تحلیل کارکردی سوگواری های محرم در ایران پس از انقلاب

مقدمه

سوگواری دینی یا همان عزاداری و برگزاری آیین های سوگ برای بزرگان دین و به ویژه سوگواریهای درپیوند با محرم از مؤلفه های تأثیرگذار در شکل گیری هویت شیعه است. رخدادی که همه ساله بر گونه گونی و فراوانیاش افزوده گردیده و میلیون ها انسان در عراق، ایران، هند، بحرین، پاکستان و دیگر مناطق جهان، با برگزاری شورانگیز آن بخشی از هویت دینی خود را نمایان میکنند و نیز به پایایی و بازسازی هویت شیعی کمک میکنند. شاید بتوان این پویایی را مدیون کارکردهای آیین های سوگ در پایایی و نظم جامعه دانست؛ زیرا بنابه منطق کارکردگرایی[1] یک وضعیت فرهنگی تا زمانی که دارای کارکرد اجتماعی است از پویایی و هیجان اجتماعی نیز برخوردار خواهد بود. (ریتزر ١٣٨٤: ١١٩) به این معنا که نظام های فرهنگی و اجتماعی تا وقتی که دارای کارکردند وجود دارند و اگر روزی کارکرد خود را از دست بدهند، رو به فراموشی و خاموشی خواهند رفت.

سوگواری در میان شیعه دارای ریشه های عمیقی است که از قرن ها پیش و حتی عصر امامان معصوم بوده و هنوز هم یک کنش گسترده و جریان ساز اجتماعی و دینی است. این بدان معناست که سوگواری دینی در جوامع شیعی دارای کارکردهای آشکار و پنهانی است که آن را ماندگار کرده است. این مقاله به شماری از کارکردهای سوگواریهای محرم در دهه های اخیر میپردازد. بر این اساس، نخست لازم است تعریفی از کارکردگرایی و تحلیل کارکردی[2] ارائه شود.

تحلیل کارکردی

مطالعه و بررسی علمی اگر با هدف آشکارسازی و بررسی تأثیرهای پدیدۀ اجتماعی خاص در عملکرد نظام کلی یا اجزای سازندۀ آن صورت پذیرد تحلیل کارکردی نام دارد. (کوزر١٣٨٢: ٢٠٢) این تحلیل در برابر تحلیل تاریخی و نیز تحلیل علت کاوانه، تحلیل گر را قادر میسازد تا نشان دهد که چرا تنها همان واقعیت مورد بررسی و نه واقعیت های دیگر، توانسته است یک کارکرد خاص را به عهده گیرد. جامعه شناسان جانبدار این روش، معتقدند که باید تحلیل کارکردی را از دو روش تحلیلی دیگر که یکی در جست وجوی ریشه های تاریخی و علت ها و دیگری در پی منظوره ها و انگیزه های فردی است، جدا دانست. اینان معتقدند که برای تبیین کامل پدیده های جامعه شناختی، هم باید از تحلیل تاریخی و تحلیل علی استفاده کرد و هم از تحلیل کارکردی.

کارکردگرایان معتقدند اگر ما بخواهیم نهادهای مهم یک جامعه یا فرهنگ را بشناسیم و توضیح دهیم که چرا اعضای آن به شیوۀ معینی رفتار میکنند، باید آن را به طور کلی مطالعه کنیم و نشان دهیم که نهادهای فرهنگی چه نقشی در برآورده کردن نیازها و مقاصد آن جامعه دارند. برای مثال ما وقتی میتوانیم اعتقادات مذهبی و رسوم دینی یک جامعه را تحلیل کنیم که بتوانیم چگونگی رابطۀ آن با سایر نهادهای اجتماعی را تحلیل کنیم؛ زیرا اجزای مختلف یک جامعه در رابطۀ نزدیک با یکدیگر توسعه می- یابند. برای مثال میتوان به تحلیل مرتون از «رقص باران» در جامعۀ «هوپیها» اشاره کرد. در آن تحلیل مرتون چنان مینویسد که گویی اگر ما بتوانیم نشان دهیم که این مراسم به یگانگی جامعه هوپی کمک میکند، توضیح داده ایم که چرا واقعا وجود دارد. (گیدنز، ١٣٧٦: ٧٥٧) این منطق از آن روی بر تحلیل کارکردی سایه دارد که به باور مدافعان این روش، از جمله دورکیم، شرط دوام و بقای هر واقعۀ اجتماعی مفید بودن آن است و وقتی توضیح دهیم که فایدۀ هر واقعۀ فرهنگی و اجتماعی چیست، در حقیقت توضیح داده ایم که چرا وجود دارد. (دورکیم ، ١٣٨٣: ١١٢)

بر پایۀ آنچه در توضیح تحلیل کارکردی بیان شد، مطالعۀ کارکردی عزاداری عبارت خواهد بود از بررسی نقشی که این پدیدۀ فرهنگی در پایداری نظم اجتماعی و برآوردن نیازمندیهای افراد جامعه دارد.

