احکام ماه محرم

1) احکام عزاداری

امام خمینی رحمه الله

عزاداری برای سیدالشهداء از افضل قربات و مایه تقویت روح ایمان و شهامت اسلامی و ایثار و فداکاری و شجاعت در مسلمین است.^[1]

عزاداری و اظهار حزن و اندوه برای اهل بیت علیهم السلام به ویژه امام حسین علیه السلام به خصوص در روز عاشورا و نیز گریه کردن برای آن حضرت استحباب دارد. و جزع و بی تابی در مصیبت آن حضرت استثنا شده است.^[2]

پرسش: زنجیرزنی به بدن آن گونه که برخی از شیعیان می زنند چه حکمی دارد؟

پاسخ: اگر به نحو متعارف و به گونه ای باشد که از نظر عرف از مظاهر حزن و اندوه در عزاداری محسوب شود اشکال ندارد.^[3]

پرسش: برهنه شدن مردان در حال سینه زدن و زنجیر زدن در منظر زنان چگونه است؟

پاسخ: بر زنان لازم است از نظر خودداری کنند.^[4]

مکارم: احتیاط واجب آن است که مردان از این کار خودداری کنند.^[5]

بهجت: بنا بر احتیاط واجب باید بدن خود را از نامحرم بپوشاند.^[6]

پرسش: آیا ریا کردن در شعائر و عزاداری امام حسین علیه السلام جایز است؟

پاسخ: ریا در هر عبادتی حرام محسوب می شود ولی تظاهر به عزاداری امام حسین علیه السلام و تعظیم شعائر دین به قصد قربت جایز بلکه مستحب است.^[7] مثل این که پرداختن صدقه آشکار قربة الی الله برای تشویق دیگران مستحب است.

پرسش: اگر شرکت در عزاداری توأم با گناه باشد (مثل نگاه به نامحرم یا خودنمایی)، چه حکمی دارد؟

پاسخ: چنان چه با گناه باشد، حرام است.^[8]

پرسش: گاهی برخی از دسته ها که وارد مسجد می شوند، با کفش وارد می شوند، که نوعی بی احترامی به مسجد محسوب می شود، لطفاً بفرمائید که این مسئله چه حکمی دارد؟

پاسخ: اگر موجب هتک شود اشکال دارد.^[9]

پرسش: بالا و پایین پریدن در هنگام سینه زنی چه حکمی دارد؟

پاسخ: شایسته است مؤمنان از هر کاری که مناسب مجالس عزاداری حضرت سید الشهداء علیه السلام نمی باشد خوداری کنند و حرکات مذکور اگر موجب وهن مراسم عزاداری نشود اشکال ندارد.^[10]

پرسش: از ساختمان حسینیه صدای قرائت قرآن و مجالس حسینی بسیار بلند پخش می شود به طوری که منجر به سلب آسایش همسایگان می شود، این عمل چه حکمی دارد؟

پاسخ: اگر چه اقامه مراسم و شعائر دینی در زمانهای مناسب در حسینیه از بهترین کارها و از مستحبات مؤکد می باشد. ولی واجب است برگزار کنندگان مراسم و عزاداران تا حد امکان از اذیت و ایجاد مزاحمت برای همسایگان بپرهیزند، هر چند با کم کردن صدای بلندگو و تغییر جهت آن به طرف داخل حسینیه باشد.^[11]

پرسش: نظر شریف حضرت عالی نسبت به ادامه حرکت دسته های عزاداری در شبهای محرم تا نصف شب همراه با استفاده از طبل و نی چیست؟

پاسخ: به راه انداختن دسته های عزاداری برای سید الشهداء و اصحاب او و شرکت در امثال این مراسم امر بسیار پسندیده و مطلوبی است ولی باید از عملی که باعث اذیت دیگران می شود پرهیز کرد.^[12]

پرسش: اگر بعضی از واجبات از مکلف به سبب شرکت در مجالس عزاداری فوت شود مثلًا نماز صبح قضا شود آیا بهتر نیست بعد از این در مجالس عزا شرکت نکند؟

پاسخ: نماز واجب مقدم بر فضیلت شرکت در عزاداری است و ترک نماز به بهانه شرکت در عزاداری جایز نیست ولی شرکت در عزاداری مستحب است.^[13]

پرسش: در مورد زنجیرزنی که منجر به سیاه شدن یا مجروح شدن بدن می شود، نظر شما چیست؟

امام خمینی رحمه الله: مانعی ندارد، مگر اینکه موجب ضرر فاحش بر بدن شود.^[14]

پرسش: سینه زدن با تیغ و یا زنجیرزدن با زنجیری که دارای چاقو و یا تیغ می باشد و منجر به زخمی شدن بدن و جاری شدن خون می شود چه حکمی دارد؟

پاسخ: کیفیت عزاداری باید چنان باشد که بهانه ای به دست دشمنان اسلام ندهد و موجب سوء استفاده از آن نشود.^[15]

پرسش: نظر مبارک را در رابطه با کیفیت مطلوب عزاداری سالار شهیدان علیه السلام بیان فرمایید.

پاسخ: بهترین شیوه عزاداری، تشکیل مجالس با شکوه و ذکر اهداف مقدس امام حسین علیه السلام و تاریخچه کربلا و تحلیل فرازهای آن و مراسم سوگواری و همچنین تشکیل دستجات عزاداری با شکوه، توأم با شعارهای بیدار کننده و سازنده و پخش جزوه ها و پوسترهای حساب شده و پرمحتوا و استفاده از پلاکاردها و شعارهای جالب و جذاب و روشن کننده اهداف عزاداری حضرت سیدالشهداء علیه السلام و مانند آن است.^[16]

عزاداری بانوان

پرسش: آیا جایز است زنان با حفظ حجاب و پوشیدن لباس خاصی که بدن آنان را بپوشاند در دسته های سینه زنی و زنجیرزنی شرکت کنند؟

پاسخ: شرکت زنان در دسته های سینه زنی و زنجیرزنی شایسته نیست.^[17]

پرسش: در مجالس زنانه، زنان مداحی و سخنرانی می کنند و صدای آنها به گوش مردان رهگذر می رسد آیا این عمل جایز است؟

پاسخ: شنیدن صدای ایشان اگر در معرض ریبه و لذّت نباشد حرام نیست.^[18]

پرسش: سینه زدن زنان با حفظ حجاب چه صورتی دارد؟

پاسخ: اشکال ندارد.^[19]

پرسش: آرایش برای خانمها در ماه محرم و صفر یا شهادت و وفات معصومین علیهم السلام چه حکمی دارد؟

پاسخ: حرام نیست ولی سزاوار است در ایام شهادت رعایت احترام را بنمایند.^[20]

پرسش: مرسوم است که خانمها در دو ماه عزاداری سرور و سالار شهیدان ماه محرم و صفر، صورت خود را اصلاح نمی کنند، آیا این کار شرعاً ایراد دارد؟

پاسخ: این کار اشکالی ندارد اصلاح کردن هم مانعی ندارد. البته سزاوار است در روزهای عزا از این کار پرهیز شود.^[21]

پرسش: آیا خواندن زن در مجالس عزاداری با علم او به اینکه مردان نامحرم صدای او را می شوند. جایز است؟

پاسخ: اگر مفسده داشته باشد باید از آن اجتناب شود.^[22]

پرسش: آیا برپا کردن مجلس عزاداری و یا جشن و مهمانی گرفتن بدون اذن شوهر و بی رضایت او جایز است؟

پاسخ: بدون اذن شوهر جایز نیست مگر احراز رضایت شود.^[23]

پرسش: حرکت زنان با وضع نامناسب به دنبال هیأت های عزاداری که موجب بروز گناهان و آلودگی هایی می شود، چه صورتی دارد؟ برای عزاداری بانوان چه روشی را توصیه می فرمایید؟

پاسخ: عزاداری خامس آل عبا علیه السلام و سایر معصومین علیهم السلام از بهترین زمینه های قرب به خداست و مردان و زنان باید طوری رفتار کنند که آمیخته با خلاف شرع نشود.^[24]..

