پایان وضعیت جنگی در قفقاز جنوبی؟

آنها هم‌اکنون هیچ رابطه دیپلماتیکی با هم ندارند. این مقام آذری افزود: «معتقدیم که این نبرد باید پشت سر گذاشته شود و ما باید رو به سوی اعتمادسازی داشته باشیم.» او افزود که «نمی‌توان همیشه در وضعیت جنگی زیست.» روابط این دو کشور از زمان اولین جنگ قره‌باغ در اوایل دهه 90 پرتنش بوده است. این امر باعث شده بود که این منطقه و هفت زیرمنطقه دیگر - که به لحاظ بین‌المللی جزو آذربایجان شناخته می‌شوند- در دستان ارمنی‌ها قرار بگیرد. این نبرد موجب مداخله ترکیه شد که پیوندهای نزدیک فرهنگی و زبانی با آذربایجان دارد؛ روابط ترکیه و ارمنستان هم پرتنش است و ترکیه از سال 1993 مرزهای خود به روی این کشور را بسته است. در سپتامبر سال گذشته، تنش‌ها بار دیگر فوران کرد و منجر به نبردی 44روزه شد که بیش از 6هزار کشته عمدتا از سربازان دو کشور بر جا گذاشت. ترکیه تسلیحات پیشرفته‌ای مانند پهپاد به آذربایجان داد که باعث شد صحنه درگیری به نفع آذربایجان تغییر کند. با وجود روابط تاریخی پر فرازونشیب به‌دلیل کشتار دسته جمعی ارامنه در دوران عثمانی طی جنگ جهانی اول، نیکول پاشینیان (نخست‌وزیر ارمنستان) و اردوغان (رئیس‌جمهور ترکیه) نشانه‌هایی رد و بدل کرده‌اند دال بر اینکه آمادگی دارند به‌دلیل پیروزی جمهوری آذربایجان، به سوی بازگشایی روابط دیپلماتیک حرکت کنند. ممدوف افزود: برای آذربایجان عادی‌سازی با چشم‌انداز بلندمدت بیشتر جور درمی‌آید. او گفت: «آنچه درباره ترکیه و ارمنستان رخ می‌دهد با تصویر بزرگ‌تر عادی‌سازی جور درمی‌آید و این دقیقا همان چیزی است که به آن علاقه‌مند هستیم. هیچ‌کس نمی‌خواهد در این محیط خصمانه باشد.»

او افزود: «ما همیشه گفته‌ایم که مساله دوست نداشتن ارمنی‌ها نیست. ما روابط دیپلماتیک یا دیگر روابط را به این دلیل با ارمنستان برقرار نکردیم که آنها زمین‌هایمان را اشغال کرده بودند. در نتیجه جنگ، این سرزمین‌ها آزاد شدند و اکنون آماده مذاکره هستیم.» در میان درخواست‌هایی که باید محقق شود بازگشایی دالان حمل‌ونقلی نخجوان هم هست که در آتش بس نوامبر گذشته درباره آن توافق شد. این دالان اجازه دسترسی مستقیم میان ترکیه و آذربایجان را می‌دهد؛ بدون اینکه از مسیرهای دورتری مانند گرجستان یا ایران استفاده کنند. به تازگی، اولین هواپیمای مسافری آذربایجان پس از هفت سال از باکو و بر فراز ارمنستان به پرواز درآمد و در نخجوان فرود آمد. قرار است معاونان نخست‌وزیر دو کشور اواخر ماه جاری دیدار کنند تا بازگشایی دالان از راه روسیه را مورد بحث قرار دهند. در طرف آذربایجان، باید روی یک توافق‌نامه صلح جامع توافق شود تا جایگزین بیانیه آتش‌بس سه‌جانبه‌ای شود که با وساطت روسیه امضا شد و باعث شد جنگ پایان گیرد. اگر این مذاکرات به پیش برود، احتمالا راه درازی در پیش خواهد بود. قبل از جنگ، مذاکرات با وساطت گروه مینسک به رهبری فرانسه، آمریکا و روسیه انجام گرفت؛ اما مسکو اکنون نقش مسلط و غالبی یافته است. «الکس ملیکیشویلی» تحلیلگر IHS Country Risk که بر قفقاز و آسیای مرکزی متمرکز است، می‌گوید: آذربایجان مشتاق به پیش بردن توافق جامع صلح با ارمنستان است که شامل بندهایی درباره عدم استفاده از زور می‌شود. این تحلیلگر معتقد است: «رئیس‌جمهور آذربایجان گفته است که نبرد قره‌باغ تا جایی که به آذربایجان مربوط است تمام است. در طرف ارمنی، وضعیت به دلایلی دشوارتر است.» او می‌گوید: «علی‌اف هیچ‌گونه خودمختاری برای این منطقه را برنمی‌تابد؛ اما هنوز دارای جمعیت ارمنی در آنجا هستیم؛ هرچند آنها فقط یک‌سوم آن سرزمینی را در کنترل دارند که قبل از نوامبر 2020 در کنترل داشتند.» وزیر خارجه ارمنستان و نمایندگان پارلمان این کشور پاسخی به سوالات الجزیره ندادند. پاشینیان در آگوست گذشته اعلام کرد که «بدون هیچ پیش‌شرطی» آماده مصالحه با ترکیه است؛ هرچند او سال گذشته در مصاحبه با الجزیره اشاره کرده بود که ترکیه «مهم‌ترین آغاز کننده جنگ بود.» به نوشته روزنامه دولتی «صباح»، چاپ ترکیه، پاشینیان به تازگی در دیدار با جامعه ارمنی لیتوانی گفت که آماده «دیداری سطح بالا» با باکو است. با وجود لحن آشتی‌جویانه، اتهامات مربوط به نقض آتش‌بس و عدم مجازات جرایم جنگی از دامان دو کشور پاک نخواهد شد. «ویکن شاطریان» که در دانشگاه وبستر در ژنو روابط بین‌الملل تدریس می‌کند و کتاب‌هایی درباره ارمنستان و همسایگانش نوشته است، می‌گوید: «یک سال پس از جنگ، زندگی در ارمنستان به حالت عادی بازگشته است؛ اما یک نگرانی عمیق هم وجود دارد: مردم می‌پرسند: «در سال 2020 چه رخ داد؟ چرا؟» او می‌افزاید: «ارمنستان هنوز در تقلای درک دلیل شکست خود پس از پیروزی در جنگ اول قره‌باغ است.» تحلیلگران می‌گویند: برای آذربایجان این پیروزی یک نفع دارد؛ اینکه علی‌یف که از سال 2003 در قدرت است از این قدرت به نفع خود استفاده می‌کند تا از خشم و نگرانی مردم بکاهد. ملیکیشویلی هم می‌گوید: «غلو کردن درباره اهمیت پیروزی برای آذربایجان به‌عنوان یک ملت دشوار است. این مساله تبدیل به تمرین ملت‌سازی شده است.» از زمان پیروزی، برخی پروژه‌های زیرساختی از سوی آذربایجان انجام گرفته از جمله ساخت جاده‌ای جدید به سوی شهر شوشا که در ارمنستان به آن شوشی می‌گویند.