احکام محرّم الحرام

جلسۀ اول: برخی احکام عزاداری

در این قسمت به احکام مختلف عزاداری اشاره می شود:

1. شرکت نکردن در مجلس عزا

سؤال: آیا شرکت در عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) واجب است؟ اگر کسی در این گونه مجالس شرکت نکند، معصیت کرده است؟

پاسخ: شرکت نکردن در این مجالس، اگر از روی انکار عزاداری باشد، جایز نیست.[1]

2. تداخل عزاداری با وقت نماز

سؤال: در ایام سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) نماز مقدم است یا عزاداری؟

پاسخ: بهتر آن است که نماز را مقدم دارند، همان طور که خود امام(ع) در روز عاشورا هنگام ظهر، نماز ظهر را اقامه کردند.[2]

3. عزاداری های طولانی

سؤال: اگر بعضی از واجبات از مکلف به سبب شرکت در مجالس عزاداری فوت شود، مثلاً نماز صبح قضا شود، آیا بهتر است بعد از این در مجالس شرکت نکند یا اینکه عدم شرکت او باعث دوری از اهل بیت(ع) می شود؟

پاسخ: بدیهی است که نمازِ واجب، مقدم بر فضیلت شرکت در مجالس عزاداری اهل بیت(ع) است و ترک نماز و فوت شدن آن به بهانۀ شرکت در عزاداری امام حسین(ع) جایز نیست؛ ولی شرکت در عزاداری، به گونه ای که مزاحم نماز نباشد، ممکن و از مستحبات مؤکد است.[3]

4. استعمال آلات موسیقی در عزاداری

سؤال: آیا استعمال آلات موسیقی در دسته های عزاداری، جایز است؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای(حفظه الله): استفاده از آلات موسیقی مناسب با عزاداری سالار شهیدان(ع) نیست و شایسته است مراسم عزاداری به همان صورت متعارفی که از قدیم متداول بوده، برگزار شود.[4]

آیت الله تبریزی(ره): جایز نیست.[5]

آیت الله فاضل لنکرانی(ره): استعمال آلات لهو و لعب مطلقاً حرام است.[6]

آیت الله شبیری زنجانی(حفظه الله): اگر نوعاً مطرب باشد، جایز نیست و در غیر این صورت نیز از اموری که در شأن اهل بیت(ع) نیست، اجتناب شود و سزاوار است مراسم عزاداری به شکلی که از سابق مرسوم بوده است، برگزار شود.[7]

5. استفاده از افکتهای صدا برای عزاداری

سؤال: حکم استفاده از افکتهای صدا در هیئتهای مذهبی که به واسطۀ ایجاد حجم و تکرار و... باعث به وجود آمدن هیجان در اشخاص می شود و در مواردی انسان را از حالت طبیعی خارج می کند، چیست؟[8]

پاسخ: اگر طرب آور باشد و انسان را از اعتدال خارج کند و موجب سبک عقلی شود یا عرفاً موجب وهن و هتک حضرات معصومین یا مجلس اهل بیت(ع) شود، استفاده از آن و گوش دادن به آن حرام است و در غیر این صورت نیز سزاوار است مداحی و عزای ائمه اطهار (ع) شایستۀ شأن ایشان باشد.

6. کم رنگ شدن منبر و وعظ

سؤال: آیا تشکیل مجلس فقط به صورت مداحی و بدون استفاده از ارشادات خطبا، جایز است؟

پاسخ: باید از این کار جداً پرهیز کرد؛ چراکه اهداف مقدس امام حسین(ع) را به خطر می اندازد. به علاوه، مردم بسیاری از اصول و فروع و تعلیمات اسلام و ارزشهای والای آن را در این مجالس از خطبا فرا می گیرند و گاه در غیر این مجالس، برای آنها ممکن نیست.[9]

جلسۀ دوم: برخی احکام عزاداری

در این بخش به قسمت دوم احکام عزاداری اشاره می شود:

1. کار کردن و خریدوفروش در روز عاشورا

کار کردن در این روز حرام نیست؛ اما مناسب است زمانی را جهت شرکت در عزاداری اختصاص دهید![10]

سؤال: خریدوفروش در روزهای تاسوعا و عاشورا چه حکمی دارد؟

پاسخ: فی نفسه حرام نیست؛ لکن شایسته است شخص به عزاداری اشتغال داشته باشد و خود را از این ثواب بزرگ محروم نسازد.[11]

2. روزه گرفتن در روز عاشورا

آیت الله وحید خراسانی(حفظه الله): روزۀ روز عاشورا بنا بر احتیاط واجب جایز نیست.[12]

آیت الله مکارم(حفظه الله): روزۀ روز عاشورا مکروه است.[13]

3. سینه زدن بدون لباس

سؤال: مردانی هستند که هنگام عزاداری برای امام حسین(ع) لخت می شوند، در حالی که در مجلس زنان نیز حضور دارند. حکم مسئله چیست؟ و حتی اگر مجلس مردانه نیز باشد، در آن صورت حکم چیست؟

پاسخ: برهنه شدن هنگام سینه زنی؛ اگر در مقابل نامحرم باشد، حرام است و در غیر این صورت نیز چون سبب وهن است، بنا بر احتیاط باید ترک شود؛ ولی باز گذاشتن کمی از جلوی سینه برای سینه زدن یا کمی از پشت برای زنجیرزنی، مانعی ندارد.[14]

سؤال: آیا سینه زدن عزاداران حسینی با سینۀ لخت جایز است؟

پاسخ: اگر در معرض دید زنان نامحرم نباشد، اشکال ندارد.[15]