2) احکام علامت

مقصود از علامت آهن بزرگی است که در جلوی هیئت ها و دسته های عزاداری حسینی به عنوان نوعی شعار حمل می شود و بالای آن صفحه های فنر قابل انعطافی وجود دارد که مزین به پر و جواهرات و مجسّمه و غیر آنهاست.^[25]

علامت از ابزار و وسایل عزاداری امام حسین علیه السلام است که در هیئت ها و دسته های مذهبی به کار گرفته می شود. این ابزار پس از ارتباط ایران با اروپایی ها در عصر قاجار از آیین های مذهبی مسیحیت اقتباس شده است. این ابزار نماد و مظهری است که گاهی عزاداران را از محتوا و اصل عزاداری و اقامه شعائر دین باز می دارند.^[26]

پرسش: بسیاری از تکایا در ایام عزاداریهای مذهبی، اقدام به حمل «علاماتی» می کنند که به قیمت گزافی خریده شده و حمل آن نیز موجب اشکال است این وسائل از نظر شرعی چه حکمی دارند؟

پاسخ: اشکال ندارد.^[27]

پرسش: حکم علمهایی که در مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام از آنها استفاده می شود و بعضی دارای نقش و نگارهایی نیز هستند چیست؟

پاسخ: استفاده از آنها جایز است.^[28]

پرسش: آیا جایز است پارچه هایی را که در ایام محرم بر روی علم می بندند به فروش برسانند و پول آن را در عزاداری و تعمیر حسینیه مصرف کنند؟

پاسخ: اگر در مراسم عزاداری محل حاجت نباشد و زاید بر متعارف باشد می توانند بفروشند و به مصارف عزاداری و احتیاجات حسینیه ها برسانند.^[29]

پرسش: استفاده از علم در مراسم عزاداری سیدالشهداء یا قرار دادن آن در مجلس عزا یا حمل آن در دسته عزاداری چه حکمی دارد؟

پاسخ: فی نفسه اشکال ندارد ولی نباید این امور جزء دین شمرده شوند.^[30]

3) احکام تعزیه و شبیه خوانی

مسأله: تعزیه و شبیه خوانی اگر مشتمل بر حرام نباشد و موجب وهن مذهب نشود اشکال ندارد ولی بهتر است به جای آن، مجالس روضه خوانی برپا کنند.^[31]

مسأله: اگر تعزیه و شبیه خوانی موجب هتک حرمت به ساحت مقدس بزرگان دین شود باید اجتناب شود.^[32]

پرسش: آیا تعزیه و شبیه خوانی در مراسم عزاداری جایز است؟

پاسخ: اگر مشتمل بر حرام نباشد و موجب وهن مذهب نشود مانعی ندارد.^[33]

اگر تعزیه خوانی مشتمل بر استعمال آلات موسیقی نباشد و غنا و دروغ نخوانند و مرد لباس مختص زن را نپوشد اشکال ندارد.^[34]

پرسش: آیا تشبّه به اهل بیت علیهم السلام در نمایش و تعزیه و غیر آن جایز است؟

پاسخ: در صورتی که مستلزم اهانت نباشد مانعی ندارد.^[35]

پرسش: شبیه سازی در نمایش ها، همچون تعزیه که فردی نقش یکی از ائمه علیهم السلام را بازی می کند چه صورت دارد؟

پاسخ: با مراعات احترام آنان جایز است.^[36]

4) احکام استفاده از لباس سیاه

رنگ سیاه از جهات گوناگون، آثار و خواص مختلف دارد و به اعتبار هریک از این خواص، فرد یا گروهی مخصوص برای منظور ویژه خویش از آن بهره می گیرند. رنگ سیاه از جهتی رنگ پوشش است، یعنی رنگ تیره سبب استتار و اختفا می گردد و گاه برای چنین امری به کار گرفته می شود.

رنگ سیاه از جهت دیگر، رنگ هیبت و تشخص است و از این رو، لباس رسمی شخصیت ها نوعاً سیاه یا سرمه ای سیر است، و در نقل های تاریخی موارد فراوانی را می توان یافت که برای نشان دادن هیبت و تشخص فرد، گروه، حکومت یا مسأله ای از این رنگ استفاده می شده است.

یکی دیگر از خواص و آثار رنگ سیا، آن است که این رنگ به صورت طبیعی، رنگی حزن آور و دلگیر و مناسب عزا و ماتم است. از همین رو، بسیاری از مردم جهان، از این رنگ به عنوان اظهار غم و اندوه از مرگ دوستان و عزیزان خود سود می جویند.

اما باید توجه داشت که انتخاب رنگ سیاه در ایام سوگواری (علاوه بر نکته فوق) علتی منطقی- عاطفی نیز دارد و آن عبارت است از این حقیقت که کسی که در ماتم عزیزان خویش، جامه سیاه می پوشد و در و دیوار را سیاهپوش می کند، با این عمل می خواهد بگوید و بفهماند که: «تو مایه روشنی چشم من و در حکم فروغ دیدگان من بودی و دفن پیکر تو در دل خاک بسان افول ماه و خورشید در چاه مغرب، حیات و زندگی را در چشمم تیره و تار ساخته و زمین و زمان را در سیاهی و ظلمت فرو برده است.»^[37]

چنان که حضرت زهرا علیها السلام در روز هشتم رحلت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم بر سر قبر آن حضرت رفت و فریاد برآورد:

یا ابتاه انقطعت بک الدنیا بانوارها و زوت زهرتها و کانت بِبَهجتک زاهرة فقد اسودَّ نهارها، فصار یحکی حنادسها رَطبها و یابسها.. . و الأسی لازمنا.. .^[38]

ای پدر! تو رفتی و با رفتن تو، دنیا روشنی های خویش را از ما برگرفت و نعمت و خوشی اش را از ما دریغ کرد. جهان، به حسن و جمال تو، روشن و درخشان بود (ولی اکنون با رفتن تو) روز روشن آن سیاه گشته و تر و خشکش حکایت از شبهای بس تاریک دارد.. . و حزن و اندوه، همواره ملازم ماست.. .

بنابراین، سیاه پوشی به دلیل رمز و رازی که در این رنگ نهفته است، به عنوان یک رسم طبیعی و سنت منطقی نشان حزن و اندوه دارد و پیروان اهل بیت علیهم السلام در ایام عزاداری، لباس سیاه بر تن می کنند؛ زیرا لباس سیاه، نشانه عشق و دوستی به ساحت آنان، اعلام جانبداری از سرور آزادگان، در جبهه ستیز حق و باطل و اظهار تیره شدن آفاق حیات معنوی است.

وقتی که امام حسین علیه السلام و یارانش به شهادت رسیدند. زنهای بنی هاشم لباس سیاه پوشیدند.^[39]

حاجی نوری در جلد سوم مستدرک روایاتی نقل کرده مبنی بر عدم کراهت لباس سیاه در عزای امام حسین علیه السلام.