انقلاب اسلامی و کارکردهای سوگواریهای محرم

تحلیل کارکردی پدیده ها، اگر با تحلیل تاریخی آنها همراه نباشد ناقص خواهد بود؛ زیرا تنها با آگاهی از نیازهای عمومی ارگانیسم اجتماعی است که میتوان به کارکردهای وضعیت های فرهنگی دست یافت. (کوزر١٣٨٢: ٢٠٢) به همین دلیل، برای بررسی کارکرد سوگواریهای محرم باید به شرایط عمومیای که این پدیده در آن رخ میدهد توجه کنیم. انقلاب اسلامی به عنوان قدرت نوظهور سیاسی در عرصه های بین المللی توانسته است فصل جدیدی از حیات و گسترش شیعه در جهان را رقم بزند و فرصت مناسبی را نیز برای توسعه وترویج سنت های مذهبی شیعه وعمل به شعایر دینی، افزایش کمی توجه جامعه به حضور در مراسم عزاداری، افزایش سهم و نقش دولت ودستگاه های دولتی در حمایت و پشتیبانی از آیین های عزاداری فراهم آورد.

از این رو، شاید بتوان بین انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) و کارکردهای سوگواری در روزگار ما پیوندی معنادار برقرار کرد و این انقلاب را متغیری تأثیرگذار در دگرگونیهای کمی و کیفی آیین های عزاداری و نیز کارکردهای آن به شمار آورد.

وجه عمدۀ این تأثیرگذاری از آن روست که انقلاب اسلامی ایران برپایۀ قیام امام حسین و نهضت کربلا شکل گرفت و بیشترین بهره را نیز از فرصت محرم وعزاداری در تهییج احساسات مذهبی مردم به نفع نظم اجتماعی و نیز گسترش نظام هنجارین و ارزشیای میبرد که زیربنای نظام حاکم به شمار میآید. در حقیقت ، پیروزی انقلاب اسلامی نیازمندیهای ارگانیسم اجتماعی را دگرگون کرد. در نتیجه، سوگ محرم باید سازگار با این تغییر و مطابق نیازهای عمومی جامعه کارکردهای خود را داشته باشد. بیشک این کارکردها با آنچه در زمان پهلوی یا قاجار و حتی پیش از آن در زمان صفویه متوقع بود، فرق دارد. (فلاحی، ١٣٩٣)

انقلاب اسلامی دین را از (حضور صرف در) مساجد و حوزۀ شخصی افراد به بیرون و حاکمیت کشاند. بر این اساس دین مسئولیت های سیاسی و اجتماعی بیشتری پذیرفت. به دنبال این رخداد، انتظار عمومی آن شد که علمای دین و نیز حوزه های علمیه در کنار مسئولیت های سنتی گذشتۀ خود، برای معضلات سیاسی و اجتماعی پاسخی درخور داشته باشند. در آیین های سوگواری نیز این دگرگونی به وجود آمد؛ آیین هایی که تا پیش از انقلاب بیشتر برای تأمین نیازمندیهای عاطفی افراد و جامعه بود، باید به نیازمندیهای تازه جامعه که بیشتر در عرصۀ عمومی و سیاسی و اجتماعی بودند جواب می دادند. همین دگرگونی نگاه به کارکرد دین سبب شده است تا کارکردهای سوگواری دینی بعد از انقلاب از این کارکردها در پیش از آن متفاوت باشند.

در ادامه به شماری از مهم ترین کارکردهای عزاداریهای محرم در دهه های اخیر میپردازیم، با این تأکید که وجود این کارکردها در این زمان، به معنای نفی کلی آنها در زمان های دیگر نیست.

افزایش روحیۀ انقلابیگری

افزایش روحیۀ اعتراض جمعی بر ضد ظلم و بیعدالتی حاکمان، از مهم ترین کارکردهای سوگواریهای محرم است. بررسی تاریخی جنبش های اعتراضی شیعه (دست کم در سدۀ اخیر) نشان میدهد که این جنبش ها همواره به وسیلۀ عزاداریهای محرم، شورمندتر شده اند. (مدنی، ١٣٦٩: ٩٣) اوج این نقش را میتوان در شکل گیری انقلاب اسلامی دانست. شاید این پدیده به خصلتی معطوف باشد که مخصوص سوگواریهای محرم است. در سوگواریهای عاشورایی همواره نرخی از اعتراض به چشم میخورد. حضور هیئت های عزاداری در خیابان و راهپیمایی سوگواران و تأکید بر هم گرایی در میان آنان (که نشانه هایی از نمایش توان اعتراضی است) و نیز اشعار و مویه هایی که در این آیین ها خوانده میشده است، همواره نوعی از اعتراض را نشان داده است.

رهبران انقلاب اسلامی، با آگاهی از این خصلت سوگواری محرم، در دورۀ شکل گیری نهضت با تأکید بر مفاهیم اعتراضی و انقلابی برآمده از قیام شکوهمند امام حسین می کوشیدند تا از سوگواریهای محرم بهره جسته و روحیۀ اعتراض و انقلاب را در میان مردم افزایش دهند. برای نمونه، امام خمینی، بنیان گذار انقلاب اسلامی میگویند: «مجالس بزرگداشت سید مظلومان و سرور آزادگان که مجالس غلبۀ عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت برخیانت و حکومت اسلامی بر حکومت طاغوت است هر چه باشکوه تر و فشرده تر برپا شود و بیرق های خونین عاشورا به علامت حلول روز انتقام مظلوم از ظالم هر چه بیشتر افراشته شود.» (خمینی(امام)١٣٩١: ٥، ٣٣١).