4. اذیت دیگران در وقت عزاداری

سؤال: نسبت به ادامۀ حرکت دسته های عزاداری در شبهای محرم تا نصف شب، همراه با استفاده از طبل و نی چیست؟

پاسخ: به راه انداختن دسته های عزاداری برای سیدالشهدا(ع) و اصحاب او و شرکت در امثال این مراسم، امر بسیار پسندیده و مطلوبی است و از بزرگ ترین اعمالی است که انسان را به خداوند نزدیک می کند؛ ولی باید از هر عملی که باعث اذیت دیگران می شود و یا فی نفسه از نظر شرعی حرام است، پرهیز کرد.[16]

5. پوشیدن لباس سیاه

سؤال: پوشیدن لباس سیاه در عزاداری ایام محرم و صفر چگونه است (کراهت دارد یا استحباب)؟

پاسخ: آیت الله صافی(ره): به عنوان عزا و اظهار حزن در مصیبت اهل بیت(ع) رجحان دارد.[17]

آیت الله زنجانی (حفظه الله): پوشیدن لباس سیاه، اگرچه در بعضی از روایات نهی شده است و مشهور آن را مکروه می دانند؛ ولی برای عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) و مظاهر مرتبط به آن از اهم شعائر دینی است و کراهت مشکی پوشیدن در این فرض ثابت نیست؛ بلکه اگر عرفا بدون سیاه پوشی، هیئت عزادار معلوم نشود، پوشیدن آن استحباب هم دارد.[18]

سؤال: در ایام محرم و صفر که شخصی لباس مشکی پوشیده، آیا اگر با همین لباس نماز بخواند و چون به منظور امام حسین(ع) پوشیده است، باز هم برای نماز کراهت دارد؟

پاسخ: چون به عنوان اظهار حزن پوشیده و از این جهت دارای رجحان است، ممکن است در مورد سؤال کراهت آن مرتفع شود.[19]

سؤال: آیا پیراهن سفید در ماه محرم پوشیدن مورد اشکال است؟

پاسخ: اگر به قصد اعراض از عزاداری سیدالشهدا(ع) نباشد، اشکال ندارد.[20]

6. استفاده از تمثال اهل بیت(ع)

سؤال: استفاده از تمثال مبارک ائمۀ معصومین(ع) چه حکمی دارد؟

پاسخ: اگر نسبت قطعیه داده شود، جایز نیست؛ ولی اگر برای این باشد که به یاد حضرات معصومین(ع) باشند و چنین تصاویری موجب وهن آن ذوات مقدسه نشود، جایز است.[21]

7. منع والدین از شرکت در عزاداری

سؤال: اگر پدر و مادری فرزندشان را از حضور در عزاداری منع کنند، وظیفۀ فرزند نسبت به این منع چه خواهد بود؟

پاسخ: تبعیت آنها لازم نیست، مگر در مسیر تربیت دینی فرزند، چنین نهی یا امری کنند.[22]

8. برگزاری مراسم عزاداری با مال غیر مُخَمّس

سؤال: شخصی خمس و زکات مال خود را پرداخت نمی کند؛ ولی هر ساله برای عزاداری ابا عبدالله الحسین(ع) هیئت برگزار می نماید. آیا این عزاداری مقبول واقع می شود؟

پاسخ: اگر خود مالی که در این امور هزینه می شود، متعلق خمس و زکات نباشد، مانع قبولی نیست؛ ولی در هر صورت پرداخت خمس و زکات از واجبات است و هزینه کردن در مستحباتی مانند عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) جایگزین آن نمی شود و باید تلاش کرد تا با رعایت احکام الهی، اعمال ما مرضیّ خداوند متعال باشد.[23]

جلسۀ سوم: احکام مداحی و عزاداری زنان

حرکت عاشورایی حضرت زینب کبری(ع) از مدینه به کربلا و سرپرستی اسرا و عزاداری های حضرت در جریان پس از کربلا، سبب شده است که نه تنها مردان؛ بلکه زنها نیز به خیل عظیم کاروان حسینی پیوسته، در باشکوه تر شدن عزاداری ها نقش مهمی ایفا کنند و در مبارزه با ظلم و استکبار وقت، دوشادوش مردان تلاش نمایند، به گونه ای که در طول قرون متمادی و خصوصاً دوران دشوار مبارزه با طاغوت در عصر حاضر، همین مجالس عزاداری زنان در زنده نگه داشتن روح حسینی و تفکر پیروزی خون بر شمشیر مؤثر بوده، یکی از عوامل مهم پیروزی انقلاب اسلامی ما به شمار می رود.

یکی از سنت های حسنه ای که در عزاداری مورد توجه است عزاداری و مرثیه سرایی ائمه اطهار (ع) در جلسات زنانه، توسط زنان مداح است. زنان علاوه بر حضور در دسته جات عزاداری مردان؛ جلسات هفتگی در منازل دارند و زنان مداح و روضه خوان را برای برگزاری هر چه بهتر در این جلسات دعوت می کنند. ضرورت امر اقتضا کرده تا به احکام مورد ابتلای این نوع عزاداری اشاره شود.