آیت الله العظمی مرعشی نجفی در وصیتنامه خود فرموده اند: سفارش می کنم لباس سیاهی را که در ماه محرم و صفر می پوشیدم جهت حزن و اندوه در مصیبت های آل رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با من دفن شود.^[40]

علامه ممقانی: پوشیدن لباس سیاه در عزای اهل بیت علیهم السلام کراهت ندارد بلکه پوشیدن لباس سیاه در عزای مؤمن (شیعه دوازده امامی) هم به خاطر احترام او کراهت ندارد.^[41]

پرسش: آیا پوشیدن لباس سیاه در عزاداری امام حسین علیه السلام جایز است و آیا رجحان دارد؟

پاسخ: پوشیدن لباس سیاه در عزای امام حسین علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام چون از مصادیق شعائر است، واجد رجحان شرعی می باشد و بزرگانی چون مرحوم آیت اللَّه بروجردی در روز عاشورا از قبای سیاه استفاده می کردند.^[42]

آیت اللَّه صافی و نوری همدانی: پوشیدن لباس سیاه به عنوان اعلان حزن و اندوه در مصیبت امام حسین علیه السلام و ائمه علیهم السلام رجحان دارد.^[43]

پرسش: آیا نماز خواندن با لباس سیاه بر عزاداران امام حسین علیه السلام مکروه است؟

پاسخ: چون لباس سیاه علامت عزاداران سیدالشهداء است و عزاداری آن حضرت کمال رجحان را دارد لذا نماز خواندن با آن نیز مکروه نمی باشد.^[44]

5) احکام قمه زنی

ما نباید کاری بکنیم که جامعه اسلامی به عنوان یک گروه خرافی بی منطق معرفی شود.^[45]

مرحوم علّامه امین عاملی درباره ی قمه زنی و مراسم عزاداری حسینی می نویسد:

قمه زنی و اعمالی دیگر از این قبیل در مراسم عزاداری حسینی به حکم عقل و شرع حرام است و زخمی ساختن سر، که نه سود دنیوی دارد و نه اجر اخروی، ایذاء نفس است که خود در شرع حرام است. و در مقابل این عمل، شیعه اهل بیت را در انظار دیگران مورد تمسخر قرار داده و آنها را وحشی قلمداد می کنند. و شکی نیست که این اعمال ناشی از وساوس شیاطین بوده و موجب رضایت خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام نیست.^[46]

آیة الله مکارم در سخنی فرمود:

بیگانگان با ترویج افکار خرافه پرستی می خواهند مسایل غیر دینی را دینی جلوه دهند و شکل عزاداری را در کشور تغییر و جوانان را از مسائل دینی دور کنند.

وی در رابطه با رواج قمه زنی در کشور فرمود:

من خبر موثق دارم که زمانی افرادی از برخی سفارت خانه ها در مسجد به توزیع قمه می پرداختند تا از این طریق مسلمانان را در نظر جهانیان افراد خشونت طلب جلوه دهند.^[47]

مقام معظم رهبری فرمود:

وقتی کمونیست ها بر منطقه آذربایجان شوروی سابق مسلط شدند همه آثار اسلامی را از آنجا محو کردند. مثلًا مساجد را به انبار تبدیل کردند، سالن های دینی و حسینیه ها را به چیزهای دیگر تبدیل کردند و هیچ نشانه ای از اسلام و دین و تشیع باقی نگذاشتند. فقط یک چیز را اجازه دادند و آن قمه زدن بود. دستورالعمل رؤسای کمونیستی به زیردستان خودشان این بود که مسلمانان حق ندارند نماز بخوانند، نماز جماعت برگزار کنند، قرآن بخوانند، عزاداری کنند، هیچ کار دینی نباید انجام دهند. اما اجازه دارند که قمه بزنند. چرا؟ چون خود قمه زدن برای آنها یک وسیله تبلیغ بر ضد دین و بر ضد تشیع بود. بنابراین گاهی دشمن از بعضی چیزها این گونه علیه دین استفاده می کند. هرجا خرافات به میان بیاید، دین خالص بدنام خواهد شد.^[48]

شهید هاشمی نژاد یکی از شاگردان امام خمینی قدس سره می فرماید:

سوگواری برای امام حسین علیه السلام و یادنمودن فاجعه کربلا اگر با طرز صحیح انجام گیرد علاوه بر ارزشهای اسلامی و معنوی که دارد اصولًا خود یک عمل منطقی و معقولی است که از عواطف انسانی و حسّ حمایت از مظلوم سرچشمه می گیرد اما با کمال تأسف گاهی به نام عرض ارادت به پیشگاه امام حسین علیه السلام کارهایی انجام می گیرد که نه با مقررات اسلامی سازش دارد و نه از نظر منطق، صحیح و قابل درک است برای نمونه باید قمه زدن را یاد کرد این عمل نه تنها با هیچ اصلی قابل تفسیر نیست بلکه دشمنان اسلام در داخل و خارج از آن به صورت یک حربه مؤثر علیه آیین ما استفاده می کنند.^[49]

مسأله: قمه زنی علنی و همراه با تظاهر، حرام و ممنوع است.^[50]

مرحوم آیةاللّه حکیم رحمه الله جواز قمه زنی را مقید به چهار شرط نموده است:

1- خوف ضرر وجود نداشته باشد.

2- عزاداری بر آن صدق کند.

3- باعث مسخره نشود.

4- عداوت و دشمنی دیگران را ایجاد نکند.^[51]

پرسش: اگر قمه زدن در عزاداریها موجب مرگ کسی شد آیا این عمل خودکشی و گناه محسوب می شود؟

پاسخ: اگر با خوف خطر جانی اقدام کرده باشد حکم انتحار دارد.^[52]

پرسش: آیا قمه زدن به طور مخفی حلال است یا اینکه فتوای حضرت عالی عمومیت دارد؟

پاسخ: قمه زنی در عصر ائمه علیهم السلام و زمانهای بعد نبوده و تأییدی هم به شکل خاص یا عام از معصوم علیه السلام در مورد آن نرسیده است در زمان حاضر موجب وهن و بدنام شدن مذهب می شود بنابراین در هیچ حالتی جایز نیست.^[53]

پرسش: آیا قمه زنی جایز است؟ چنانچه در این خصوص نذری وجود داشته باشد وظیفه چیست؟

پاسخ: با توجه به اینکه ایران اسلامی به عنوان ام القرای جهان اسلام شناخته می شود، و اعمال و رفتار ملت ایران به عنوان الگو و بیانگر اسلام است، باید سوگواری و عزاداری امام حسین علیه السلام به گونه ای باشد که موجب گرایش بیشتر به آن حضرت گردد.

مسأله قمه زدن نه تنها نقشی ندارد بلکه به علت عدم قابلیت پذیرش و نداشتن هیچگونه توجیه قابل فهم مخالفین نتیجه سوء بر آن مترتب خواهد شد. لذا لازم است شیعیان از آن خودداری کنند. و چنانچه در این مورد نذری وجود داشته باشد نذر صحیح نیست.^[54]

چیزی که مایه وهن اسلام و هتک حرمت عزاداری است جایز نیست، انتظار می رود از قمه زنی و مانند آن پرهیز شود.^[55]

پرسش: آیا قمه زدن در عزای امام حسین علیه السلام جایز است؟

پاسخ: اگر موجب ضرر نباشد مانع ندارد، ولی در این زمان این عمل انجام نشود.^[56]

6) اعمال شب عاشورا

برای شب عاشورا دعا و نمازهای بسیاری نقل شده است که برخی از آنها به این شرح است:

1- احیای شب عاشورا

2- خواندن نمازهای مخصوص این شب که در مفاتیح الجنان آمده است.

3- ذکر و یاد خدا و صلوات بر رسول خدا.