در جایی دیگر نیز هم ایشان میگویند: «این خون سیدالشهدا است که خون های همۀ ملت های اسلامی را به جوش میآورد و این دسته جات عزیز عاشوراست که مردم را به هیجان می آورد و برای اسلام و حفظ مقاصد اسلامی مهیا می کند.»(خمینی(امام)١٣٩١: ٥، ٧٦) شهید مطهری نیز در این زمینه میگویند: «امام حسین سوژه ای بینظیر است در اسلام از نظر تجدید حیات اخلاقی و اجتماعی اسلام و از نظر بر انگیختن احساسات انقلابی و حماسی.»(مطهری١٣٦١: ٢، ٢١٤)

نیاز اجتماعی به انقلاب و اعتراض خود را در قالب و محتوای سوگواریهای عاشورا بازنمایی کرده بود. شعارها، مدح ها و خطبه ها همه انقلابی بود. بررسی تاریخی انقلاب اسلامی نشان میدهد که این کار تا چه میزان در تشدید احساس مبارزه و نیز شتاب بخشی به دگرگونیهای عظیم در ساختار جامعه و حاکمیت نقش داشته است.

نمونۀ نمایان این آیین ها تاسوعا و عاشورای سال ٥٧ شمسی است که به اعتراف همۀ انقلابیان ، نقش مهمی در نابودی حکومت پهلوی داشت.

ایجاد بردباری اجتماعی

با پیروزی انقلاب اسلامی، مهم ترین کارکرد آیین های سوگواری خود را در شکیبایی در برابر دردها، زخم ها و دشواریهای ناشی از مجاهدت نشان داد. تحلیل محتوای سخنرانیها و نیز نوشته های در ارتباط با محرم و نیز محتوای نوحه های این مراسم، نشان می دهد که این نوشته ها و سخنرانیها، تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و دست بیش تا پایان جنگ تحمیلی، سرشار از مضامین انقلابی و حماسی است؛ اما پس از آن تاریخ گفتمان حاکم بر این مجالس، بیشتر عاطفی و نظم گرایانه است. پایداری بر عقیده و نیز حفظ دستآوردهای انقلاب به بردباری و پایداری نیاز داشت. در این زمان، کارکرد مهم آیین های سوگواری عاشورا ایجاد روحیۀپایداری و شکیبائی در برابر مشکلات است.

توجه به سختیهایی که بر امام حسین و یاران او گذشت و بیان مشکلاتی که ایشان برای ماندن بر عقاید و آرمان های خود داشتند، این اندیشه را به مشارکت کنندگان در مراسم های عزاداری منتقل می کرد که آنان نیز مشکلاتی که ناشی از پایبندی آنان به آرمان های شان است را تحمل کنند. نوحه و ذکر مصایب خاندان پیامبر سبب می شد که داغدیدگان و آسیب دیدگان خود را در آینۀتاریخ بنگرند دردهای خود را با آنچه بر امام حسین و خاندانش گذشته است، مقایسه کنند و در نهایت بردباری پیشه کنند.

تخلیۀ رنج ها

در مراسم سوگواری محرم که هرساله به احترام شهدای کربلا برگزار میشود درونمایه و مضمونی از رنج و تخلیه ارادی خود از طریق ارائه مفاهیمی که با هویت شیعی در ارتباط است وجود دارد. نوحه و مرثیه خوانی به دنبال برانگیختن تأثر واندوهی است که مربوط به لحظه های خاصی از رنج های شهدای کربلاست. این کار به خوبی غم و اندوه را در میان مشارکت کنندگان بر میانگیزد و خاطرات غم بار گذشته را پاس میدارد؛ اما در عین حال و در یک کارکرد پنهان، سبب میشود که آن ها امروزه خود را در آیینه تاریخ بنگرند و تامل کنند و رنج خود را با رنج داغدیدگان کربلا مقایسه کنند و در نهایت بردبارانه بگویند درد و رنج ما در برابر درد و رنج امام حسین چیزی نیست.

مشارکت شماری از سوگواران را در آیین های عزاداری محرم میتوان از همین باب توجیه کرد. آنگونه که پینالت[3] حضور شماری از غیر شیعیان و حتی غیر مسلمانان هند را در آیین های سوگواری و تعزیه ناشی از ظرفیت مراسم محرم در تخلیه رنج ها میداند.[4] استروثمان[5] نیز در این زمینه میگوید: «تشیع کسانی را به خود جذب کرد که نیازمند گریستن برای اندوه خودشان وماتم امامان باشند.»[6]

افزایش انسجام اجتماعی[7]

انسجام یا همبستگی اجتماعی به کششی اشاره دارد که هر گروه برای افراد خود ایجاد میکند و نیز به همۀ نیروهای انگیزشی که احساس فرد را به گروه تحت تأثیر قرار میدهد. (گولد و کولب، ١٣٧٦، ٩٠٤) از نظر شمار زیادی از جامعه شناسان، اعتقاد مشترک و نیز باورهای جمعی و مشارکت در آیین های دینی از مهم ترین عوامل افزایش همبستگی اجتماعی هستند. (آرون، ١٣٨٤، ٣٥١) برای مثال دورکیم معتقد است که «قبول اخلاقی فراگیر شرط لازم همبستگی اجتماعی است». (گیدنز١٣٦٣: ١٩) رابطۀ فرد با گروه اجتماعیاش، برای همۀ جوامع، موضوع همواره مهمی بوده است. به همین دلیل اعتقاد اولیه آن است که برای بقای جامعه لازم است میزان کشش گروه برای فرد همواره تقویت شده و پاس داشته شود. اودی[8] از جامعه شناسان کارکردگرا بر این پنداشت است که نظم و انسجام اجتماعی از طریق آیین های دینی استوار میشود. (همیلتون ، 1377: 199).