1. مرثیه خوانی زنان

سؤال: مرثیه خوانی یا مداحی زنان با بلندگو، به طوری که هر شنونده ای را جذب می کند، چه صورت دارد؟

پاسخ: جایز نیست.[24]

روضه خوانی زنان در مجالس زنانه، درصورتی که نامحرم صدای آنها را نشنود، مانعی ندارد.[25]

سؤال: آیا خواندن زن در مجالس عزاداری با علم او به اینکه مردان نامحرم صدای او را می شنوند، جایز است؟

پاسخ: اگر خوف مفسده باشد، باید از آن اجتناب شود.[26]

2. برگزاری مجلس زنانه بدون اذن شوهر

برپا کردن مجالس عزاداری یا جشن اهل بیت(ع) توسط خانمها بدون اذن شوهر، اگر مستلزم تصرف در منزل یا دیگر اموال شوهر باشد، بدون احراز رضایت وی جایز نیست.[27]

3. شنیدن صدای گریه نامحرم در عزاداری

سؤال: شنیدن صدای گریه و شیون نامحرم که در عزای اهل بیت(ع) است (با توجه به کنار هم بودن قسمت زنانه و مردانۀ هیئت) برای مردان چه حکمی دارد؟

پاسخ: در صورتی که مفسده ای نداشته باشد، فی نفسه اشکال ندارد.[28]

4. حضور زنان در مجالس عزاداری

سؤال: در بعضی از دسته های عزاداری امام حسین(ع)، گروهی از زنان پشت سر دسته در کوچه و خیابان حرکت می کنند. نظر جنابعالی در مورد این موضوع چیست؟

پاسخ: با توجه به اینکه وجوب آن مثل نماز جمعه از بانوان ساقط است و یکی از حکمتهای آن حضور نیافتن در این مجامع عمومی است، اگر بانوان همراه دسته جات نباشند، به سفارشات اسلامی نزدیک تر است و اگر حضور آنها معرض مفسده و نظر اجانب باشد، جایز نیست.[29]

جلسۀ چهارم: خرافات عزاداری

خرافات؛ یعنی باورهای باطل و بی اساس که فاقد مبنای عقلی و شرعی باشد.[30] خرافات، نشستن فرع به جای اصل و جایگزین شدن حواشی به جای متن است. حضرت امیر(ع) می فرمایند: «وَ مَا أُحْدِثَتْ بِدْعَةٌ إِلَّا تُرِک بهَا سنَّةٌ فَاتَّقُوا الْبِدَعَ وَ الْزَمُوا الْمَهْیعَ إِنَّ عوَازِمَ الْأُمُورِ أَفْضَلُهَا وَ إِنَّ محْدِثَاتِهَا شرَارُهَا؛[31] بدعتی ایجاد نمی شود، جز اینکه سنّتی ترک شود. از بدعتها بپرهیزید و ملازم راه هدایت شوید! امور ریشه دار برترین امور و پدیده های تازۀ خلاف حق، بدترین پدیده ها هستند.»

در این قسمت به بیان انواع خرافات مرسوم در عزاداری ها، به همراه حکم فقهی آن می پردازیم:

1. قفل زدن به بدن

رهبر معظم انقلاب (حفظه الله) در مذمت این نوع عزاداری ها می فرمایند: «بنده خیلی متأسفم که بگویم در این سه چهار سال اخیر، برخی کارها در ارتباط با مراسم عزاداری ماه محرم دیده شده است که دستهایی به غلط آن را در جامعۀ ما ترویج کرده اند. کارهایی را باب می کنند و رواج می دهند که هر کس ناظرِ آن باشد، برایش سؤال به وجود می آید. به عنوان مثال، در قدیم الایام بین طبقۀ عوام النّاس معمول بود که در روزهای عزاداری، به بدن خودشان قفل می زدند!

البته پس از مدتی بزرگان و علما آن را منع کردند و این رسمِ غلط ورافتاد؛ اما باز مجدداً شروع به ترویج این رسم (غلط) کرده اند و شنیده ام که بعضی افراد، در گوشه و کنار این کشور به بدن خودشان قفل می زنند! این چه کارِ غلطی است که بعضی افراد انجام می دهند؟»[32]

سؤال: آیا آنچه متداول شده که به عنوان عزاداری برای امام حسین(ع) گوشت بدن را سوراخ کرده و قفل و سنگ کیلو به آن آویزان می کنند، جایز است؟

پاسخ: این گونه اعمال که موجب وهن مذهب می شود، جایز نیست.[33]

2. قلاده به گردن انداختن

سؤال: آیا جایز است در عزاداری ها قلاده به گردن آویزان کنند؟

پاسخ: هر کاری که در عزاداری ها، مثل (قلاده) باعث وهن مذهب شود یا دشمنان از آن سوءاستفاده کنند، اشکال دارد و باید ترک شود.[34]

3. تقدس و توسل به درخت

سؤال: در بعضی از نقاط کشور، درختهایی از قبیل درخت گز و انگور مشاهده می شود که عده ای از عوام نخهایی به آنها گره می زنند و اعتقاد به تقدس یا شفا گرفتن یا روا شدن حاجت و بعضاً شفاعت توسط آن درختان دارند و می گویند: در صورت کج اعتقادی و شک نسبت به درخت، حادثۀ ناگواری برای شخص پیش می آید! عده ای درختان مزبور را متعلق به امام علی، حضرت ابوالفضل یا دیگر اولیای الهی(ع) دانسته، می گویند: ما به این درختها معتقد بوده، متوسل می شویم و حاجت می گیریم؛ کسانی که درختان مزبور را سوزانده اند، مصیبتی به آنها یا فرزندان یا بستگانشان رسیده و یا سخت بیمار شده اند. خواهشمند است بفرمایید: اولاً عقیده به تقدس این گونه درختها صحیح است یا باطل؟ ثانیاً گره زدن نخ یا بستن پارچه به این درختها و گرفتن حاجت از آنها، جایز است؟ ثالثاً آیا سوزاندن یا از بین بردن چنین درختانی به عنوان مبارزه با خرافات، باعث گرفتاری و مصیبتی برای سوزاننده یا بستگان او خواهد شد؟

پاسخ: این اعتقادات قطعاً از خرافات اند و حاجت خواستن از آنها نوعی شرک می باشد، و بر همگان لازم است نهی از منکر کنند و پاداش (و حاجات) خود را از خداوند بخواهند.[35]

جلسۀ پنجم: آسیب رساندن به بدن

حقیقت عزاداری، محزون شدن، اشک ریختن و ارتباط قلبی با امامان معصوم(ع) است. بعضی افراد حزن قلبی را کافی ندانسته و برای ابراز محبت بیش تر، به جسم خود آسیب می زنند که در این قسمت به احکام مربوطه اشاره می شود.