4- لعنت بسیار بر دشمنان اهل بیت علیهم السلام.^[57]

7) احکام عاشورا

مسأله: روزه روز عاشورا و روزی که انسان شک دارد روز عرفه است یا عید قربان مکروه است.^[58]

در روایت آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود: بنی امیه نذر کردند که اگر موفق به قتل امام حسین علیه السلام شوند. روز شهادت او را جشن بگیرند و روزه بگیرند و روزه در آن روز سنّت بنی امیه است لذا ائمه اطهار علیهم السلام به جهت مخالفت با این طایفه تبهکار و عدم هماهنگی با آنان روزه عاشورا را نهی کرده اند.^[59]

مستحب است در روز عاشورا انسان تا عصر از خوردن و آشامیدن خودداری کند بدون قصد روزه.^[60]

مستحب است زیارت عاشورا با صد لعن و سلام خوانده شود.^[61]

مستحب است لعن بر قاتلان حضرت با گفتن جمله

«اللهم العن قتلة الحسین».^[62]

مستحب است در روز عاشورا مؤمنان یکدیگر را تعزیت بگویند و این جمله را بر زبان آوردند

«اعظم اللَّه اجورنا بمصابنا بالحسین و جعلنا وایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدی، من آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم»^[63]

بسیار مناسب است ظهر عاشورا تمام عزادران حسینی نماز ظهر و عصر را به یاد آخرین نماز امام حسین علیه السلام به جماعت بخوانند.

بسیار مناسب است روز عاشورا کار و کسب تعطیل شود مگر در حد ضرورت. امام رضا علیه السلام فرمود:

مَن تَرَک السَعی فی حَوائجه یوم عاشورا قَضَی اللّه له حَوائِجَ الدنیا و الآخره

کسی که کار و تلاش خود را در روز عاشورا ترک گوید خداوند نیازهای دنیا و آخرت او را برطرف می سازد.^[64]

پرسش: در ایام سوگواری امام حسین علیه السلام نماز، مقدم است یا عزاداری؟

پاسخ: بهتر آن است که نماز را مقدم دارند. همانطور که امام حسین علیه السلام روز عاشورا هنگام ظهر نماز ظهر اقامه کردند.^[65]

8) احکام حرم امام حسین علیه السلام

زیارت امام حسین علیه السلام به ویژه از نزدیک و در روزهای عرفه، عید فطر، عید قربان، اول و نیمه ماه رجب، نیمه شعبان، عاشورا و اربعین و شبهای قدر مستحب است.^[66]

رفتن به زیارت قبر امام حسین علیه السلام ثواب بسیار دارد و در روایات سفارش زیادی بر آن شده است.^[67]

مسأله: کسی که طهارت ندارد (جنب، حائض، نفساء) نباید در حرم امام حسین علیه السلام توقف نماید.^[68]

مسأله: مسافر می تواند در مسجد الحرام و مسجد النبی و مسجد کوفه نمازش را تمام بخواند، ولی اگر بخواهد درجائی که اول جزء این مساجد نبوده و بعد به این مساجد اضافه شده نماز بخواند، احتیاط واجب آن است که شکسته بخواند و نیز مسافر می تواند در حرم و رواق حضرت سید الشهداء علیه السلام بلکه در مسجد متصل به حرم نماز را تمام بخواند.^[69] البته این حکم مخصوص نماز است و مسافر نمی تواند در این چهار مکان روزه بگیرد.^[70]

مسأله: مستحب است برای رفتن به حرم امامان پاکیزه ترین لباسها را بپوشد و خود را خوشبو و معطر سازد ولی در زیارت امام حسین علیه السلام وارد شده است که خود را خوشبو نکند.^[71]

مسأله: نجس کردن حرم امامان، حرام است و اگر یکی از آنها نجس شود چنانچه ماندن آن بی احترامی باشد تطهیر آن واجب است بلکه احتیاط واجب آن است که اگر بی احترامی هم نباشد آن را تطهیر کنند.^[72]

مسأله: برای رفتن به حرم وضو گرفتن مستحب است.^[73]

مسأله: یکی از غسلهای مستحبی غسل کردن برای سفر زیارتی است خصوصاً برای زیارت امام حسین علیه السلام.^[74]

9) احکام یاد امام حسین علیه السلام

یاد امام حسین علیه السلام در همه مناسبتها مطرح است؛ یکی از اعمال مستحبی جمعه، عید فطر، عید قربان، مبعث، نیمه شعبان تولد حضرت علی علیه السلام، شبهای قدر، زیارت و یاد امام حسین علیه السلام است.

از جمله مواردی که یاد کردن حضرت سیدالشهدا علیه السلام سفارش شده است هنگام نوشیدن آب است، مستحب است بعد از آشامیدن آب امام حسین علیه السلام و اهل بیت ایشان علیهم السلام را یاد کند و قاتلان آن حضرت را لعنت نماید.^[75]

10) احکام نام امام حسین علیه السلام

نام امام حسین علیه السلام مانند نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و سایر امامان علیهم السلام از اسامی مقدسی است که احترام به آن لازم است و هرگونه بی احترامی به آن حرام است ^[76] مانند:

الف: سوزاندن ورقه ای که نام ایشان بر آن نوشته شده است.

ب: انداختن آن درجایی که بی احترامی به آن باشد. مانند زباله دان.

ج: نوشتن آن با چیزی یا بر چیزی که بی احترامی به آن باشد.^[77]

مسأله: دست زدن به نام امام حسین علیه السلام یا رساندن جائی از بدن به آن بدون طهارت حرام است پس کسی که وضو ندارد یا غسل جنابت، حیض، نفاس بر او واجب شده است نمی تواند به این نام مبارک دست بزند.^[78]

مسأله: شخص بی وضو نباید بدن خود را به نامهای انبیاء و ائمه برساند.^[79]

پرسش: مسّ نامهایی چون عبدالحسین، غلام حسین، قربان علی، رضوی چه حکمی دارد؟

پاسخ: مس اسامی مذکور اشکال ندارد مگر (رضوی)^[80] که اگر مقصود امام رضا علیه السلام باشد و مس موجت هتک باشد حرام است.

11) احکام تربت

مسأله: لازم است حرمت تربت امام حسین علیه السلام حفظ شود و حرام است هر نوع بی احترامی به آن مثل نجس کردن.^[81] مرحوم صاحب جواهر می فرماید تعظیم و احترام تربت امام حسین مستند به روایات متواتر است.^[82] فقیه و محدث کبیر شیخ یوسف بحرانی می فرماید: بدون شک احترام کردن تربت کربلا واجب و توهین و بی احترامی به آن حرام است.^[83]

مسأله: مستحب است سجده بر تربت امام حسین علیه السلام؛ برای سجده بهتر از هر چیز تربت امام حسین علیه السلام است و سبب افزایش ثواب نماز می شود.^[84]

اولین کسی که بر تربت امام حسین علیه السلام سجده کرد حضرت علی بن الحسین، بود که پس از دفن پدر، مقداری خاک قبر را برداشت و بر آن سجده کرد و با آن خاک تسبیح درست کرد.^[85]

مسأله: مستحب است کام طفل با تربت امام حسین علیه السلام باز شود.^[86]

مسأله: مستحب است مخلوط کردن مقداری تربت با حنوط میت هنگام دفن.^[87]

مسأله: مستحب است هنگام دفن میت مقداری تربت همراه او گذاشته شود.^[88]

مسأله: خوردن هر نوع خاک حرام است به جز تربت امام حسین علیه السلام که خوردن اندکی از آن به نیت استشفاء جایز است.^[89]

مسأله: کالایی را که به جایی می فرستند، مستحب است مقداری تربت هم همراه آن بگذارند. مانند جهیزیه دختر.^[90] امام رضا علیه السلام هرگاه می خواست لباس یا چیز دیگری را برای کسی بفرستد قدری تربت امام حسین علیه السلام لابه لای آن می گذاشت و می فرمود: تربت باعث محفوظ ماندن است به اذن خداوند.^[91]