به اعتقاد دورکیم[9] هیچ چیز به اندازۀ باورداشت ها و آیین های مذهبی نمیتواند افراد یک جامعه را به هم پیوند دهد. او معتقد است آیین های دینی برخلاف کنش های اقتصادی که در آن مردم به صورت جداگانه زندگی میکنند و به اهداف اجتماعی یا فردی خود سرگرم هستند، با برقراری نوعی روابط عاطفی مثبت سبب نزدیکی افراد به همدیگر و انسجام و یکپارچگی بین شرکت کنندگان میشوند. به خصوص در ایام برگزاری این مراسم گروه ها و افراد در کنار هم به گونه های دیگر از اوقات معمولی خویش دست به کنش های واحدی میزنند و تفاوتی میان خود و دیگران نمی بینند. این اعتقادات ، باورها و گرایش ها در هنگام برگزاری مراسم وحدت و علاقه مندی و یکدلی را بین شرکت کنندگان فراهم میسازد. همبستگی و یگانگی که از طریق همانندی در احساسات و تبعیت از نظام های ارزشی واحد و افزایش فراگیری در توافق اخلاقی صورت میگیرد، میتواند کنشگران را به هم متصل سازد. (آرون ١٣٨٤: ٣٠ -٣٧)

در این تحلیل، در حقیقت سوگواری به مثابه یک نهاد با تولید ارزش ها، قواعد هنجاربخش و کنش های مشترک به تعمیم پذیر کردن الگوها،[10] رفتارها[11] و نقش ها[12] به همسان سازی آگاهی برای افراد جامعه میشود. این کار به میزان زیادی روابط میان فردی و نهادی را تقویت و گسترش داده و کنش ها را بر اساس روابط مشترک شکل میدهد و در نهایت به پیوستگی اجتماعی خواهد افزود.

در سوگواریهای امام حسین از آنجا که آیین ها و آداب دینی با گریه ها و عزاداریهای جمعی و با شورآفرینیهای خاصی همراه است، کنشگران با این عمل مذهبی نوعی احساس تطهیر و نزدیکی به خدا میکنند. این امر سبب نوعی کامیابی، امیدواری و نشاط ناشی از رستگاری برای کنشگران عزادار میشود. در واقع تفریح اجتماعی در این مراسم با توجه به ویژگیها و جاذبه های خاص آن موجب تقویت، تحرک و آرامش و تجدید حیات فردی و اجتماعی میشود. تأکید و نقشی که این آیین ها در پیوستگی اجتماعی دارند گاه سبب میشود که تمایزات ملی و نژادی به فراموشی سپرده شود.

جاستین جونز[13] و ابوصادق خان[14] دو تن دیگر از عاشوراپژوهان غربی، در مطالعه ای که در زمینۀ کارکرد سوگواریهای عاشورا در میان شیعیان هند داشته اند مینویسند: نوحه خوانی فارسی، حضور مبلغان و واعظان عرب و ایرانی در ایام محرم در جمع های اقلیت شیعه در هند وسایر کشورها و همچنین نمایش ویادآوری شباهت ها و علایم مشترک مربوط به جامعۀ جهانی شیعی را نوعی اظهار علاقۀ اقلیت های شیعه در متصل کردن خود به جامعۀ جهانی شیعی میدانند. (ابوصادق خان ١٣٨٤)

هرساله همزمان با ماه های محرم وصفر، هزاران مبلغ و روحانی شیعه فرصت مییابند تا با سفر به مناطق مختلف داخل کشور خود و یا با سفر به کشورهایی که شیعیان در آن ساکن هستند در جمع مردم حضور یابند و ضمن تبلیغ آموزه های شیعی، در ایجاد پیوستگی بین شبکه های اجتماعی شیعه با یکدیگر و تقویت پیوند مردم با روحانیت نقش موثر خود را ایفاء نمایند.

ایجاد پیوند میان نسلی

یکی از تهدیدهای عمیق روزگار مردن برای جوامع ، شکاف نسلی و به دنبال آن اخلال در امر جامعه پذیری و در نهایت تلاشی جامعه است. جوامع سنتی برای پرهیز از این خطر و برای آن که افراد را از خویشتن به جامعه معطوف کنند، مشارکت در آیین های مختلف را به عنوان راهی برای همانندسازی افراد خود در نظر داشتند. در این میان، آیین های دینی نقشی محوری داشته و دارند. (همیلتون ١٣٧٧، ١٧٩) سوگواری امام حسین یک آیین فراگیر است که شرکت کنندگان از نسل های مختلفی در آن حضور دارند. در این آیین نه متغیر جنسیت معنا دارد و نه سن و یا تحصیلات و.... این خصلت امکان مناسبی برای پیوند بین نسلی ایجاد می کند. نظام الگودار فرهنگی و دینی عاشورا، به دلیل برخورداری از ارزش ها و هنجارهای عام دینی چون پایداری، ظلم ستیزی، عدالت خواهی، آزادگی، یاری دادن به مظلومان، مهرورزی، ایثار و دیانت و با برانگیختن احساس و عاطفه انسانی، ضمن برقراری تعامل و گردهم آوردن افراد و گروه ها، سبب نوعی جامعه پذیری و پیوند بین نسل ها شده و موجبات توالی، استمرار و انتقال فرهنگی را از نسلی به نسل دیگر فراهم ساخته است. از سوی دیگر با توجه به نظارت و نفوذ و اثرگذاری نظام فرهنگی در نظام شخصیتی و وجود قدسی وکاریزمایی شخصیت های الهی به عنوان الگو و سرمشق رفتاری، این مراسم عواطف را برای الگوپذیری و تبعیت از زندگی امام حسین علیه السلام و دیگر شخصیت های شکوهنمد عاشورا به عنوان نمونه های آرمانی و متعالی آماده میسازد. گرچه تأثیر عاطفی با تأثیر همه جانبه و استمرار یافته در طول زندگی متفاوت است ولی فضای به وجود آمده الگوپذیری را ساده تر میکند.[15]

افزایش کنترل اجتماعی

اصطلاح کنترل اجتماعی به وضعیتی اشاره دارد که به دنبال آن، فرد از حیث اعمال و رفتار خود به واسطۀ گروه ها، اجتماع و جامعه ای که به آن تعلق دارد، تابع شروط و دچار محدودیت هایی است. کنترل اجتماعی به این دلالت دارد که در تمام برهمکنش های اجتماعی، تا آنجا که شخص اعمال و رفتار دیگران را محدود و یا مشروط میکند، رفتار خودش نیز توسط دیگران محدود و مشروط میشود(گولد و کولب ١٣٧٦: ٧٠٥). بر این اساس هرچه وجدان جمعی جامعه متراکم تر باشد، کنترل اجتماعی شدیدتر و فشرده تر است. (گیدنز ١٣٦٣: ٢١ و ٢٢).

آیین های سوگواری امام حسین به دو بیان میتوانند بر کنترل اجتماعی بیفزایند.

نخست آنکه این آیین ها به متراکم تر شدن وجدان جمعی کمک میکنند. حضور افراد در این آیین ها بیانی است از تأکید دوبارۀ آنها بر ارزش ها و در نهایت افزایش چسب اجتماعی. همین تأکید بر ارزش ها و نیز افزایش پیوندهای اجتماعی به معنای افزایش نظارت جامعه بر فرد و در نهایت افزایش کنترل اوست. به بیان دیگر، آیین های سوگواری به عمیق تر شدن میدان عمل معتقدات اخلاقی مورد قبول جامعه میانجامد و این رخداد به افزایش مطالبۀ جامعه از فرد میانجامد و در نهایت، کنترل جامعه بر فرد را افزایش میدهد.

از دیگر سوی، آیین های سوگواری (و در مجموع باورهای جمعی) امور قدسی جامعه به شمار میآیند. شرکت در این آیین ها در نظر افراد به معنای نزدیک شدن به امور قدسی است. این احساس به شوق پرهیزکاری آنان خواهد افزود و در نهایت به یک خودکنترلی میانجامد.

رؤیت پذیری اجتماعی

در علوم اجتماعی دیده شدن یا مرئیت[16] یکی از شیوه های مبارزه اقلیت های مذهبی و فرهنگی و قومی برای کسب حقوق بیشتر و به رسمیت شناخته شدن است. محرم و سوگواریهای آن فرصتی مناسب برای دیده شدن اجتماعی است. به این معنا که آیین های سوگواری محرم، گروه شیعه را برای جهانیان مشاهده پذیرتر کرده است. برگزاری آیین ها و مناسک جمعی شیعیان را در کانون توجه و مطالعه قرار میدهد.

گرچه این مسأله در کشورهایی که شیعیان در اقلیت هستند، بیشتر به چشم میآید؛ ولی در سطح کلی جهان، سوگواری در کشور ما سب شده است تا شمار زیادی از رسانه ها، پژوهشگران و شرق شناسان به این گروه و نیز معرفی آن بپردازند. بررسی عاشوراپژوهی و نیز شیعه شناسی در غرب به خوبی از نقش مراسم عزاداری امام حسین در شکل گیری این مطالعات حکایت می کند این واقعه تاریخی از چنان اهمیتی در نزد اینان برخوردار است که به نظر برخی از شیعه پژوهان عاشورا نقطه بروز و ظهور تشیع محسوب کرد. (حمد محمود ١٤١١ ق: ٤٧ و ٤٩)

نمایش توانمندیهای فرهنگی و هنری شیعه

هرچند درگذشته نیز هنربخشی از سنت های عزاداری شیعه به شمار میآمد که در قالب شعر، مقتل خوانی، تعزیه، مصیبت نامه ها، پرده خوانی و... به کار گرفته میشد، ولی امروزه به نظر میرسد هم به دلیل نقش و کارکرد فزاینده هنر در زندگی جوامع و هم تنوع و قابلیت های ابزارها و امکانات توسعه یافته آن ، جوامع شیعی بیش از پیش توانسته اند از وجوه مختلف هنر در سنت های عزاداری وانتفال پیام عاشورایی بهره گیرند. امروزه علاوه بر ادبیات عاشورایی که به زبان های مختلف به ویژه عربی و فارسی و در قالب شعر، مرثیه ، نوحه ، رمان، داستان، مفاله و کتاب ظهور یافته است ، سنت های عاشورا تبدیل به رسانه تبلیغی در جهت معرفی و گسترش فرهنگ شیعی شده و رشته های هنری همانند نقاشی: صنعت سینما، رسانه ها و شبکه های مجازی نیز امکان مناسبی را برای به نمایش درآوردن سنت های آیینی و مذهبی شیعه فراهم ساخته اند. (محدثی١٣٧٤: ٤٥٨) هر ساله علاوه بر رسانه های مربوط به جوامع شیعی، شبکه های خبری و تلویزیونی جهان نیز به پوشش خبری و رسانه ای مراسم عزاداری شیعیان در مناطق مختلف میپردازند و به جهانیسازی فرهنگ عزاداری کمک میکنند.

کژکارکردها

در اصطلاح کارکرد منفی مقابل کارکرد را «کژکارکرد» گویند. وضعیت های فرهنگی ممکن است در کنار کارکردهای مثبتی که دارند و به تقویت جامعه و پایداریاش کمک میکنند، از سویی دیگر کژکارکردهایی هم داشته باشند که به بقای جامعه آسیب بزند.

آنچه تاکنون بدان اشاره شد، شماری از مهم ترین کارکردهای سوگواری محرم بود، اما نمیتوان به بهانۀ شکوه عاشورا و عظمت محرم و نیز شاهکار اخلاقی و ایمانی و دینی امام حسین و همراهانش از کارکرد منفی آنچه ما به عنوان فرهنگ در پیرامون آن چیده ایم چشم بست. این درست که فرهنگ عاشورایی ما آن کارکردهای مثبت را دارد ولی در این میان کارکردهای منفیای نیز وجود دارد که شایسته است از نظر دور نمانند.

در ادامه به برخی از این کژکارکردها اشاره میکنیم:

ایجاد تمایزات اجتماعی

پیش تر بیان شد که یکی از کارکردهای سوگواری عاشورا انسجام بخشی آن است، اما اگر به گونه ای دیگر نگاه کنیم ممکن است قضیه برعکس باشد، یعنی سوگواری عاشورا، نه تنها به همبستگی اجتماعی کمک نکند که بر عکس، با ایجاد گروه های مختلف، موجب پراکندگی و تمایزات اجتماعی نیز باشد. این درست است که فرهنگ ها محصول جامعه هستند، اما نباید شک کرد که جوامع از طریق فعالیت های فرهنگی متشکل و منظم شده اند. امروزه حتی شکاکترین پژوهشگران نیز به وجود گروه های اجتماعی که اصول آنها از انگیزه های دینی نشئت گرفته است معترف هستند. (واخ ١٣٨٩: ٦٠) بر اساس همین اندیشه است که میتوان شماری از گروه های اجتماعی را محصول سوگواری دانست. ایجاد هیئت های سوگواری را از این زاویه هم میتوان دید.

مفهوم هیئت در گفتمان شیعی به یک گروه اجتماعی اشاره دارد که اصول بنیادین آن را اندیشه های دینی معطوف به سوگواری برای امام حسین شکل داده باشد. به این معنا، هیئت یعنی گروهی سوگوار که در یک برهمکنش دینی قرار دارند و رفتار مشابه (سوگواری) انجام میدهند. این پدیده که میتواند ایجاد گروه های اجتماعی لقب بگیرد، از کارکردهای سوگواری است.

پیدایش گروه های اجتماعی زیاد، از قدرت کلی اجتماع در سطح کلان خود، خواهد کاست. این گروه ها به همان میزان که «پیوستگی درونی و میان گروهی» ایجاد می کنند، میتوانند به تمایزات برون گروهی بینجامند، به ویژه آنکه وقتی پای خودنمایی گروه ها نیز به میان بیاید. آنجاست که تلاش برای عضویت ها در گروه های مختلف ممکن است در نهایت به درگیریهای گروه های عزاداری بینجامد. هر ساله، از این درگیریها، در مناطق مختلف میتوان سراغ گرفت.

افزایش تمایزات شیعه و سنی

تأکید بر سوگواری عاشورا ممکن است در نهایت به تمایزات بین فرقه ای در میان گروه های مختلف دینی مسلمان بینجامد و مشخصا ممکن است به اختلافات شیعیان و اهل سنت دامن بزند. گروه های مختلف اسلامی در برابر شهادت فرزندان رسول خدا خود را داغدار میبینند، ولی ممکن است عزاداری شیعیان به متهم کردن گروه دیگر اسلامی معنا شود. البته واقعیت تاریخی تا چند دهه قبل غیر از این بوده است.