1. زنجیرزنی و سینه زنی با تیغ

سؤال: سینه زدن با تیغ و یا زنجیر زدن با زنجیری که دارای چاقو یا تیغ باشد و منجر به زخمی شدن بدن و جاری شدن خون می شود، چه حکمی دارد؟

پاسخ: مسئلۀ عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) در هر زمان و در هر مکان از افضل قربات و مایۀ تقویت روح ایمان و شهامت اسلامی و ایثار و فداکاری و شجاعت در مسلمین است؛ ولی کیفیت عزاداری باید چنان باشد که بهانه ای به دست دشمنان اسلام ندهد و موجب سوءاستفاده از آن نشود و این مراسم عظیم و پرشکوه تضعیف نگردد؛ به همین جهت، از کارهایی که موجب وهن مذهب است، باید پرهیز شود.[36]

2. لطمه زدن و نجس شدن مسجد

سؤال: با توجه به روایت «قَدْ شَقَقْنَ الْجیوبَ وَ لَطمْنَ الْخُدُودَ الْفَاطِمِیاتُ عَلَی الْحُسَینِ بْنِ عَلِی(ع) وَ عَلَی مِثْلِهِ تُلْطَمُ الْخُدُودُ وَ تُشَقُّ الْجُیوبُ» آیا قمه زنی و لطمه زنی برای عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) عامل قبولی و افزایش فضیلت عزاداری است؟ اگر لطمه زنی باعث خونریزی و زخم آشکار در بدن شود، چه حکمی دارد؟ اگر لطمه زدن باعث نجاست هیئت و یا مسجد شود، چطور؟

پاسخ: برگزاری مراسم عزای اهل بیت و حضرت سیدالشهدا(ع) از افضل قربات الی الله و تعظیم شعائر الله است. مصادیق عزا نیز به خودی خود جایز است. البته چنانچه با در نظر گرفتن شرایط زمان، مکان و... عناوینی همچون هتک به نوعی از عزاداری ها صادق باشد، این گونه امور جایز نخواهد بود. همچنین اگر قانونی در این زمینه وجود دارد، رعایت آن بنا بر احتیاط، لازم است. در هر صورت، توجه شود این امور نباید موجب نجاست مسجد یا انجام نماز با طهارت عذریه شود.[37]

سؤال: آیا خونی که بر اثر کوبیدن شدید سر به دیوار در عزای امام حسین (ع) از سر انسان جاری و به سروصورت شرکت کنندگان در مراسم عزاداری پاشیده می شود، پاک است یا خیر؟

پاسخ: خون انسان در هر صورت نجس است.[38]

سؤال: حکم جَرح و سرخ شدن بدن در عزاداری برای حضرت سیدالشهدا و معصومین(ع) چیست؟

پاسخ: سرخی یا مجروح شدن بدن، در صورتی که عرفاً قابل تحمل باشد، اشکال ندارد.[39]

3. عدم کفاره در صورت کبودی بدن در اثر سینه زنی

سؤال: اگر فردی طوری سینه یا زنجیر بزند که بدنش کبود یا قرمز بشود، آیا باید کفاره بدهد؟

پاسخ: اگر ضرر مُعتدٌبه برای بدن نداشته باشد، در عزای حضرت سیدالشهدا(ع) مانعی ندارد.[40]

4. آسیب زدن غیر اختیاری به بدن

سؤال: اگر شخصی در روضۀ اباعبدالله(ع) از خود بی خود شده و به سروصورت خود لطمه وارد کند و ضرر قابل توجهی به بدن خود وارد سازد، آیا این کار اشکال دارد؟

پاسخ: اگر در موقع لطمه زدن حقیقتاً بی اختیار بوده، اشکال ندارد.[41]

جلسۀ ششم: پول عزاداری

1. هزینه های جمع آوری شده برای عزاداری

در شهرهای مختلف، هزینه های زیادی برای عزداری های ماه محرم جمع آوری می شود. در بعضی مناطق عده ای از متولیان امر، هزینه های جمع آوری شده را برای مصارف شخصی و یا در غیر مورد آن مصرف می کنند، درحالی که شرع مقدس نسبت به این امور ساکت نبوده، احکام مستقلی ارائه داده است. در این قسمت به احکام مرتبط به این موضوع اشاره می شود.

2. پولهای جمع شده در ماه محرم

سؤال: آیا جایز است از پولی که در ماه محرم و ماه رمضان، برای خرج مسجد و عزاداری جمع آوری می گردد، جهت کلاسهای مسجد، قرآن، تخته سیاه و لوازم دیگر مصرف نمود؟

پاسخ: اگر برای عزاداری باشد، نمی شود برای کار دیگری مصرف کرد؛ ولی اگر برای هزینه های مسجد باشد، مانعی ندارد.[42]

سؤال: باقی ماندۀ اموالی که به عنوان هزینه های مراسم عاشورای امام حسین(ع) جمع آوری می شود، در چه موردی باید خرج شود؟

پاسخ: می توان اموال باقی مانده را با کسب اجازۀ اهداکنندگان آنها، در امور خیریه مصرف کرد و یا آنها را برای مصرف در مجالس عزاداری آینده نگهداشت.[43]