مسأله: محل برداشتن تربت به طور متیقّن همان قبر شریف و آنچه که عرفاً به آن ملحق است می باشد.^[92] علّامه حلی می فرماید: تربتی که خوردن آن جایز است لازم نیست از قبر مطهر برداشته شده باشد بلکه کافی است از حرم تا فاصله چهار فرسخ باشد.^[93] شهید ثانی می فرماید: جایز است برداشتن از تربت حرم مطهر آن حضرت گرچه از فاصله دور باشد هرچه به ضریح مطهر نزدیکتر باشد فضیلت بیشتری دارد.^[94]

مسأله: مستحب است مسافر مقداری از تربت امام حسین علیه السلام همراه داشته باشد.^[95]

مسأله: احترام و بزرگ داشت تربت امام حسین علیه السلام واجب و نجس کردن آن حرام می باشد و هرگاه نجس شود تطهیر آن واجب است.^[96]

مسأله: ذکر گفتن با تسبیح تربت فضیلت بسیار دارد و حتی در روایات آمده است در دست داشتن تسبیح تربت هر چند ذکر نگوید ثواب ذکر الهی برای او نوشته می شود.^[97]

مسأله: از جمله غسلهای مستحبی، غسل کردن برای برداشتن تربت امام حسین علیه السلام در کربلا است.^[98]

مسأله: بوییدن و بوسیدن تربت امام حسین علیه السلام مستحب است و حتی دست کشیدن بر آن و بر سایر اعضای بدن مالیدن نیز ثواب دارد.^[99]

مسأله: مستحب است افطار روز عید فطر با تربت امام حسین علیه السلام.^[100]

12) احکام موسیقی در عزاداری

اقامه عزاداری مصائب اهل بیت علیهم السلام کاری مستحب است اما به کارگیری آهنگ هایی که مخصوص مجالس لهو و لعب است حرام است.

مرحوم حاج شیخ عباس قمی رحمه الله در منتهی الآمال می فرماید: عزاداران امام حسین علیه السلام بر وجهی سلوک کنند که زبان نواصب دراز نشود و از استعمال محرمات از قبیل غنا و حکایات ضعیفه مظنونة الکذب احتراز نمایند و شیطان را در این عبادت بزرگ راه ندهند.^[101]

مرحوم شیخ انصاری در مکاسب محرمه در پاسخ به کسانی که می گویند غنا می تواند زمینه ی گریه کردن را فراهم نماید می فرماید: چنین شیوه ای نمی تواند مقدمه ی مستحب یا مباح قرار گیرد و باید به عموم ادله ی حرمت غنا تمسک نمود.^[102]

پرسش: در رادیو مدح ائمه ی طاهرین علیهم السلام یا واقعه کربلا را با وزن و ساز و لحن خوب می خوانند آیا استماعش جایز است یا خیر؟

پاسخ: اگر غنا و موسیقی نباشد مانع ندارد.^[103]

پرسش: استفاده از آلات لهو و موسیقی در مراسم عزاداری چه حکمی دارد؟

پاسخ: اگر از آلاتی است که به لهو و حرام اختصاص دارد نواختن آن در هر حال جایز نیست ولی اگر از آلات مشترک باشد استفاده از آن در جهت مشروع اشکال ندارد.^[104]

مسأله: به طور کلی نواختن آلات موسیقی در هر حال حرام است.^[105]

پرسش: هیئتهای نوازنده و کسانی که درمراسم تشییع جنازه شهداء موزیک عزا می زنند از لحاظ شرعی چه حکمی دارد؟ و آیا خرید و فروش آن لوازم حرام است یا خیر؟

پاسخ: خرید و فروش آلات لهو حرام است و موسیقی مطرب جایز نیست و صداهای مشکوک مانع ندارد.^[106]

پرسش: آیا زدن طبل و شیپور در تعزیه حضرت سید الشهداء علیه السلام جایز است؟

پاسخ: اگر از آلات لهو و لعب نباشد و وهن بر مذهب هم نشود مانع ندارد.^[107]

پرسش: آیا در عزاداری سیدالشهداء استفاده از طبل و دُهُل جایز است؟

پاسخ: استفاده از آلات لهو و لعب حرام است ولی طبل و دهل و امثال آن جزء این آلات نیست.^[108]

پرسش: استفاده از آلات موسیقی مانند ارگ در مراسم عزاداری چه حکمی دارد؟

پاسخ: مناسب عزاداری سالار شیهدان نیست و شایسته است مراسم عزاداری به همان صورت متعارفی که از قدیم متداول بوده برگزار شود.^[109]

تبریزی: استفاده از آلات موسیقی در عزاداری حرام است.

صافی: جایز نیست.

بهجت: خالی از اشکال نیست.^[110]

پرسش: نوارهایی اخیراً رایج شده که نوحه همراه با موسیقی خوانده می شود و برخی از آنها بسیار تأثیر گذار است. آیا تولید، پخش، خرید و فروش و شنیدن چنین نوارهایی جایز است؟

پاسخ: جایز نیست.^[111]

13) احکام گریه

یکی از سنت های اهل بیت برپاداشتن مجلس سوگواری و گریه بر عزای امام حسین علیه السلام و یاران باوفای اوست.^[112]

در یکی از این مجالس که توسط امام صادق علیه السلام برپا شده بود طفل شیرخواری را به درون مجلس آوردند و به امام دادند امام با دیدن آن وضع گریه اش شدّت گرفت و در نتیجه جلسه پر شور شد.^[113]

گریه برای عزای اهل بیت احکامی دارد در اینجا به چند نمونه از آن ها اشاره می شود.

مسأله: با اینکه بلند کردن صدای گریه برای اموات صحیح نیست.^[114] امّا گریه بلند برای عزای امام حسین علیه السلام و اهل بیت مطلوب و پسندیده است.^[115]

مسأله: گریه کردن از جهت خوف خدا از افضل عبادات است و احوط در گریه بر مصیبت حضرت سیدالشهداء علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام این است که در نماز بجا نیاورند.^[116] و نیز در عروة الوثقی می فرماید: چه بسا گفته شده است که به جواز گریه در نماز برای سیدالشهداء ولی از نظر ما این فتوی مورد اشکال است.^[117]

پرسش: گریه برای عزای امام حسین علیه السلام در نماز چه حکمی دارد؟

پاسخ: اشکال دارد.^[118]

14) احکام نذر

نذر، پیمانی است بین بندگان خدا با پروردگار خویش که با شرایطی عمل به آن واجب می شود.

پرسش: در صیغه نذر اگر بگوید: «خدایا اگر حاجتم برآورده شد فلان کار را می کنم» یا «نذر کرده ام که چنین کنم» آیا در انعقاد نذر کافی است یا اینکه حتما باید «لله عَلی ان کان کذا فعلی کذا» و الفاظ مرادف آن باشد؟

پاسخ: کافی نیست و باید صیغه مخصوص خوانده شود.^[119]

پرسش: شخصی نذر سفره حضرت ابوالفضل علیه السلام دارد ولی به علت کمی جا در محل سکونت نمی تواند نذر خویش را اداء نماید بنابراین آیا می تواند وجه آنرا به مصرف دیگر برساند؟

پاسخ: اگر صیغه مخصوص نذر را نخوانده باشد وفاء به نذر واجب نیست و اگر صیغه نذر را خوانده باید بر طبق آن عمل کند مگر آنکه قدرت بر وفاء نداشته باشد.^[120]

پرسش: شخصی برای امام حسین علیه السلام نذری نموده و اکنون امکان عمل به نذر را ندارد تکلیف چیست؟

پاسخ: چنانچه نذر با صیغه مخصوص بوده صبر کند تا امکان وفا حاصل شود.^[121]

