیپوترمی، یک شرایط اضطراری پزشکی که به واسطه از دست دادن سریع گرمای بدن رخ می‌دهد.
- ﺳﻨﺪرم ﻫﯿﭙﻮوﻧﺘﯿﻼﺳﯿﻮن ﻧﺎﺷﯽ از ﭼﺎﻗﯽ، هنگامی که افراد دارای اضافه وزن نمی‌توانند به میزان کافی عمیق و سریع نفس بکشند.
- مصرف بیش از حد دارو‌هایی خاص، مانند بنزودیازپین‌ها یا دارو‌های افیونی.
آیا پوشیدن ماسک موجب هایپرکاپنی می‌شود؟طی همه گیری بیماری کووید-19، این نگرانی برای برخی افراد ایجاد شده است که پوشیدن ماسک می‌تواند به هایپرکاپنی منجر شود. با این وجود، شواهد کمی وجود دارند که نشان می‌دهند ماسک‌های تنفسی می‌توانند موجب هایپرکاپنی شوند.
ماسک‌های تنفسی در برابر هوا غیر قابل نفوذ نیستند و از موادی ساخته شده اند که امکان جریان هوا را فراهم می‌کنند. این شرایط امکان جریان دی اکسید کربن به جای انباشته شدن آن را فراهم می‌کند. حتی ماسک‌های پزشکی N95 امکان جریان دی اکسید کربن را می‌دهند که تا حد زیادی از انباشت گاز جلوگیری می‌کند.
ماسک‌های نازک‌تر جراحی و پارچه‌ای متخلخل‌تر و شل‌تر هستند که حتی اجازه می‌دهد تبادل هوا صورت بگیرد.
مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا پوشیدن ماسک هنگام خروج از خانه و حضور در اماکن عمومی یا هنگام حضور در کنار افرادی که در خانه آنها زندگی نمی‌کنند را برای پیشگیری از شیوع کووید-19 توصیه کرده است.
عوامل خطر چه هستند؟برخی افراد نسبت به دیگران در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به هایپرکاپنی قرار دارند، به ویژه اگر آنها:
سیگار بکشند: افراد سیگاری به ویژه آن‌هایی که زیاد سیگار می‌کشند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری مزمن انسدادی ریه، هایپرکاپنی، مشکلات تنفسی دیگر و بیماری‌های ریوی قرار دارند.
به آسم مبتلا باشند: به دلیل این که آسم موجب بروز التهاب و تنگ شدن مسیر‌های هوایی می‌شود، زمانی که به خوبی کنترل نشده باشد، ممکن است بر تنفس و سطوح دی اکسیدن در بدن تاثیر بگذارد.
با محرک‌های ریه در تماس باشند: افرادی که با مواد شیمیایی، گرد و غبار، دود، یا دیگر محرک‌های ریه در تماس هستند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به هایپرکاپنی قرار دارند.
به بیماری مزمن انسدادی ریه مبتلا باشند: ابتلا به این شرایط به ویژه اگر بیماری در مراحل پیشرفته تشخیص داده شده باشد، احتمال ابتلا به هایپرکاپنی را افزایش می‌دهد.
تشخیصاز جمله آزمایش‌هایی که برای تشخیص هایپرکاپنی استفاده می‌شوند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
آزمایش گاز خون سرخرگی: این آزمایش سطوح دی اکسید کربن و اکسیژن خون را بررسی می‌کند. آزمایش اسپیرومتری: این آزمایش شامل دمیدن درون یک لوله برای ارزیابی میزان هوایی که فرد می‌تواند از ریه‌های خود خارج کند و این که با چه سرعتی توانایی انجام این کار را دارد، می‌شود.
اسکن پرتو اکس و سی‌تی اسکن: این آزمایش‌های تصویربرداری می‌توانند به بررسی آسیب ریوی و شرایط ریه کمک کنند.
درماندرمان هایپرکاپنی به شدت این شرایط و دلیل زمینه‌ای بروز آن بستگی خواهد داشت.
از گزینه‌های درمان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:هوارسانی
دو نوع هوارسانی برای هایپرکاپنی وجود دارند:هوارسانی غیر تهاجمی: تنفس با کمک جریان هوایی که از یک ماسک دهانی یا بینی عبور می‌کند، انجام می‌شود. این برای افراد مبتلا به آپنه خواب برای باز نگه داشتن مسیر‌های هوایی هنگام شب مفید است و همچنین به عنوان فشار مثبت مداوم راه هوایی (CPAP) شناخته می‌شود.
هوارسانی مکانیکی: لوله‌ای از طریق دهان وارد مسیر هوایی می‌شود. این کار به نام لوله گذاری شناخته می‌شود.
افراد مبتلا به علائم شدید هایپرکاپنی ممکن است برای تنفس به استفاده از یک دستگاه تنفس مصنوعی نیاز داشته باشند.
داروبرخی دارو‌ها می‌توانند به تنفس کمک کنند، مانند:- آنتی بیوتیک‌هایی که برای درمان سینه پهلو یا دیگر عفونت‌های تنفسی استفاده می‌شوند
- گشادکننده‌های برونش که به باز شدن مسیر‌های هوایی کمک می‌کنند
- کورتیکواستروئید‌ها که به کاهش التهاب در مسیر هوایی کمک می‌کنند
اکسیژن درمانی
افرادی که تحت اکسیژن درمانی قرار می‌گیرند، به طور منظم از دستگاهی که اکسیژن را به ریه‌ها می‌رساند، استفاده می‌کنند. این می‌تواند به متعادل نگه داشتن سطوح دی اکسید کربن در خون کمک کند.
تغییرات سبک زندگی
برای کاهش علائم و پرهیز از عوارض، پزشک ممکن است تغییراتی در رژیم غذایی و فعالیت بدنی را توصیه کند. همچنین، وی پرهیز از محرک‌های ریه از طریق اقداماتی مانند ترک سیگار و محدود کردن مواجهه با مواد شیمیایی، گرد و غبار و بخارات را به افراد مبتلا به هایپرکاپنی توصیه می‌کند.
عمل جراحی
اگر ریه‌ها یا مسیر‌های هوایی آسیب دیده باشند، ممکن است به انجام عمل جراحی نیاز باشد. گزینه‌ها شامل عمل جراحی کاهش حجم ریه برای حذف بافت آسیب دیده یا پیوند ریه می‌شود که در این روش ریه سالم از یک اهدا کننده جایگزین ریه بیمار می‌شود.
پیشگیری
برای پیشگیری از هایپرکاپنی می‌توان موارد زیر را مد نظر قرار داد:
- درمان بیماری‌های فعلی ریه
- ترک سیگار
- حفظ وزن سالم
- ورزش منظم
- پرهیز از تماس با بخارات و مواد شیمیایی سمی
