دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام علمی: Foeniculum vulgare
نام عمومی: Fennel
نام انگلیسی: Fennel seed
نام عربی: شمر (Chamar)
نام فرانسوی: Fenouil
نام آلمانی:Fenchel
نام‌های مترادف:Foeniculum officinale, Anethum foeniculum, Meum foeniculum , Foeniculum capillaceum
نام خانواده: Umbelliferae (چتریان)
بیشتر بخوانید:
گیاه‌شناسی
رازیانه گیاهی است علفی دو یا چندساله به ارتفاع تا دو متر و دارای برگ‌هایی با بریدگی‌های زیاد؛ به طوری که به صورت نخی‌شکل درآمده‌اند. دم‌برگ‌ها در اتصال به ساقه به صورت غلاف‌مانند هستند.
گل‌ها به رنگ زرد و به صورت چتر مرکب قرار گرفته‌اند. اشعه چترها نسبتاً بلند و از نظر طول نامساوی‌اند. میوههای رازیانه کوچک و به طول تا 12 و عرض تا 4 میلی‌متر می‌باشند همه قسمت‌های گیاه معطر است. قسمت مورد استفاده گیاه بیشتر میوه است، ولی از ریشه‌و برگ آن نیز استفاده به عمل می‌آید.
محل رویش گیاه در ایران شامل گرگان، مازندران، گیلان، آذربایجان، کردستان، کرمان و خراسان است.
بیشتر بخوانید:
تاریخچه
طبق افسانه‌‌های یونان، دانش از کوه المپیوس به بشر رسیده است. آنان دانش را شبیه زغالی سوزان می‌دانستند که در ساقه‌ای از رازیانه محصور شده است. تمدن‌های کهن مصر، هند، چین و یونان این گیاه دارویی را می‌شناختند، برای نمونه، پلینی آن را برای بهتر شدن بینایی توصیه کرد.
در هند هم معتقدند مصرف رازیانه برای دید چشم مفید است و در روم باستان نیز به همین منظور از آن استفاده می‌کردند. در قرون وسطی، این گیاه بسیار کاربرد داشت. ثروتمندان دانه رازیانه را به ماهی و غذاهای گیاهی خود اضافه می‌کردند و فقرا به عنوان بازدارنده اشتها برای اعیاد مذهبی آن را نگه می‌داشتند. رازیانه توسط کشیشان اسپانیایی به آمریکای شمالی برده شد و انگلیسی‌ها آن را به مستعمرات اولیه خود در ویرجینیا بردند.
تمام قسمت‌های گیاه برای چاشنی و ساقه‌های آن به صورت سبزی مصرف می‌شده است. دانه رازیانه در طب سنتی به عنوان ضدنفخ معروف است. رازیانه به عنوان طعم‌دهنده در شکلات، لیکورها، دارو و غذا و به‌ویژه در نان شیرینی، ترشی‌های شیرین و ماهی مصرف می‌شود.
روغن رازیانه برای مراقبت از سبزیجات و میوههای انبارشده در برابر نفوذ قارچ‌های بیماری‌زا به کار می‌رود. زنبورداران این گیاه را برای تولید عسل می‌کارند. مدعیان بهداشت، مصرف آن را به عنوان پادزهری برای گیاهان سمی، قارچ‌ها و مارگزیدگی، توصیه می‌کنند. همچنین برای درمان ورم معده و روده و سوءهاضمه به کار می‌رود.
افزون بر آن، به عنوان شیرافزا، خلط‌آور و قاعده‌آور، موثر شمرده می‌شود. چای حاصل از دانه‌های خردشده رازیانه برای شست‌وشوی چشم مفید است و طبق شواهد، رازیانه پودرشده کک را از لانه سگ و طویله دور می‌کند.
بیشتر بخوانید:
منشأ جغرافیایی
رازیانه بومی نواحی مدیترانه بوده و در اروپا، آسیا، قسمت‌هایی از آفریقا و آمریکای جنوبی کشت می‌شود. این گیاه از چین، مصر، بلغارستان، مجارستان و رومانی صادر می‌گردد.
ترکیبات مهم
میوههای رازیانه حاوی 6-2 درصد اسانس هستند که مهم‌ترین ترکیبات آن شامل 70-50 درصد ترانس آنتول است. میوه‌ها به دلیل داشتن آنتول کمی شیرینند. ترکیبات دیگر شامل استروژن دی‌انتول، روغن ثابت، فلاونوئید، اسیدهای آلی و پروتئین است.
داروشناختی و اثرات مهم
ضدنفخ، ضداسپاسم، آنتی‌سپتیک، خلط‌آور و همچنین جهت تسکین کرامپ‌ها به بعضی از فرآورده‌های ضدیبوست اضافه می‌شود. در طب عوام به عنوان زیادکننده شیر مصرف دارد. همچنین رازیانه را به بعضی از طعم‌دهنده‌ها می‌افزایند.
فرآورده‌های گیاهی
این فرآورده‌ها به صورت تی‌بگ حاوی 2 گرم پودر میوه، شربت یا قطره‌های ضدسرفه، خلط‌آور، مقوی معده و ضدنفخ، به‌خصوص جهت کودکان وجود دارد. همچنین محصولاتی نظیر دراژه، شربت‌های شیرین و آب‌میوه‌ها از آن تهیه و عرضه شده‌اند.
عوارض جانبی
مصرف رازیانه در حد دارویی دارای عارضه نیست؛ ولی مصارف بیش از حد آن ممکن است باعث استفراغ یا حساسیت فوری شود. همچنین مصرف آن در زنان باردار توصیه نمی‌گردد و در افرادی که سرطان وابسته به استروژن دارند نیز نباید مصرف شود.
طریقه و میزان مصرف:
مقادیر مصرف رازیانه در مناطق مختلف متغیر و از 7-1 گرم میوه خشک در روز توصیه شده است. برای مصرف باید میزان مذکور را با آسیاب پودر نمود و به طور مستقیم با غذا مصرف کرد یا در یک لیوان آب جوش حل کرده پس از 15 دقیقه صاف و سپس میل کرد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضددرد، ضدباکتری، ضدآندروژن، ضدورم، ضدسم، ضدنفخ، ضداسپاسم، ضدویروس، ضدسرفه، افزایش‌دهنده میل جنسی، مقوی قلب، کاهش‌دهنده پرفشاری خون، هضم‌کننده، معرق، ادرارآور، خلط‌آور، قارچ‌کش، استروژنیک، محرک معده، افزایش‌دهنده شیر، مسهل، مقوی معده، کرم‌کش و نارکوتیک.
نکات قابل توجه
برگ رازیانه، بعضی از خواص میوه رازیانه، از جمله اثرات ضدنفخ، ضدباکتری، ضداسپاسم و قاعده‌آور را دارد.
ریشه رازیانه دارای خاصیت ادرارآوری قوی است. همچنین اشتهاآور نیز هست.
با توجه به ترکیبات استروژنی موجود در رازیانه می‌توان آن را به عنوان مکمل غذایی زنان یائسه مصرف نمود؛ ولی به عنوان یک داروی مستقل هورمونی که بتواند جایگزین داروهای هورمونی شیمیایی گردد، توصیه نمی‌شود. به همین دلیل از رازیانه داروی مستقل گیاهی برطرف کننده اختلالات هورمونی تولید نشده است.
برای برطرف کردن اختلالات هورمونی زنان، داروهای گیاهی مستقلی وجود دارند که می‌توانند به‌خوبی جایگزین هورمون‌درمانی شوند. یکی از بهترین و مؤثرترین نمونه‌ها، داروی گیاهی «ویتاگنوس» است که به صورت قطره و قرص ارائه شده است. این دارو از میوههای گیاه پنج‌انگشت تهیه شده که در توضیحات این گیاه به طور مفصل شرح داده شده است.
یک پژوهش آزمایشگاهی نشان داده است که عصاره دانه رازیانه در درمان آب مروارید حیوانات مؤثر بوده است.
بر اساس پژوهشی که در سال 1379 توسط صالحی سورمقی و همکاران در دانشکده داروسازی تهران روی اسانس رازیانه انجام شد، مهم‌ترین اجسام آن ترانس آنتول (Trans anethol) به میزان 80درصد، فنشون (Fenchone) به میزان 8 درصد و لیمونن (Limonene) به میزان 5 درصد بود که از نظر کیفیت مشابه با بهترین رازیانه در سطح جهان است.
ده کشور اول تولیدکننده رازیانه در سال 2008 شامل هند، مکزیک، چین، ایران، بلغارستان، سوریه، مراکش، مصر، کانادا و افغانستان هستند که میزان 415027 تن تولید کرده‌اند.