پرسش: فروختن نذورات جنسی همچون قند و شکر و چای و صرف در مایحتاج مسجد و حسینیه چه حکمی دارد؟

پاسخ: اگر نذر دهندگان مطلق نذر کرده اند مانعی ندارد.^[122]

پرسش: آیا نذورات مردم از قبیل برنج و گوشت و روغن که زائد بر مصرف است می توان فروخت و پول آن را صرف کار خیر دیگری نمود؟

پاسخ: اگر برای خرج روز عاشورا باشد نمی توان آنرا صرف چیز دیگری نمود مگر در مسیر عزاداری.^[123]

پرسش: باقی مانده اموالی که به عنوان هزینه های مراسم عاشورای امام حسین علیه السلام جمع آوری می شود، در چه مواردی باید خرج شود؟

پاسخ: می توان اموال باقیمانده را با کسب اجازه اهداء کنندگان در امور خیریه مصرف کرد و یا آنها را برای مصرف در مجالس عزاداری آینده نگه داشت.^[124]

پرسش: آیا جایز است از پولی که در ماه محرّم برای خرج عزاداری جمع آوری می گردد برای برگزاری کلاسهای قرآن و جلسات مذهبی مصرف شود؟

پاسخ: اگر برای عزاداری باشد نمی شود برای کار دیگری مصرف شود ولی اگر برای هزینه های مسجد باشد مانعی ندارد.^[125]

15) نذرهای بی اساس

بسیاری از نذرها اساس درستی ندارد، مانند نذر بدون صیغه، نذرهای چشم و هم چشمی، نذر دیگران برای انسان، نذر در خواب و نذر زن بدون اذن شوهر.

پرسش: آیا اگر زن، کارمند و حقوق بگیر باشد می تواند از مال خودش در صورتی که با حق شوهرش منافات نداشته باشد نذر نماید یا باز هم باید نذرش با رضایت شوهر باشد؟

پاسخ: در این صورت هم نذر بدون اذن شوهر باطل است.^[126]

پرسش: بدون اذن شوهرم نذر کرده ام ولی بعد ایشان راضی شدند. آیا نذر من صحیح است؟

پاسخ: نذر بدون اذن شوهر باطل است و اجازه بعدی آن را تصحیح نمی کند.^[127]

16) احکام مسجد

از مسائلی که در رابطه با مناسبتها مطرح است مسجد و احکام آن است در اینجا به چند نمونه از آنها اشاره می شود:

مسأله: نجس کردن زمین و سقف و بام و طرف داخل دیوار مسجد حرام است و هر کس بفهمد که نجس شده است باید فوراً نجاست آن را برطرف کند. و احتیاط واجب آن است که طرف بیرون دیوار مسجد را هم نجس نکنند و اگر نجس شود نجاستش را برطرف نمایند مگر آن که واقف، آن را جزء مسجد قرار نداده باشد.^[128]

مسأله: تمیز کردن مسجد و روشن کردن چراغ آن مستحب است، و کسی که می خواهد مسجد برود، مستحب است خود را خوشبو کند و لباس پاکیزه و مناسب بپوشد و ته کفش خود را وارسی کند که نجاستی به آن نباشد.^[129]

مسأله: توقف در مساجد برای افراد ناپاک از قبیل جنب، حائض، نفساء حرام است.^[130]

پرسش: اگر در مسجد روضه برقرار باشد، آیا می توان برای ضبط شخصی از برق آن استفاده کرد.

پاسخ: جایز نیست، مگر آنکه پول برق مصرف شده را بدهند.^[131]

پرسش: در بعضی از مساجد معمول است هنگام مجالس ختم و فاتحه صدای بلندگو از فضای بیرون مسجد پخش می شود با توجه به اینکه چه بسا بیماران و سالخوردگان از صدای بلندگو اذیت می شوند، آیا این عمل جایز است؟

پاسخ: محل اشکال است.^[132]

17) احکام حسینیه

حسینیه محل برگزاری مراسم مذهبی به ویژه سوگواری امام حسین علیه السلام است.

حسینیه حکم مسجد را ندارد بنابراین احکام مسجد مانند حرمت داخل شدن جنب و حائض را ندارد و وجوب برطرف کردن نجاست از آن بر حسینیه جاری نمی باشد.^[133]

استفاده از حسینیه در غیر جهتی که بر آن وقف شده، در صورت منافات داشتن با آن، جایز نیست. مانند اجرای برنامه های نمایشی یا ورزشی و دفن کردن میت در آن.^[134]

فروختن حسینیه یا تبدیل آن به مسجد جایز نیست، مگر آن که بر اثر خرابی قابل استفاده نباشد و امکان تعمیر آن نیز وجود نداشته باشد که در این صورت می توان آن را فروخت و با پول آن ملکی خرید و در همان راستا وقف کرد.^[135]

18) احکام امر به معروف

امربه معروف و نهی از منکر با شرایطی که دررساله های عملیه آمده است، واجب است و ترک آن معصیت است و در مستحبات و مکروهات، امر و نهی مستحب است.^[136]

هرگاه بدعتی در اسلام واقع شود بر همه مخصوصاً علمای دین واجب است حق را اظهار و باطل را انکار کنند.^[137]

آداب امر به معروف و نهی از منکر

سزاوار است کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند به نکات زیر توجه نماید:

الف) مانند طبیبی دل سوز و پدری مهربان باشد.

ب) قصد خود را خالص کند و تنها برای رضای خدا اقدام کند و عمل خود را از هرگونه برتری جویی پاک گرداند.

ج) خود را پاک و منزه نداند. چه بسا ممکن است همان شخص که اکنون خطایی از او سرزده است. دارای صفات پسندیده ای باشد که مورد محبت الهی است؛ هر چند این عمل او هم اکنون ناپسند باشد.^[138]

د) رضایت به فعل منکر و ترک معروف حرام است.^[139]

ه) در وجوب نهی از منکر، فرقی بین گناه بزرگ (معصیت کبیره) و گناه کوچک (معصیت صغیره) نیست.^[140]

و) اگر بداند یا احتمال دهد که امر و نهی در صورت تکرار مؤثّر است واجب است تکرار کند.^[141]

پرسش: در شرایط امروز وظیفه ما نسبت به امر به معروف افراد ناشناسی که نمی دانیم اثر دارد یا نه چیست؟

پاسخ: در فرض احتمال اثر و اجتماع سایر شرایط واجب است.^[142]

19) وقف بر امام حسین علیه السلام

شدت علاقه شیعیان به سالار شهیدان موجب شده که در طول تاریخ بسیاری از شیعیان املاک خود را بر حرم ایشان و برای عزاداری او وقف کنند این امر، احکام خاصی در فقه به خود اختصاص داده است که به برخی از آنها اشاره می شود:

مسأله: آنچه برای برگزاری مراسم امام حسین علیه السلام وقف شده نباید در موارد دیگر صرف شود.^[143]

ساختمانی را که به نام حسینیه ساخته می شود باید در همان مورد خاص از آن استفاده شود و جایز نیست به مدرسه و مسجد تبدیل شود. اگر هم تبدیل شده باید به حال اول برگردد.^[144]

پرسش: اثاث حسینیه ای که متروک و مخروبه شده اگر بماند ضایع می شود حکمش چیست؟

پاسخ: اگر در آن حسینیه یا حسینیه دیگر قابل استفاده نیست بفروشد و صرف احتیاجات حسینیه نماید.^[145]

پرسش: آیا جایز است وسایل و ظروف حسینیه را برای مصارف دیگر استفاده نمود؟

پاسخ: اگر برای حسینیه وقف شده است جایز نیست.^[146]

پرسش: ساختن حسینیه درقبرستانی که قسمتی از آن به حال تعطیل درآمده چه صورتی دارد؟

پاسخ: قبرستان اگر وقف دفن اموات باشد جایز نیست.^[147]

20) احکام مقتل

در ذکر مقتل و مصیبت خوانی لازم است دقّت شود مبادا مطالب و مسائل بی اساس مطرح شود.

