دکتر محمد حضوری : متخصص تغذیه و رژیم درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : سرطان‌های سر و گردن از شایع‌ترین انواع سرطان بوده و در طی سالیان اخیر شاهد افزایش تعداد مبتلایان آن در سطح جهانی هستیم. بر اساس برآوردها، هر ساله تعداد 900 هزار مبتلای جدید به انواع سرطان‌های سر و گردن در جهان شناسایی می‌شوند.
بر اساس یک مطالعه اپیدمیولوژیک در ایران طی سال 2003، از هر صد هزار نفر، 8/4 نفر ممکن بود به سرطان‌های سر و گردن مبتلا شوند، اما متاسفانه این آمار در سال 2009 به 4/7 نفر مبتلا به‌ازای هر صد هزار نفر افزایش یافت. این افزایش 5/1 برابری لزوم مداخلات سریع برای کنترل عوامل خطر (نظیر افزایش مصرف دخانیات) و ترغیب و تشویق مردم به رفتارهای محافظتی (نظیر افزایش مصرف میوه و سبزی تازه) را نشان می‌دهد. در این مقاله تلاش شده تا عوامل خطر بروز این بیماری‌ها مورد بررسی قرار گرفته و بر نقش تغذیه در درمان و کنترل علائم نیز تاکید گردیده است.
بیشتربخوانید:
استعمال دخانیات (سیگار، قلیان و مواد مخدر)
سیگار در پیدایش انواع فراوانی از سرطان‌ها نقش داشته و نقش آن در سرطان‌های مجاری هوایی و سرطان‌های سر و گردن نیز متاسفانه مورد تأیید مجامع علمی قرار گرفته است. استعمال دخانیات (نظیر قلیان) و سیگار موجب افزایش ترکیبات مضر و اکسیدانی در خون می‌شود که در تمامی بافت‌ها، آسیب‌هایی را به سلول‌های بدن وارد خواهند کرد، البته امروزه کاهش ویتامین C نیز به عنوان یکی از آنتی‌اکسیدان‌های ارزشمند بدن، در افراد سیگاری گزارش شده است که می‌تواند از دلایل افزایش بروز سرطان در این افراد باشد. علاوه بر دخانیات، مصرف مواد مخدر (به ویژه انواع استنشاقی) با افزایش بروز سرطان‌های سر و گردن در ایران ارتباط مستقیم داشته و این امر در مطالعات متعدد تأیید شده است.
مصرف میوه و سبزی
در مطالعات منتشر شده در سطح اروپا، مردم یونان نسبت به سایر کشورها، آمار کمتری از ابتلا به سرطان دهان را دارند. بر اساس یک مطالعه بر روی 106 بیمار مبتلا به سرطان دهان در این کشور مشخص شد مصرف غلات کامل، میوه و سبزی، لبنیات و مصرف روغن زیتون بیشتر، با کاهش احتمال ابتلا به سرطان دهان در آن جامعه مرتبط بوده است. همچنین ارتباط مثبتی بین افزایش ابتلا، با افزایش مصرف فرآورده‌های گوشت قرمز مشاهده شد. در بین مواد مغذی نیز افرادی که مقدار بیشتری منیزیم (منبع غذایی آن سبزی‌ها و برخی میوه‌ها)، ریبوفلاوین (منبع غذایی آن لبنیات و برخی فرآورده‌های غلات و سبزی‌ها) و آهن (منبع غذایی اصلی آن انواع گوشت‌ها، حبوبات و غلات) مصرف می‌کرده‌اند، کمتر به سرطان دهان مبتلا شده‌اند. علاوه بر این در یک مطالعه در کشور برزیل بر روی 1740 بیمار مبتلا به سرطان‌های سر و گردن، نتایج نشانگر ارتباط بسیار قابل توجه بین مصرف انواع سبزی‌ها از خانواده کلم، هویج، گوجه‌فرنگی و برخی میوه‌ها (سیب، گلابی و مرکبات) با کاهش ابتلای به سرطان‌های سر و گردن بود.