3. پولهای جمع شده در گهوارۀ حضرت علی اصغر(ع)

سؤال: پولهای ریخته شده در گهوارۀ حضرت علی اصغر(ع) را صرف چه کارهایی می توان کرد؟ آیا می توان صرف مسجد یا صرف خرید دستگاه فراتاب (پرژکتور) برای مسجد نمود؟

پاسخ: باید در همان جهتی که نذر کننده یا هدیه کننده منظور نموده (مانند برگزاری مجالس روضه خوانی برای آن حضرت) مصرف شود.[44]

4. هدایای گرفته شده از خیرین

سؤال: آیا جایز است در ایام محرم از افراد خیر اموالی را جمع آوری کرد و با تقسیم آنها به سهم های مختلف، قسمتی را به قاری قرآن و مرثیه خوان و سخنران داد و باقیمانده را برای برگزاری مجالس مصرف کرد؟

پاسخ: اگر با رضایت و موافقت صاحبان اموال باشد، اشکال ندارد.[45]

جلسۀ هفتم: قمه زنی

مقام معظم رهبری(حفظه الله) در سوءاستفادۀ دشمنان از قمه زنی، می فرمایند: «آن زمان که کمونیستها بر منطقۀ آذربایجان شوروی سابق مسلط شدند، همۀ آثار اسلامی را از آنجا محو کردند. مثلاً مساجد را به انبار تبدیل کردند، سالنهای دینی و حسینیه ها را به چیزهای دیگری تبدیل کردند و هیچ نشانه ای از اسلام و دین و تشیع باقی نگذاشتند. فقط یک چیز را اجازه دادند؛ و آن قمه زدن بود! دستورالعمل رؤسای کمونیستی به زیردستان خودشان این بود که مسلمانان حق ندارند نماز بخوانند، نماز جماعت برگزار کنند، قرآن بخوانند، عزاداری کنند، هیچ کار دینی نباید بکنند؛ اما اجازه دارند قمه بزنند؛ چرا؟ چون قمه زدن برای آنها یک وسیلۀ تبلیغ بر ضد دین و بر ضد تشیع بود. بنابراین، گاهی دشمن از بعضی چیزها این گونه علیه دین استفاده می کند. هر جا خرافات به میان آید، دین خالص بدنام خواهد شد.»[46]

«امروز روز حاکمیت اسلام و روز جلوۀ اسلام است. نباید کاری کنیم که آحاد جامعۀ اسلامی برتر؛ یعنی جامعۀ محبّ اهل بیت(ع) که به نام مقدس ولی عصر(عج) به نام حسین بن علی(ع) و به نام امیرالمؤمنین(ع) مفتخرند، در نظر مسلمانان و غیرمسلمانان عالم، به عنوان یک گروه آدمهای خرافی بی منطق معرفی شوند... این کار را نکنند. بنده راضی نیستم. اگر کسی تظاهر به این معنا کند که بخواهد قمه بزند، من قلباً از او ناراضی ام. این را من جدّاً عرض می کنم. یک وقت بود در گوشه و کنار، چند نفر دور هم جمع می شدند و دور از انظار عمومی مبادرت به قمه زنی می کردند و کارشان، تظاهر - به این معنا که امروز هست - نبود؛ کسی هم به خوب و بدِ عملشان کار نداشت؛ چراکه در دایرۀ محدودی انجام می شد؛ اما یک وقت بناست که چند هزار نفر، ناگهان در خیابانی از خیابانهای تهران یا قم یا شهرهای آذربایجان و یا شهرهای خراسان ظاهر شوند و با قمه و شمشیر بر سر خودشان ضربه وارد کنند؛ این کار قطعاً خلاف است.

امام حسین(ع) به این معنا راضی نیست. من نمی دانم کدام سلیقه هایی و از کجا این بدعتهای عجیب و خلاف را وارد جوامع اسلامی و جامعۀ انقلابی ما می کنند؟[47] نباید این کار قمه زنی انجام بگیرد؛ این، مایۀ دراز شدن زبان دشمنان علیه دوستان اهل بیت(ع) است.»[48]

در همین جهت، مراجع معظم تقلید در پاسخ به سؤالات متعددی که در این زمینه شده است، قمه زنی را نه به عنوان افضل قربات؛ بلکه به عنوان وهن مذهب شیعه اثنی عشری معرفی کرده اند و حکم به حرمت و لزوم اجتناب از این عمل قبیحانه داده اند و خون ریخته شده در قمه زنی را نجس و تبرک دانستن آن را بی اعتبار دانسته اند، به گونه ای که اگر کسی نذری هم دراین باره کرده باشد، عمل به آن را جایز ندانسته و عمل فرد کشته شده به خاطر قمه را، قتل نفس معرفی کرده اند که در اینجا لازم است فتوای مراجع تقلید در این بحث و ابعاد مختلف آن را بیان کرده، در پایان به ادلۀ موافقین و مخالفین قمه زنی و اثبات و ردّ هر یک از آنها اشاره و بحث مستقلی را بیان کنیم.