حضرت علی علیه السلام در طی نامه خود به حارث همدانی نوشت:

لا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِکلِّ مَا سَمِعْتَ بِهِ فَکفَی بِذَلِک کذِباً^[148]

یعنی نقل مکن از برای مردم هر چه را که شنیده ای که همین بی دقتی در نقل کافی است برای دروغگویی.

پرسش: در بعضی از هیئت های مذهبی مصیبت هایی خوانده می شود که مستند به مقتل معتبری نیست و از هیچ عالم یا مرجعی هم شنیده نشده است تکلیف شنوندگان چیست؟

پاسخ: نقل مطالب به صورت مزبور بدون اینکه مستند به روایتی باشد و یا در تاریخ ثبت شده باشد وجه شرعی ندارد مگر آنکه نقل آن به عنوان بیان حال به حسب برداشت متکلم باشد. و تکلیف شنوندگان نهی از منکر است به شرطی که موضوع و شرایط آن نزد آنان ثابت شده باشد.^[149]

مسأله: تمام مراجع خواندن روضه های دروغ و بی اساس را حرام می دانند.^[150]

پرسش: آیا داستان عقد و عروسی حضرت قاسم در کربلا صحّت دارد؟ خواندن و بیان کردن این داستان چه حکمی دارد؟

پاسخ: چون در منابع معتبره نیامده بهتر ترک آن است.^[151]

پرسش: مقاتل معتبره اعم از فارسی و عربی چیست؟

پاسخ: کتاب لهوف و نفس المهموم.^[152] و برخی از بزرگان کتاب مقتل ابی مخنف، مقتل عبدالرزاق مقرم و منتهی الآمال را نیز معرفی نموده اند.

21) غلوّ در مداحی

پرسش: برخی از ذاکرین در مدح اهل بیت علیهم السلام تعبیراتی مانند زهرا پرستم، علی پرستم، لااله الا الزهراء و.. . مطرح می کنند. این گونه الفاظ چه حکمی دارد؟

پاسخ: نباید مسائلی که خلاف شأن ائمه است، مطرح شود.^[153]

پرسش: گفتن ذکرهایی مثل خدای من حسین من، من علی اللهی ام و.. . چه حکمی دارد؟

پاسخ: جایز نیست و باید ترک شود.^[154]

پی نوشت ها

[1] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 28، س 71.

[2] . فرهنگ فقه، ج 3، ص 305 به نقل از التنقیح، ج 9، ص 235.

[3] . اجوبة الاستفتائات، آیةالله خامنه‏اى، س 1463.

[4] . جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 619، س 2162.

[5] . استفتائات مکارم، ج 2، ص 376.

[6] . توضیح‏المسائل بهجت، م 1937.

[7] . استفتائات جدید، مکارم، ج 1، ص 504، س 1638.

[8] . استفتائات بهجت، ج 4، س 6392.

[9] . هزار و یک مسئله فقهى، نورى، ج 2، ص 40.

[10] . پاسخ به پرسشهاى برگزیده، ج 13، ص 333، نهاد رهبرى در دانشگاهها.

[11] . هزار و یک مسئله فقهى نورى همدانى، ج 2، ص 4؛ اجوبة الاستفتائات، ج 2 ص 129، ص 361.

[12] . اجوبة الاستفتائات آیة اللَّه خامنه‏اى، ج 2، ص 130، س 362.

[13] . همان، ص 128.

[14] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 3، ص 580، س 34.

[15] . استفتائات جدید مکارم، ج 1، ص 158، س 57؛ استفتائات امام خمینى قدس سره، ج 3، س 37 و 34؛ اجوبة الاستفتائات، ج 1، ص 1441.

[16] . استفتائات جدید مکارم، ج 1، س 575.

[17] . اجوبة الاستفتائات، ج 2، ص 369؛ س 1454.

[18] . جامع المسائل فاضل، ج 1، س 2182، ص 625؛ جامع الاحکام صافى، ج 2، س 1681؛ اجوبة الاستفتائات، خامنه‏اى، س 1145.

[19] . استفتائات بهجت، ج 4، س 6388.

[20] . احکام بانوان، مکارم، ص 246، س 894 و 895.

[21] . همان، ص 246.

[22] . اجوبة الاستفتائات، ج 2، ص 132، س 373.

[23] . جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 625، س 2118؛ هزار و یک مسأله، نورى همدانى، ج 2، ص 180.

[24] . استفتائات مکارم، ج 3، س 504.

[25] . اجوبة الاستفتائات، ج 2، ص 128.

[26] . فرهنگ عاشورا، جواد محدثى.

[27] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 28، س 72؛ جامع المسائل فاضل، ج 1 س 207؛ استفتائات جدید مکارم، ج 1، ص 579.

[28] . جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 623. س 2173.

[29] . همان، س 2179.

[30] . اجوبة الاستفتائات، ج 2، ص 128، س 358.

[31] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 28، س 71 و ج 3، س 44، س 47، س 33؛ جامع المسائل صافى، ج 1، ص 599؛ اجوبة الاستفتائات، س 1440.

[32] . اجوبة المسائل، علوى گرگانى، ص 365.

[33] . جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 2165.

[34] . مجمع المسائل گلپایگانى، ج 1، ص 559، س 77.

[35] . جامع المسائل فاضل، ج 1 س 2166؛ جامع الاحکام صافى، ج 2، ص 132.

[36] . احکام خانواده، عبدالرحیم، موگهى، طبق فتواى امام، ص 336.

[37] . پرسشهاى دانشجویى، ویژه محرم، ص 179.

[38] . بحارالانوار، ج 43، ص 174- 180.

[39] . وسائل الشیعه، ج 2، ص 890؛ جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 620.

[40] . سیاه‏پوشى در سوگ ائمه نور، ص 220.

[41] . همان.

[42] . جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 621، س 2170؛ سیاه پوشى در سوگ ائمه ص 215؛ هزار و یک مسأله نورى، ج 2، ص 180 س 602.

[43] . جامع الاحکام صافى، ج 2، ص 130، س 159؛ و هزار و یک مسئله نورى، ج 2، ص 180، س 602؛ جامع المسائل، فاضل، ج 2، ص 620، س 2171.

[44] . جامع الاحکام صافى، ج 2، ص 130، س 159؛ جامعه المسائل فاضل، ج 2، ص 620، س 2171.

[45] . ره توشه راهیان نور، محرم 76.

[46] . اعیان الشیعه، ج 10، ص 363.

[47] . کیهان، 20/ 6/ 87، ص 5.

[48] . مجله مبلغان، ش 75، ص 162: بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار عمومى با مردم مشهد، اول فروردین 84.

[49] . درسى که حسین به انسانها آموخت، ص 404.

[50] . آیة اللَّه خامنه‏اى پیرامون عزادارى.

[51] . فتاوى العلماء والاعلام فى تشجیع الشعائر الحسینیه.

[52] . همان.

[53] . اجوبة الاستفتائات، ص 133، س 375 و ج 2، س 146، ص 326.

[54] . جامع المسائل فاضل، س 2172، ج 1، ص 622، هزار مسأله فقهى، نورى همدانى، ج 2، ص 179، س 597.

[55] . محرم الحرام 1415 جوادى آملى/ ص 42 بیانات رهبرى و استفتائات آیات عظام.

[56] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 3، ص 581، س 38؛ جامع‏المسائل فاضل، ح 2 س 2173.