بیشتربخوانید:
گوجه‌فرنگی
بر اساس مطالعات قبلی، مصرف گوجه‌فرنگی ارتباط قابل توجهی با کاهش خطر ابتلای به سرطان در مجاری هوایی - گوارشی فوقانی (حلق، نای، مری و گلو) دارد. این سبزی ارزشمند منبعی عالی از لیکوپن – یک آنتی‌اکسیدان ارزشمند- بوده و در عین حال منبعی از فولات (در مقالات قبلی به اثرات ضد سرطانی آن اشاره شد)، پتاسیم، ویتامین C و فیتواسترول‌ها است.
نقش چربی‌ها
اطلاعات ما در مورد نقش چربی‌ها در بروز انواع سرطان‌های سر و گردن هنوز ناشناخته و مبهم است. بر اساس برخی مطالعات مصرف غذاهای سرخ‌کرده با افزایش بروز این نوع سرطان همراه بوده و از طرف دیگر مصرف انواع سالم آن نظیر روغن زیتون با کاهش بروز سرطان همراه بوده است.
مصرف الکل
مصرف الکل بر افزایش بروز بسیاری از سرطان‌ها به ویژه سرطان مجاری هوایی- گوارشی فوقانی (نظیر حلق، نای و مری) مؤثر است. اینکه دلیل این افزایش بروز سرطان‌ها مربوط به خود الکل بوده و یا از عوارض جانبی الکل در بدن ناشی می‌شود، در دست بررسی است، اما بر اساس شواهد، افرادی که مصرف‌کننده الکل هستند، اغلب در برنامه غذایی خویش، سبزی و میوه کمتری مصرف کرده و غذای حیوانی و گوشت بیشتری مصرف داشته‌اند که این خود می‌تواند باعث افزایش احتمال بروز سرطان‌های مورد نظر گردد.
بیشتربخوانید:
عوامل شغلی
بر اساس یک مطالعه در ایران، سابقه فعالیت کشاورزی (حتی به مدت یکسال) با افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های سر و گردن همراه بوده است!!
زمانی که محقق بررسی دقیق‌تری از موضوع نموده مشخص شده که این میزان افزایش ابتلا به سرطان‌های سر و گردن مرتبط با میزان باقیمانده یا ترکیبات نشست کرده از گروه آفت‌کش‌ها در بافت چربی ناحیه سر و گردن فرد بوده است، بنابراین مجدد مورد تاکید قرار می‌گیرد که کشاورزان عزیز در هنگام استفاده از انواع کودهای شیمیایی یا سموم و آفت‌کش‌ها، حتماً از ماسک‌های مخصوص استفاده نمایند.
برخی عفونت‌ها به ویژه عفونت با ویروس پاپیلومای انسانی
ویروس پاپیلوما یک نوع خاص ویروس بوده که حدود 150 تیپ مختلف داشته و در پوست یا مخاط انسانی (مخاط دهان یا مخاط تناسلی) رشد می‌کند. متاسفانه طی سالیان اخیر شاهد افزایش تعداد مبتلایان به این ویروس در سطح جوامع بشری هستیم. اغلب افراد از آلوده بودن به این ویروس آگاه نبوده و فاقد هر گونه علامت خاصی هستند و در اکثر موارد در بازه زمانی حدود دو سال پس از ابتلا، آلودگی ویروسی دیگر در ایشان مشاهده نشده و توسط سیستم ایمنی درمان و کنترل شده است، اما برخی افراد مبتلا به این نوع ویروس - به ویژه افراد با ضعف سیستم ایمنی- ممکن است به انواع زگیل‌های پوستی- تناسلی مبتلا شده و در نهایت این ویروس ممکن است با تغییرات در ساختار سلول‌ها، موجب بروز سرطان در فرد گردد، بنابراین علاوه بر درمان به موقع، کاهش استرس و دریافت مواد غذایی مناسب برای تقویت سیستم ایمنی از عوامل مؤثر بر پیشگیری از تشدید علائم و عواقب عفونت ویروس پاپیلومای انسانی هستند.
بیشتربخوانید:
نقش تغذیه در کنترل و بهبودی علائم بیماران مبتلا به سرطان‌های سر و گردن
در انواع سرطان سر و گردن نیز همانند انواع دیگر سرطان‌ها، تشخیص به‌موقع نقش بسیار مهمی در کنترل علائم و پیشرفت آنها دارد. سوءتغذیه یکی از مهم‌ترین عوارض انواع سرطان محسوب می‌شود. بر اساس برآوردها، 60-30 درصد بیماران مبتلا به سرطان به سوءتغذیه مبتلا بوده و دریافت کافی از مواد غذایی و ترکیبات مغذی ندارند. متاسفانه میزان و شیوع سوءتغذیه در مبتلایان به سرطان سر و گردن شایع‌تر است که دلیل آن علاوه بر مواردی نظیر عوارض شیمی‌درمانی، مربوط به اختلالات در دریافت مواد غذایی (مشکلات در نواحی حلق و گلو) می‌باشد. بر اساس برآوردها حداقل 20 درصد از مبتلایان به سرطان‌های سر و گردن مبتلا به نوع شدید سوءتغذیه هستند. در یک مطالعه که در کشور عزیزمان بر روی 299 بیمار انجام شد، نتایج نشانگر آن بود که تنها 5/28 درصد (کمتر از یک سوم) مبتلایان به انواع سرطان‌های سر و گردن وضع تغذیه‌ای مناسبی داشتند. به همین دلیل در این بیماران مشورت با متخصص تغذیه جهت تنظیم برنامه غذایی بر اساس الگوی درمانی و شرایط بیمار بسیار ضروری است. در یک مطالعه مشخص شد میزان بقای بیماران مبتلا به سرطان‌های سر و گردن به طور قابل توجهی تحت تأثیر تغذیه بوده و اگر در مراحل آغاز مداخلات درمانی، مشاوره تغذیه نیز برای بیماران آغاز شود، میزان بقا و زنده‌ماندن بیمار پس از یکسال از شناخت بیماری، حدود 95 درصد بوده است. این در حالی است که میزان بقا و زنده ماندن در بیمارانی که هیچ‌گونه مداخله تغذیه‌ای نداشته‌اند، پس از یکسال تنها حدود 81 درصد (14 درصد کمتر) بود!
دلایل یا عوامل مؤثر بر دریافت غذایی بیماران عبارتند از خستگی، اضطراب، افسردگی و درد. متاسفانه مشاهده می‌شود که خانواده بیماران مبتلا به سرطان با اصرار فراوان و تاکید زیاد تلاش می‌کنند تا در دوره‌های فعال درمان (نظیر رادیوتراپی، شیمی‌درمانی و ...) دریافت غذایی بیمار را افزایش دهند. فراموش نباید کرد که در دوران فعال درمان نظیر موارد فوق‌الذکر، بیمار اشتهای کمتری داشته و سیری زودرس، خستگی، اختلالات بلع، زخم‌های دهانی، حساسیت به رایحه‌ها، خشکی دهان، تغییرات در احساس طعم، تهوع و نیز سایر علائم گوارشی نظیر استفراغ، اسهال یا یبوست، به شدت بر اشتهای بیمار تأثیر گذاشته و دریافت غذایی او را کاهش خواهد داد.
بنابراین توصیه می‌شود که در دوره‌های استراحت بین مقاطع درمانی، دریافت غذایی بیمار را افزایش داده و از طرف دیگر وضع تغذیه‌ای بیمار شامل وزن، دور بازو و ساق پای او را در مقاطع زمانی مناسب (به طور هفتگی) سنجیده و مراتب را به اطلاع پزشک معالج برسانیم. پزشک معالج در چنین شرایطی از کمک تیم متخصصین تغذیه و یا توصیه مکمل‌های غذایی استفاده خواهد نمود و در شرایط خاص و بحرانی، ممکن است به مداخلات جدی‌تر برای تأمین نیازهای تغذیه‌ای (نظیر تغذیه با لوله و یا حتی تغذیه از طریق ورید) نیاز باشد. فراموش نکنید سرطان‌های سر و گردن متاسفانه بیشترین تأثیر را بر دریافت غذایی بیمار داشته و حفظ ثبات تغذیه‌ای بیمار از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در بازتوانی و تسریع در بهبودی ایشان خواهد بود.