1. تبرک جستن به خونهای قمه زنی

سؤال: آیا خونی که از بدن سینه زنان و عزاداران، یا به سبب قمه زدن و غیره بیرون می آید، باعث تبرک و شفای مریضها و زنهای عقیم و مانند آن می شود؟

پاسخ: این سخنان پایه و اساسی ندارند و سزاوار است عزاداری به صورتی باشد که باعث هتک دین و مقدسات نشود.[49]

2. قمه زنی مخفیانه

سؤال: آیا قمه زدن به طور مخفی، حلال است؟

پاسخ: قمه زنی علاوه بر اینکه از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمی شود و سابقه ای در عصر ائمه(ع) و زمانهای بعد از آن ندارد و تأییدی هم به شکل خاص یا عام از معصوم در مورد آن نرسیده است، در زمان حاضر موجب وهن و بدنام شدن مذهب می شود. بنابراین، در هیچ حالتی جایز نیست.[50]

3. نذر برای تیغ زدن در عزاداری

نظر حضرت عالی در باب تیغ زدن عزاداران امام حسین(ع) در روز عاشورا به عنوان ادای نذر یا کسب اجر اخروی، چیست؟

آیت الله مکارم(حفظه الله): عزاداری سیدالشهدا(ع) از افضل قربات است؛ ولی باید از انجام اعمالی که موجب ضرر به بدن یا وهن مذهب می شود، اجتناب کنید و چنین نذری لازم الوفاء نیست.

سؤال: پدر و مادری نذر می کنند که اگر خدا به آنان فرزند پسر بدهد، روز عاشورا بر سر او تیغ بزنند. آیا با توجه به اینکه انجام این گونه اعمال باعث وهن شیعه و عزاداری سیدالشهدا(ع) و موجب سوءاستفاده دشمنان اسلام می گردد؛ آیا عمل به این نذر واجب است؟

پاسخ: این نذر صحیح نیست؛ چون در نذر «رجحان عمل» شرط است و این عمل با توجه به اینکه بهانه ای به دست دشمنان اسلام برای زیر سؤال بردن کل مسائل سوگواری خامس آل عبا (ع) که از افضل قربات است، می دهد، خالی از اشکال نیست و بر فرض رجحان این عمل، نذر دربارۀ دیگری کردن صحیح نیست.[51]

4. مردن به خاطر قمه زدن

سؤال: اگر قمه زدن در عزاداری ائمه(ع) موجب مرگ شخص شود، حکم آن چیست؟

پاسخ: اگر این عمل عادتاً منجر به فوت نمی شود، حکم خودکشی را ندارد؛ ولی اگر از همان ابتدا خوف خطر جانی برای او وجود داشته و در عین حال این کار را انجام داده و منجر به فوت وی شده است، حکم خودکشی را دارد.[52]

جلسۀ هشتم: تعزیه خوانی

تعزیه خوانی

«تعزیه» گونه ای از نمایش مذهبی منظوم (از روی اشعار) است که در آن عده ای اهل ذوق و کارآشنا در جریان سوگواری های ماه محرم و برای نشان دادن ارادت و اخلاص به اهل بیت(ع)، طی مراسم خاصی، بعضی از داستانهای مربوط به واقعۀ کربلا را پیش چشم تماشاچی ها بازآفرینی می کنند.

تعزیه نمایش نیست؛ بلکه یک آیین است. آیینی که می تواند وقایع عاشورا را به خوبی ترسیم کند. استقبال خوب مردم از این آیین سبب شده تا تعزیه در شهرها و روستاها و حتی در صدا و سیما، با زیبایی هرچه بیش تر به نمایش گذاشته شود؛ اما متأسفانه در بسیاری از موارد با آسیبهایی همراه شده است که به مواردی از آنها و احکام آن اشاره می شود.

1. برتری مجالس موعظه و روضه بر تعزیه

سؤال: در حسینیه ها و مساجد بیش تر مناطق، به خصوص روستاها، مراسم شبیه خوانی به اعتبار اینکه از سنتهای قدیمی است، برگزار می شود که گاهی اثر مثبتی در نفوس مردم دارد، این مراسم چه حکمی دارند؟

پاسخ: اگر مراسم شبیه خوانی مشتمل بر امور دروغ و باطل نباشند و مستلزم مفسده هم نباشند و با توجه به مقتضیات زمان باعث وهن مذهب حق هم نشوند، اشکال ندارند؛ ولی درعین حال، بهتر است به جای آنها مجالس وعظ و ارشاد و ذکر مصائب حسینی(ع) و مرثیه خوانی بر پا شود.[53]

2. افراد بدنام در نقش ائمه اطهار(ع)

سؤال: به مناسبت ایام محرم و صفر و ایام وفات و شهادت ائمه اطهار (ع) مراسم تعزیه برگزار می شود و این مراسم به نحوی است که بعضی افراد نقش امام معصوم یا نقش شخصیتهایی برجسته مثل حضرت عباس(ع) را اجرا می کنند و در بعض تعزیه ها کسانی که این نقشها را به عهده می گیرند، دارای اخلاق و سابقۀ درخشانی نیستند و فقط به جهت اینکه خوب برنامه اجرا می کنند، آن نقش را بر عهده می گیرند، نظر مبارک را نسبت به اصل موضوع و اینکه نقش امام معصوم را به نمایش می گذارند، بیان فرمایید؟

پاسخ: به طورکلی تعزیه خوانی، چنانچه مشتمل بر محرمات نباشد، اشکال ندارد و درخشان بودن سابقۀ تعزیه خوان شرط نیست؛ ولی اگر سوءسابقه، خصوص سوء حال فعلی عرفاً توهین باشد، نباید آن اشخاص مجری باشند و اصولاً مناسب این است که عزاداری حضرات ائمه طاهرین(ع) به صورت مجلس روضه خوانی برگزار شود تا سخنرانان عالم و وعاظ و روضه خوانهای متعهد ضمن ذکر مصائب آن بزرگواران با ذکر فضائل و مناقب و تاریخ زندگی ایشان و بیان احادیث و احکام و تبلیغ معارف اسلام و دفع بدع و شبهات، مردم را آگاه و به مکتب اهل بیت(ع) هدایت و ارشاد نمایند.[54]

3. تعریف نشدن زمان برای تعزیه

سؤال: اگر بعضی از واجبات از مکلف به سبب شرکت در مجالس عزاداری فوت شود، مثلاً نماز صبح قضا شود، آیا بهتر است بعد از این در چنین مجالسی شرکت نکند یا اینکه عدم شرکت او باعث دوری از اهل بیت (ع) می شود؟

پاسخ: بدیهی است که نمازِ واجب، مقدم بر فضیلت شرکت در مجالس عزاداری اهل بیت(ع) است و ترک نماز و فوت شدن آن به بهانۀ شرکت در عزاداری امام حسین(ع) جایز نیست؛ ولی شرکت در عزاداری به گونه ای که مزاحم نماز نباشد، ممکن و از مستحبات مؤکد است.[55]

4. استفاده از آلات موسیقی

سؤال: استفاده از طبل، سنج، شیپور، ویلون، نی و... در تعزیه و شبیه خوانی اهل بیت(ع) چه حکمی دارد؟

آیت الله خامنه ای(حفظه الله): استفاده از طبل، سنج، شیپور، ویلون، نی و... در تعزیه و شبیه خوانی اهل بیت(ع) درصورتی که به صورت لهوی اجرا کنند و یا موجب هتک به اهل بیت(ع) و یا مراسم اهل بیت(ع) شود، حرام است.[56]

آیت الله مکارم(حفظه الله): موسیقی در مسجد و حسینیه به طورکلی جایز نیست و در غیر آن، استفاده از طبل و سنج، درصورتی که آهنگ مناسب مجالس لهو و فساد نزنند و به گونه ای نباشد که باعث ایذای دیگران گردد، جایز است؛ ولی استفاده از سایر آلات موسیقی، از جمله نی و دف، جایز نیست.[57]

5. تشبه به زن در تعزیه

سؤال: پوشیدن لباسی که مخصوص زن نمی باشد و صرفاً برای پوشیدن در شبیه خوانی درست شده است (این لباس از قطعه ای پارچه سیاه که تا اندازه ای شبیه چادر دوخته شده، می باشد ) و مردانی که در نقش زن انجام وظیفه می نمایند، از آن استفاده می کنند، چه صورتی دارد؟

پاسخ: مقام معظم رهبری(حفظه الله): پوشیدن لباسی که مخصوص زن نمی باشد و صرفاً برای پوشیدن در شبیه خوانی درست شده است، اشکالی ندارد.[58]

آیت الله مکارم(حفظه الله): اشکالی ندارد.[59]

6. اذیت و آزار همسایه ها

سؤال: برگزاری تعزیه ای که در حیاط مسجد یا حسینیه برگزار می شود و مستلزم اذیت همسایگان است، چه حکمی دارد؟

پاسخ: نباید بلندگوهای مجالس عزاداری مزاحمتی برای همسایه ها داشته باشد. بنابراین، بلندگوها برای داخل مسجد روشن باشد؛ ولی برای پخش اذان اشکالی ندارد؛ البته صدای بلندگو، خصوصاً در مورد اذان صبح، باید به گونه ای باشد که حال همسایه ها نیز رعایت شود.[60]

جلسۀ نهم: وقف و بیت المال

موقوفات و استفاده کردن از بیت المال، مثل گرفتن انشعابات برق و غیره در عزاداری ها و عدم توجه به احکام مرتبط به آن، سبب شده تا بسیاری از این اموال در معرض اتلاف قرار گیرند و یا این مسئله را در اذهان بپروانند که تصرفات بیت المال در دسته ها و مراسمات عزاداری اهل بیت(ع) بدون اشکال است. در این بخش به بخشی از احکام مرتبط اشاره می شود.

1. عدم تصرف در مال وقفی

مسئله: هرگاه کسی چیزی را وقف کند، از ملک او خارج می شود؛ نه او و نه دیگران، نمی توانند آن را بفروشند یا ببخشند و هیچ کسی از آن ارث نمی برد.[61]

2. استفاده از مال وقفی در غیر محل وقف شده

مسئله: فرشی را که برای حسینیه وقف کرده اند، نمی شود برای نماز به مسجد ببرند؛ اگرچه آن مسجد نزدیک حسینیه باشد. و اگر ندانند آن فرش مخصوص حسینیه است یا نه؛ باز بردن آن به جای دیگر صحیح نیست. همچنین سایر اموال وقف، حتی مهر نماز مسجدی را به مسجد دیگری نمی توان برد.[62]

3. استفاده کردن از بیت المال برای عزاداری

سؤال: آیا می توان از اموال بیت المال برای مراسم عزاداری استفاده کرد؟

پاسخ: مقام معظم رهبری (حفظه الله): به طور کلی این گونه امور تابع قوانین و مقررات ادارۀ مربوطه می باشد و تخلف از آن جایز نیست و اگر بر طبق قوانین و مقررات باشد، مانع ندارد.[63]

4. استفاده از برق شهر برای مراسم عزاداری

سؤال: اکثر هیئتهای محلی که به مدت ده روز برگزار می شوند، جهت چراغانی جلوی تکیه یا هیئت، از برق اصلی شهر انشعاب گرفته و استفاده می کنند. حکم شرعی آن چیست؟

پاسخ: اگر با مجوز قانونی باشد، اشکال ندارد؛ اما باید وجه برق را بپردازند؛ اما اگر بدون مجوز باشد، اصل کار خلاف است و موجب ضمان هم هست؛ یعنی هزینۀ برق مصرفی را باید بپردازند. عزادار سید و سالار شهیدان(ع) به هر حال قانون نظام اسلامی را رعایت می کند و نسبت به این حقوق عمومی و بیت المال هم مواظبت دارد.[64]

جلسۀ دهم: احکام نذر

بسیاری از مردم در ایام محرم نذورات مختلفی برای دسته های عزاداری یا امامزاده ها دارند که در این بخش به زوایای مختلف آن اشاره می شود.

1. نذر مشروط و نذر مطلق

مسئله: نذر دو قسم است: نذری که به صورت «مشروط» انجام می شود، مثلاً می گوید: چنانچه مریض من خوب شود، انجام فلان کار برای خدا بر عهدۀ من است (این را نذر شکر نیز می گویند) یا اگر مرتکب فلان کار بد شوم، فلان کار خیر را برای خدا انجام خواهم داد (و آن را نذر زجر گویند)؛ دوم، نذر مطلق است و آن اینکه بدون هیچ قید و شرطی بگوید: «من برای خدا نذر می کنم که نماز شب بخوانم » و همۀ اینها صحیح است.[65]

1. نذر کردن برای رفتن به زیارت امام حسین(ع)

مسئله: اگر نذر کند به زیارت یکی از امامان - مثلاً به زیارت حضرت ابی عبدالله (ع) - مشرف شود، چنانچه به زیارت امام دیگر برود، کافی نیست، و اگر به واسطۀ عذری نتواند آن امام را زیارت کند، چیزی بر او واجب نیست.[66]

2. نذر برای امام یا امامزاده

آیت الله مکارم (حفظه الله): اگر چیزی برای حرم یکی از امامان یا امامزادگان نذر کند، باید آن را به مصرف حرم برساند؛ از قبیل تعمیرات و فرش و روشنایی و خدامی که مشغول خدمت هستند و مانند آن؛ ولی اگر چیزی برای خود امام یا امامزاده نذر کرده، بی آنکه نام حرم را ببرد، می تواند علاوه بر اموری که ذکر شد، صرف مجالس عزاداری و سوگواری یا نشر آثار آن بزرگواران یا کمک به زوار آنها یا هر کار دیگری که نسبتی با آنها دارد، بکند.[67]

آیت الله وحید خراسانی(حفظه الله): اگر برای حرم یکی از امامان یا امامزادگان نذر کند و مصرف معینی را در نظر نگرفته باشد، باید آن را در تعمیر و روشنایی و فرش حرم و مانند اینها مصرف کند.[68]

3. نذر کردن گوسفند در دسته های عزاداری

سؤال: در شهری مسجدی است به نام زینبیه که در ایام عزاداری امام حسین(ع) در مقابل دسته های عزاداری این مسجد گاو و گوسفند زیادی قربانی می شود و قسمتی از این گوشتها صرف اطعام و قسمتی بین مردم تقسیم می شود و اضافۀ آن را جهت توسعۀ بنای مسجد و احداث درمانگاه یا مانند آن زیر نظر هیئت امنا به فروش می رسد، آیا این عمل جایز است؟

پاسخ: هرگاه مردم از این جریان قبلاً با خبر باشند و با رضایت به این امور قربانی کنند، اشکالی ندارد و اگر با خبر نیستند، باید گوشتها را صرف در مصارف عزاداری کنند.[69]

4. نذر برای ائمه اطهار(ع) یا خدا؟

سؤال: آیا نذر حضرت زهرا و حضرت ابوالفضل العباس و حضرت سیدالشهدا و دیگر ائمه(ع) جایز است؟

پاسخ: نذر برای خدا جهت این بزرگواران جایز و مشروع است.[70]

5. ناتوانی در عمل به نذر

سؤال: کسی نذر کرده که مادام العمر در دهۀ عاشورا عزاداران را اطعام نماید و مدتی هم به این نذر عمل کرده است؛ ولی اکنون برایش مقدور نیست. وظیفۀ او چیست؟

پاسخ: در فرض سؤال، تا حدی که مقدور نیست، تکلیفی ندارد و اگر مجدداً قدرت پیدا کرد، از تاریخ حصول قدرت به بعد بر طبق نذر باید عمل کند.[71]

6. عمل به نذر به همان کیفیت نذر

سؤال: کسی نذر کرده که در روز عاشورا مقدار معینی طعام به فقرا بدهد، آیا می تواند پس از چندین سال که به این ترتیب عمل نموده، مبلغی را که صرف طعام می نموده، جهت روضه خوانی حضرت سیدالشهدا(ع) صرف نماید یا خیر؟

پاسخ: اگر صیغۀ نذر نخوانده باشد، مختار است؛ و الا باید طبق نذرش عمل نماید، البته حفظ برنامه های اطعام در ایام عاشورا قطع نظر از نذر، خوب و تعظیم شعائر است.[72]

7. هزینه کردن نذورات برای همان محل تعیین شده

سؤال: در ایام تاسوعا و عاشورا، رسم شده در یک محل یا در یک خانه خیمه گاه درست کرده، مردم در اطراف آن مشغول عزاداری می شوند و بر مصیبتهای حضرت سیدالشهدا(ع) و هفتاد و دو یار و انصارش گریه می کنند و عده ای از ارادتمندان ائمه(ع) نذورات خود از قبیل: وجه نقد، لباس و پارچه می آورند که مقداری از آن نذورات برای پذیرایی از مهمانان در همان محل خرج می شود و مقدار زیادی می ماند، لطفاً حضرتعالی محل مصرف نذورات باقی مانده را معین فرمایید که در کجا مصرف شود؟

پاسخ: در مورد سؤال، نذورات مذکور را در همان مواردی که قبلاً مصرف می شده، مصرف نمایید؛ لباس و پارچه های نذری را نیز مجازید با نظارت امنای محل بفروشید و در موارد مذکور مصرف نمایید. موفق باشید![73]

پی نوشت ها: