مراسم نخل گردانی یزد ؛ آیین کهن عاشورا

عاشورا، حماسه ای بس گرانقدر و تکرارنشدنی است که هر سال مسلمانان در سراسر جهان برای زنده نگاه داشتن این حماسه عظیم و سوگواری اباعبدالله الحسین (ع)، مراسم باشکوهی را در کوچه و خیابان شهر یا روستای خود برگزار می کنند.

برای درک این روز، بهتر است به یکی از شهرهای سنتی ایران سفر کنیم تا از نزدیک  شور و عزای حسینی مردان و زنان مسلمانان را ببینیم.

یزد از شهرهای اصیل و با مردمانی مذهبی و پایبندِ سنت، بهترین انتخاب در روز عاشوراست.

می دانیم که بعد از تشکیل دولت صفویه، برای رسمی کردن دین تشیع، مراسم ها و آداب و رسوم مختلفی در سایر نقاط کشور برای تحکیم مذهب تشیع در ایران رواج پیدا کرد. مراسم هایی مثل تعزیه خوانی، مدیحه سرایی، هیئت ها و دسته جات عزاداری وارد فرهنگ ایرانیان شد ومردم هنرپرور ایران با سلیقه و هنر خود رنگ و بوی ایرانی به این مراسم بخشیدند.
نخل برداری یا نخل گردانی از جمله آداب مرسوم  محرم در شهرهای کویری از جمله یزد است که به معناى تشییع پیکر پاک سرور شهیدان در روز عاشورا هر سال برگزار می ‏گردد.

کارناوال تاسوعای حسینی را در ابیانه و عاشورا را در یزد سپری می کند. پس امروز نیز با کارناوال به میدان امیرچخماق یزد برویم و از نزدیک با مراسم باشکوه نخل گردانی آشنا شوید…

میدان امیرچخماق یزد در روز عاشورا

در روز عاشورای حسینی هنگامی که وارد میدان تاریخی امیر چخماق می شوی، سیل عظیمی از جمعیت سیاه پوش را میبینی که با احترام ناظر صحنه ای هستند. بانوان و مردانی که با چشمانی گریان با صدایی آرام نجوا می کنند و گاه از میان ناله ها فریاد “یاحسین” شنیده می شود.

اینجا، نمایشی غمگین، روح همگان را تسخیر کرده…

باید به میان جمع رویم و از نزدیک شاهد این مراسم باشکوه باشیم. از میان جمعیت کمی جلوتر رفته، نخلی بزرگ را در میان میدان، جوانان و مردانی تنومند بر روی دوش نهاده و آن را حمل می کنند. در میان جمعیت افرادی به این نخل سلام کرده و آرزوهایشان را از آن طلب می کنند. در ظاهر شاید عجیب باشد اما وقتی با یکی از اهالی یزد درباره این مراسم صحبت کنی با لهجه شیرین یزدی برایت خواهد گفت  که چه ایمان راسخی پشت رسم نخل برداری است و اینجاست که آرزو می کنی،  ای کاش بار دیگر با آگاهی کامل تماشاگر این مراسم جالب باشی.

محرم در ایران

محرم یادآور بزرگ‏ترین ارزش‏هاى اسلامى و بشرى چون ایثار، وفادارى، شهامت، صبر و دلیرى است. مراسم ماه محرم در شمار گسترده ‏ترین، پرشکوه‏ ترین و مردمى‏ ترین آیین‏هاى مرسوم ایران و کشورهاى شیعه‏ نشین، و از عناصر مهم تحکیم وحدت مذهبى و ملى در ایران میان کشورهاى مسلمان نشین است.

حماسه عاشورا یک حرکت انقلابى است که برای یاد بود و زنده نگه داشتن آن مراسمی از دل فرهنگ تشیع برخاسته که تجلی گر  رویارویی حق و باطل و… است.

نخل گردانی  یکی از این رسوم فرهنگی مذهبی مردم شهرهای کویری ایران است که ریشه در باورها و اعتقادات آنها دارد.

فلسفه نخل گردانی 

اسکلت چوبى اتاق مانندى که در ایام عزادارى دهه اول محرم و در آستانه روز عاشورا به وسیله پارچه‏ هاى الوان، آینه، چراغ، شیشه‏ هاى رنگى، چوب، فلز و امثال آن تزیین مى‏ شود را نخل میگویند. نخل را در مراسم عزاداری سیدالشهدا بر دوش خود حمل می کنند و همراه آن به عزاداری و نوحه خوانی می پردازند.

نخل بسیار بزرگ و  سنگین وزن است و معمولا از چوب درخت گردو ساخته می شود آنچنان که چندین مرد قوى باید آن را از زمین بر دارند و بر دوش خود حمل کنند.

تعریفی که در لغت نامه دهخدا برای نخل آمده این چنین است :

” نخل یعنى تابوت بزرگ و بلندى که بر آن خنجر، شمشیر و پارچه‏ هاى قیمتى و آینه‏ ها بسته است و در روز عاشورا با عنوان تابوت امام حسین علیه‏ السلام حرکت داده مى شود و چون شبیه درخت خرما ساخته مى‏ شود، به آن نخل می گویند.”

بنا بر این تعریف، نخل نمادی از پیکر مطهر امام حسین (ع) و نزیینات آن مثل خنجر و شمشیرهای تمثیلی از ضرباتی است که به بدن امام (ع) از سوی سپاه دشمن اصابت کرد.

نحوه ی حمل یا گرداندن نخل

مراسم نخل برداری در روز عاشورا صورت می گیرد. افرادی که می خواهند برای حمل نخل شانه های خود را زیر آن قرار دهند، پارچه ای که درون آن را با پنبه، ابر یا پارچه نرم، پُر شده را روی شانه خود قرار می دهند تا در هنگام حمل نخل، سنگینی آن را بهتر تحمل کنند و آسیب نبینند.

افراد با پای برهنه داخل قسمتهای خالی چوبهای حمال قرار می گیرند و یکی از سادات باتجربه رهبری هدایت نخل را به عهده می گیرد و با فرمان او و ذکر “یا حسین” مسافتی که از قبل تعیین کردند را طی می کنند و دوباره به جایگاه خود باز می گردند.

شخص هدایت کننده در پهنه ی سرو مانند نخل، بر روی یکی از چوب های نخل، با آویختن شال عزا به گردن، می ایستد و با حرکات دست، افراد را هدایت می کند؛ یک یا دو نفر هم به راس نخل، رفته و در هنگام حرکت نخل، یکی، اذان می گوید و دیگری، اشعار حماسی یا ابیاتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی را می خواند.

 و در انتهای مراسم با فریاد “حسین حسین”، نخل را بر سر جایش قرار می دهند  و به سوگواری و عزا می پردازند.

 آراستن نخل 

برای روز عاشورا نخل را با لوازم و اشیا و زیورآلاتی مزین می کنند. این کار از ابتدای محرم تا تاسوعا زمان می برد. هر عنصری در تزیینات نخل نمادی از یکی از یاران امام حسین (ع) در روز عاشوراست؛ به عنوان مثال پارچه سیاهی که دور تا دور نخل می پیچند نمادی  از پارچه سیاه برروی پیکر مطهر امام و شمشیرها و نیزه ها نیز به نشان تیرها و ضربات بر بدن امام حسین (ع) است. علم هایی که به نخل بسته می شود به نشان علمدار کربلا، حضرت عباس (ع) و پارچه های رنگارنگ برای حجله حضرت قاسم (ع) می باشد. البته این تزیینات امروز کمتر شده ولی درگذشته بسیار بوده تا جایی که وزن نخل را بسیار افزایش می داده است.

بابای نخل

برای آراستن نخل شخصی کارآزموده، زیورآلات و اشیای تزیینی را به نخل وصل می کند که به “بابای نخل” معروف است. در برخی از روستاها این مسئولیت به عهده یک خانواه معین اختصاص دارد.

پس از اتمام مراسم بابای نخل، تمامی تزیینات نخل را باید در صندوقچه یا بقچه ای برای سال آینده نگهداری می کند.

نخل گردانی در یزد

مردم یزد، به مراسم نخل برداری بسیار معتقدند تا آنجا که با دیدن آن، درود می فرستند و خود را با آن متبرک می کنند. نذر برای نخل از آداب مرسوم یزدیهاست که برای اموری چون برآورده شدن حاجات، رفتن به زیر نخل و… انجام می شود.

 مراسم نخل برداری با یک نظم خاص اجرا می شود و با هدایت یک شخص به عنوان سردسته و نوای “یا حسین” آن را جابه جا می کنند. اگر نخل برزگ و سنگین باشد هر جبهه از نخل مربوط به یک یا چند محل می شود  که در هنگام به حرکت در آوردن باید در جبهه مخصوص خود قرار گیرند و نخل را هدایت کنند. این مراسم غروب عاشورا، پس از شام غریبان به اتمام می رسد و نخل را به جایگاه خود در حسینیه یا میدان برمی‌گردانند.

پیش از شروع مراسم نخل گردانی، برخی از اهالی پارچه هایی را با خود آورده تا بابای نخل آن را به بالای نخل وصل کند. این پارچه ها در واقع نوعی نذر است برای این روز.

دو نخل بزرگ در یزد وجودارد که یکی مربوط به نخل “میدان بعثت”، “میدان میر چقماق” یا نخل “حسینیه شاه ولی” شهر تفت با یازده متر ارتفاع، می باشد.

در محل های مختلف، نخل برداری در زمانهای مختلف صورت می گیرد. مثلاً در محله “کوچه بیوک” یزد در صبح عاشورا، در “خیر آباد” در یک ساعت به ظهر عاشورا، در “اشکذر” نیز در عصر عاشورا و در سایر جا ها نیز کمابیش در همین ساعات، نخل برداری صورت می گیرد.

 مراسم ویژه سوگواری سیدالشهدا به عنوان یکی از فرهنگهای ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.

(  نکته:  یزدی ها معمولا نخل را بعد از اذان ظهر عاشورا به حرکت در می آورند به نیت زمان شهادت امام حسن (ع) که بعد از اقامه نماز ظهر و عصر رخ داد.)

آش گندم یا آش حسینی

ظهر عاشورا، از گوشت های شتر، گوسفند یا گاوی که پای نخل و هیئت ها قربانی می شود، آش نذری به نام آش گندم یا آش حسینی طبخ کرده و در بین مردم توزیع می کنند.

پخت این آش کاملا سنتی انجام می گیرد و دیگ ها باید حتما بر روی هیزم قرار گیرند. 

در دستور اولیه ی آش گوشت وجود ندارد اما امروزه به هنگام پختن آش گوشت قرمز ریش ریش شده را به آن اضافه می کنند .

پخت این آش خوشمزه مراسم خاصی دارد. از چند روز قبل اجاق ها برپا می شوند تا همه در جریان پخت آش قرار گیرند. همگان دست به دست هم می دهند تا این آش طبخ شود. هنوز در اکثر نقاط یزد این آش با هیزم پخته می شود و حال و هوای عجیبی را در شهر به راه می اندازد .

برای آشنایی بیشتر می توانید آش های سنتی یزد را مطالعه کنید.

پیشنهادات کارناوالی

اگر در این ایام به یزد سفر می کنید، حتما با پوشش مناسب و در شأن این ایام در مراسم های سوگواری شرکت کنید.

اهالی یزد، سنتی و مذهبی هستند، حتما به آداب و رسومشان احترام گذارید.

سخن آخر

 اگر در ایام محرم به شهر یزد یا دیگر شهرهایی که مراسم نخل گردانی دارند، سفر کرده اید و تصاویر و اطلاعات سودمندی راجع به آن کسب کرده اید با کارناوال و همراهان کارناوال در میان بگذارید