[57] . مفاتیح نوین، آیت الله مکارم، ص 584.

[58] . توضیح المسائل، مراجع، م 1474.

[59] . وسائل الشیعه، ج 7، ص 338؛ تحریر الوسیله، ج 1، ص 28؛ جواهر، ج 7، ص 107.

[60] . توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص 906.

[61] . کامل الزیارات، ص 174.

[62] . مفاتیح الجنان، در اعمال شب و روز عاشورا؛ مجله کوثر فقه عاشورا، 1/ 2/ 78، ص 27.

[63] . همان، ص 424.

[64] . بحار الانوار، ج 98، ص 43؛ عیون الاخبار الرضا- شیخ صدوق، ص 268؛ سفینة البحار، ج 2، ص 196.

[65] . جامع المسائل فاضل، ج 1، س 623.

[66] . فرهنگ فقه، آیةالله شاهرودى، ج 3، ص 305.

[67] . بحار الانوار، ج 98، ص 28؛ سراج الشیعه، ص 243.

[68] . تحریر الوسیله، ج 1، ص 38.

[69] . توضیح المسائل مراجع، مسأله 1356.

[70] . عروة الوثقى، ج 2، ص 164، احکام صلاة مسافر.

[71] . همان، فى الاغسال الفعلیه.

[72] . توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص 476، م 904.

[73] . عروة الوثقى، ج 1، ص 194.

[74] . همان، ص 463، السابع والثالث عشر.

[75] . توضیح المسائل مراجع، م 2638.

[76] . همان، م 140.

[77] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 1، ص 115، س 311 و 312.

[78] . تحریر الوسیله، ج 1، ص 32؛ توضیح المسائل مراجع، م 319.

[79] . رساله منتخب ارسائل، محمد کاظم یزدى، ص 146.

[80] . هزار و یک مسئله، نورى همدانى، ص 16، ج 2، س 40.

[81] . عروة الوثقى، ج 1، ص 90، م 25.

[82] . جواهر، ج 6، ص 99.

[83] . حدائق، ج 2، ص 44.

[84] . توضیح المسائل مراجع، م 1083.

[85] . زندگى امام حسین علیه السلام، حسن عمادزاده، ص 855.

[86] . تحریر الوسیله، ج 2، ص 310، م 2.

[87] . عروة الوثقى، ج 1، ص 4.

[88] . همان، ص 415، ب حنوط، م 9.

[89] . تحریر الوسیله، ج 2، ص 164، م 9.

[90] . وسائل الشیعه، ج 1، ص 210.

[91] . کامل الزیارات، ص 278؛ بحار الانوار، ج 101، ص 124.

[92] . تحریر الوسیله کتاب الاطمعه و الاشربة القول فى غیر الحیوان.

[93] . المهذب البارع، ج 4، ص 220.

[94] . دروس، ص 159، جواهر، ج 36، ص 368.

[95] . عروة الوثقى، ج 1، فى آداب السفر.

[96] . عروة الوثقى، ج 1، فى احکام النجاسات، عروة الوثقى، ج 1، ص 90، م 25.

[97] . بحارالانوار، ج 98، ص 133 و 140.

[98] . عروة الوثقى، ج 1، ص 263.

[99] . عروة الوثقى، ج 1، ص 263.

[100] . مفاتیح الجنان، در اعمال عید فطر، ص 513.

[101] . منتهى الامال، ج 1، ص 468، در آخر زندگى امام حسین علیه السلام.

[102] . مکاسب محرمه، شیخ انصارى، ص 39.

[103] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 16، س 36.

[104] . همان، س 3؛ اجوبة الاستفتائات خامنه‏اى، س 11164؛ جامع المسائل، فاضل، ج 1، ص 992؛ استفتائات جدید، مکارم، ج 1، س 525: استفتائات جدید، تبریزى، س 1054 و 525.

[105] . جامع الاحکام، ج 1، س 1003 و 1015.

[106] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 18.

[107] . جامع الاحکام فاضل، ج 1 س 988؛ استفتائات امام خمینى( ره)، ج 3، ص 583؛ اجوبة الاستفتائات، ج 2، ص 128، س 355.

[108] . جامع المسائل، فاضل، ج 1، س 2174، ص 623.

[109] . اجوبة استفتائات، ج 2، ص 130، س 363 و س 1440؛ مسائل جدید، ج 3، ص 39.

[110] . مسائل جدید، سید محسن محمودى، ج 3، ص 40.

[111] . استفتائات بهجت، ج 4، س 6397.

[112] . بحار الانوار، ج 45، ص 257؛ الغدیر، ج 2، ص 192.

[113] . مأساة الحسین، الخطیب الکاشى، ص 151؛ فقه عاشورا، احمد مبلغى، مجله کوثر 1/ 2/ 78.

[114] . توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص 368، م 637.

[115] . فالیبکى الباکون ولیصرخ الصارخون، بحار الانوار، ج 99، ص 106.

[116] . رساله منتخب الرسائل محمد کاظم یزدى.

[117] . عروة الوثقى، ج 2، ص 721 وربما یقال بجواز البکاء على سید الشهداء فى حال الصلاة و هو مشکل.

[118] . استفتائات جدید مکارم، ج 3، س 249.

[119] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 460، س 8.

[120] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، س 54، ص 477.

[121] . همان، ص 472، س 42.

[122] . جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 372.

[123] . هزار و یک مسأله، نورى همدانى، س 754، ص 25.

[124] . اجوبة الاستفتائات، س 367، ص 131، و س 1452، ص 325.

[125] . استفتائات جدید مکارم، ج 1، ص 521، س 1705.

[126] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 461، س 10.

[127] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 461.

[128] . توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص 523، م 900.

[129] . همان، م 912.

[130] . توضیح‏المسائل مراجع، ج 1، م 355؛ تحریر الوسیله، ج 1، ص 38 فى احکام الجنب.

[131] . جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 96، س 316.

[132] . همان، ص 97، س 320.

[133] . توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص 518.

[134] . جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 350؛ توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص 341.

[135] . توضیح‏المسائل مراجع، ج 1، ص 518 و ج 2، ص 224.

[136] . همان، ج 2، ص 618، م 2786.

[137] . توضیح المسائل مکارم شیرازى، م 2514.

[138] . تحریر الوسیله، ج 2، شرائط امر به معروف، م 14.

[139] . همان، القول فى مراتبها. م 7.

[140] . همان، القول فى اقسامها، م 14.

[141] . همان، الشروط، م 5.

[142] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 1، ص 482، س 1.

[143] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 351، س 40.

[144] . همان، ص 3526، س 53؛ جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 87، ص 276؛ تحریرالوسیله، ص 74، م 61.

[145] . همان، ص 386، س 126.

[146] . استفتائات مکارم، ج 1، ص 299، س 1043.

[147] . استفتائات امام خمینى( ره)، ج 2، ص 358، س 59.

[148] . منتهى الآمال، ص 567 در پایان جلد اول. مرحوم محدث قمى روایات زیادى در مذمت خواندن روضه‏هاى بى‏اساس و دروغ در کتاب مذکور آورده است.

[149] . اجوبة الاستفتائات خامنه‏اى، ج 2، س 36، ص 129.

[150] . مسائل جدید، ج 3، محسن محمودى، ص 32.

[151] . استفتائات جدید مکارم، ج 1، ص 508؛ جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 624، س 218.

[152] . جامع المسائل فاضل، ج 1، س 2178.

[153] . مسائل جدید، ج 1، ص 41، استفتائات بهجت، ج 4، س 6395 و 6396.

[154] . استفتائات آیت الله جوادى آملى، ص 114.