بنابر گواهی نخستین اسناد مکتوب عاشورا، عزاداری اهل سنت و شیعیان همزمان و پس از حادثۀ عاشورا به وقوع پیوست. (طبری بیتا: ٥: ٤٥٥ و ٤٥٦) در ایران و نیز هر جا که شیعیان و سنیان با هم زندگی میکنند شاهد همدلی و همگرایی عمیقی میان آنان هستیم. برای مثال ، هالیستر از تبدیل شدن محرم به فرصت همگرایی و تقویت همبستگیهای اجتماعی اقلیت شیعه با اهل سنت در هند میپردازد و میگوید:

هر چند در پاره ای از مناطق هند، سنیها و هندوها آیین خویش را در مراسم محرم به حدی وارد ساخته اند که صورت آن را دگرگون ساخته اند. مثلا در جنوب گجرات پس از روز چهارم، مراسم محرم به جشن و شادی تبدیل میگردد و تا روز عاشورا جشن و سرور ادامه مییابد و یا برای سنیهای حنفی تعزیه های شیعه و اظهار اندوه و ماتم در کوی و برزن که گویی مخالفت و ضدیت با مشیت الهی است، دست کم غیر معمول و خلاف اصول است، ولی صرف نظر از این مطالب، در بسیاری از مناطق شمار کثیری از سنیها در مراسم محرم شرکت میکنند و تعداد هندوها از آنها افزون تر است. (هالستر، ١٣٧٣: ٢٠١)

به هر حال، سوگواری برای امام حسین به همان میزان که میتواند شیعیان را گرد آورد و میان آنها همبستگی ایجاد کند میتواند یادآور فرق های ماهوی میان آنان و دیگر گروه های اسلامی باشد و به دوری آنها از هم بینجامد، به ویژه اگر سخنرانان و شاعران و مادحان در این برنامه ها با بیان مصایب خاندان رسول خدا بخواهند بگویند این ظلم از طرف دیگر گروه های مسلمان بر شیعیان رفته است.

دین داری فصلی

اخلاق فصلی یعنی اخلاقی زیستن در یک فصل خاص و رهاشدگی از بند اخلاق در زمان های دیگر. آن گونه که پیش تر گفته شد، آیین های سوگواری به تراکم اخلاقی و دینی جامعه میافزاید. علاقه به رفتار دینی و نیز زیست اخلاقی در فصل محرم و صفر افزایش مییابد. این کارکرد، گرچه به خودیخود کارکردی مثبت است، با این حال میتواند این کژکارکرد را نیز به همراه داشته باشد که الزام رفتار دینی و اخلاقی منحصر در این ماه هاست و در زمان های دیگر هرچه خواهی باش.

شرکت در آیین های سوگواری از نظر شماری از عزاداران نوعی «مغفرت خواهی» است. این باور به شماری از روایات مستند است، مانند آنچه از امام علی نقل است:

«کل عین یوم القیامة باکیة وکل عین یوم القیامة ساهرة إلا عین من اختصه الله بکرامته و بکی علی ما ینتهک من الحسین و آل محمد؛ (مجلسی، ١٣٠٧: ١٠، ١٠٣) هر چشمی در قیامت گریان و بیقرار است، مگر چشمی که خدا آن را به کرامت خود اختصاص داده باشد تا به جهت مصیبت ها و هتک حرمت هایی که به حسین و اهل بیت پیغمبر علیهم السلام وارد شده، بگرید.» تأکید بر این روایت، ممکن است برخی(شاید کم، شاید زیاد) از مشارکت کنندگان در سوگواری امام حسین را به این پنداره بکشاند که به امید مغفرت موعود گریستن بر خاندان عصمت و طهارت، چندان مراقب رفتار و اعمال خود نباشند، در حالیکه دیگر روایات و نیز آیات قرآن کریم آشکارا به پرهیزگاری و خودمراقبتی تأکید دارند: «علیکم انفسکم !»(مائده : ١٠٥) افزایش کنش های عاطفی کنش های عاطفی به آن دسته از کنش های انسانی میگویند که خاستگاه آنها عواطفی مانند خشم، عشق ورزی، ترس و... است. مشاهدۀ آیین های سوگواری دینی و ذهن کاویهای کنشگران نشان میدهد که عمل سوگواری تا اندازۀ زیادی، عملی عاطفی و معطوف به ابراز محبت و اتصال به امام حسین با قصد کسب احساس معنوی و آرامش روحی و رفع نیازمندیهاست. (حسن زاده اصفهانی١٣٨٨: ٣٧) در این آیین ها عاطفه موجب پیوند شدید میان افراد شده و در نهایت به توافق در عمل و عقیده می انجامد.

کنش های عاطفی، کنش های شدید و غیرقابل پیش بینی ای بوده و به همین دلیل قابل مدیریت نیستند. عواطف تا اندازه ای (قابل تعریف و اندازه گیری نیست) برای هر جامعه ای لازمند و البته در سوگواریهای عاشورایی هم پسندیده و هم مورد تأکید نصوص دینی هستند، اما زیاده روی در کنش های عاطفی برای جامعه ای شبیه ایران از دو نظر ممکن است کژکارکرد به شمار آید:

نخست آنکه ترویج عواطف شدید ممکن است برای جامعۀ در حال گذار و توسعۀ ایران، که بیش از هر چیز به تعقل و اندیشه ورزی نیاز دارد، نوعی تهدید به شمار بیاید.

عواطف و پیوندهای غلیظ عاطفی ویژۀ جوامع غیر سازمان یافته (گمان شافت) است و در جامعۀ ایران ممکن است به کاهش قدرت سازمان های مدنی و اجتماعی بینجامد.

زیاده روی در کنش های عاطفی به معنای آن است که قانون و نهادهای قانونی و نیز سازمان های رسمی اجتماعی به کناری نهاده شوند. تأکید بیش از اندازه بر ابعاد عاطفی سوگ دینی، میتواند انرژی احساسی زیادی در جامعه تولید کند و در نهایت قدرت مدیران جامعه را به چالش بکشد.

دیگر اینکه زیاده روی در کنش های عاطفی ممکن است به رواج ادبیات صوفیانه و غلوآمیز کمک کند. این ادبیات برای دینی که مدعی است بیش از هر چیز بر عقلانیت استوار است، تهدیدکننده باشد. این کژکارکرد به تازگی بیش از همه، به چشم علمای دین آمده و آنها را به رویارویی با این خطر کشانده است.

نتیجه

 مدعای این نوشتار آن است که سوگواری امام حسین و نیز آیین های در پیوند با آن به عنوان یک رسم دیرین و پویا، از کارکردها و نیز کژکارکردهایی برخوردار است. این کارکردها متناسب به زمان و موقعیت شکل میگیرند و وابسته به نیازمندی و ساختار جوامعند. انقلاب اسلامی رخداد شکوهمندی است که به واسطۀ آن ساختار جدیدی در جامعۀ ایران پیدا شده و دین حضور اجتماعیتری یافته است. بدین سبب، احتمالا آیین های سوگواری در این ساختار جدید اجتماعی و نیز نقش تازۀ دین خواهند داشت. این کارکردها در کنار ابعاد معنوی و دینی سوگواری سبب میشوند که به این مراسم ها توجه بیشتری شود، به ویژه آنکه برخی از کژکارکردها میتوانند تهدیدهایی باشند که سودمندی این آیین ها را زیر سؤال ببرند و به مانایی آنها لطمه بزنند. البته این مقاله در مقام استقراء تمام کارکردهای مثبت و منفی سوگواری نبود. به همین دلیل ممکن است بتوانیم شماری دیگر از کارکردهای منفی را نیز فهرست کنیم: به هم خوردن نظم مدنی، اسراف، خودنماییهای اجتماعی، استفاده های برچسبی از سوگواری، افزایش کنش های کنترل ناپذیر عاطفی و خشم و....

منابع

١. ریتزر، جرج (١٣٧٤). نظریه های جامعه شناسی معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.

٢. کوزر، لوئیس (١٣٨٢). زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.

٣. گیدنز، آنتونی( ١٣٧٦). جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی

٤. دورکیم، ایمیل (١٣٨٣). صور بنیانی حیات دینی، ترجمه باقر پرهام، تهران: نشر مرکز.

٥. فلاحی، اکبر(١٣٩٣). محرم و انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

٦. مدنی، سیدجلال الدین (١٣٦٩). تاریخ تحولات سیاسی روابط خارجی ایران، تهران: دفتر انتشارات اسلامی.

٧. خمینی(امام)، روح الله (١٣٩١). صحیفه امام، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

٨. مطهری، مرتضی(١٣٦١). حماسه حسینی، تهران: نشر صدرا

٩. جولیوس، گولد و کولب ویلیام. ال. (١٣٧٦). فرهنگ علوم اجتماعی، گروهی از مترجمان، تهران : نشر مازیار.

١٠. مجلسی، محمد باقر(١٣٠٧ ق). بحارالانوار، تهران : بینا.

١١. آرون، ریمون (١٣٨٤). مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، ترجمۀ باقر پرهام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

١٢. همیلتون ، ملکلم (١٣٧٧). جامعه شناسی دین، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: تبیان.

١٣. ابوصادق خان، محرم (١٣٨٤)؛ اجرای تصنیف یک نبرد، در مجله چشم انداز فرهنگی، شماره ٢١.

١٤. گیدنز، آنتونی(١٣٦٣). دورکم ، ترجمه یوسف اباذری، تهران: انتشارات خوارزمی.

١٥. صبحی، احمد محمود (١٤١١). نظریۀ الامامۀ لدی الشیعۀ الاثنی عشریۀ، بیروت: دارالنهضۀ العربیۀ.

١٦. محدثی، جواد(١٣٧٤). فرهنگ عاشورا، قم: نشر معروف.

١٧. واخ ، یوآخیم (١٣٨٩). جامعه شناسی دین، ترجمه جمشید آزادگان، تهران: انشارات سمت.

١٨. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر(بی تا). تاریخ الطبری، تحقیق ابوالفضل ابراهیم، بیروت: درالتراث.

١٩. هالیستر، جان نورمن (١٣٧٣). تشیع در هند، ترجمه مشایخی فریدنی، تهران: نشر دانشگاهی.

٢٠. حسن زاده اصفهانی، مهدی (١٣٨٨). جامعه شناسی پدیداری مناسک عزاداری.... ، مشهد: دانشگاه

فردوسی.

- Justin Jones، Shia Islam in Colonia India، Religion، Community and ectarianism Cambridge Studies in India History and Society.

- The Muslim World 87، Shi'ism in South Asia، 1997()Strothman

The Shiites: Ritual and Popular Piety in a Muslim Community. New York: St. Martin's. Press، 1999

پی نوشت ها: