خبرگزاری مهر - گروه فرهنگ: چندی پیش جمعی از اساتید و نسخه‌شناسان روسی در سفری که به همت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی انجام شد؛ برای شرکت در یک دوره آموزشی با عنوان فهرست‌نویسی و نسخه‌شناسی به میزبانی کتابخانه ملی ایران، به کشورمان سفر کردند.
این هیئت هفت نفره که اعضای آن را مسئولان و اعضای عالیربته مراکز و انستیتوهای علمی روسیه از قبیل کتابخانه ملی روسیه، انستیتو شرق‌شناسی روسیه، مرکز ایرانشناسی روسیه، انستیتو تاریخ «شهاب‌الدین مرجانی» و انستیتو زبان، فرهنگ و هنر مرکز علمی داغستان تشکیل می‌دادند، در میزگردی که به میزبانی مهر برگزار شد، نظرات خود را درباره وضعیت نگهداری از نسخ خطی فارسی در روسیه و همچنین مسائل مبتلابه این نسخ از جمله قاچاق آنها به کشورهای مختلف، بیان کردند که در زیر از نظر می‌گذرد:
* به عنوان سوال اول مایلم درباره وضعیت فهرست نویسی و نسخه شناسی در روسیه توضیح دهید و اینکه این کار تحت چه ضوابط و استانداردهایی انجام می‌شود؟
«لولا زاریفونا تانوا»، عضو هیئت علمی انستیتوی شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه در بخش ادبیات ملل آسیایی: فرهنگ ایران، هند و تاجیکستان پیش از این، یک فرهنگ بوده است اما متاسفانه ما را از خط و الفبای عربی محروم کرده‌اند و به ناچار ما به سمت خط و البفایی لاتین و بعد سیریلیک سوق داده شدیم. حال که به پیشنهاد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و کتابخانه ملی ایران، به ایران آمدیم، به واقع باید بگویم که دلمان تازه شد.
ضمن اینکه در دوره آموزشی فهرست نویسی و نسخه‌شناسی که در این مدت برگزار شد، ما با مکتب آموزشی نسخ خطی عربی و فارسی آشنا شدیم. ما مشتاق خط و زبان فارسی هستیم و قطعاً وقتی به مسکو و دیگر شهرهای روسیه بازگردیم، کوله‌باری که با خود برده‌ایم، ما را از هر حیث منتفع خواهد کرد.
«اولگا میخایلونا یاستربوا» عضو هیئت علمی بخش نسخ خطی کتابخانه ملی روسیه و دانشیار گروه فیلولوژی ایرانی دانشکده مطالعات شرقی دانشگاه سنت پترزبورگ: ما در چند شهر روسیه از جمله مسکو، سنت‌پترزبورگ و قازان، مجموعه‌های مهمی از نسخ خطی اسلامی به زبان‌های عربی، ترکی و فارسی داریم که در طول چند دهه اخیر، همه آنها فهرست نویسی شده‌اند. به عنوان مثال کار جمع‌آوری و فهرست‌نویسی نسخ خطی فارسی دانشگاه قازان بر عهده خانم آلسو ایراتوونا آرسلانوا رئیس مرکز ایرانشناسی انستیتو تاریخ «شهاب الدین مرجانی» وابسته به آکادمی علوم جمهوری تاتارستان، بوده که سال گذشته این فهرست، به چاپ رسیده است.
مشکلی که ما داریم این است که هنوز کلکسیون‌های زیادی نزد مردم و در شهرهای مختلف روسیه که مشتمل بر نسخ خطی زیادی است، وجود دارد که ما به آنها دسترسی نداریم. متاسفانه در این مراکز هنوز متخصصانی که بتوانند کار فهرست‌نویسی این آثار را انجام دهند، نداریم البته همکارانی مانند آقای «ایلیاد ولادیمیروویچ زایتسف» جانشین رئیس انستیتوی اطلاعات علمی در حوزه علوم اجتماعی آکادمی علوم روسیه داریم که به این مراکز هم سر می‌زنند و کلکسیون‌های کوچک را می‌بینند و تلاش می‌کنند آنها را فهرست‌نویسی کنند. البته در مراکز دولتی روسیه، نسخ خطی ارزشمند را از مردم خریداری می‌کنند و یا اینکه مردم آنها را به این مراکز اهدا می‌کنند. ما البته به کمک متخصصین که این آثار را فهرست‌نویسی کنند، داریم.
* مشخص هست که چه تعداد نسخه خطی به زبان فارسی در کتابخانه ملی روسیه وجود دارد؟
در کتابخانه ملی روسیه حدود 3 تا 4 هزار نسخ خطی به زبان فارسی وجود دارد که البته نسبت به مجموعه‌ای که در اختیار دانشگاه قازان است و یا مجموعه‌ای که در سنت‌پترزبورگ وجود دارد، کلکسیون خیلی بزرگی به شمار نمی‌رود.
* این نسخه‌ها از حیث نگهداری چه وضعیتی دارند و برای حفظ آنها چه کارهایی در روسیه انجام می‌شود؟
ما از آنها عکسبرداری می‌کنیم و از آنها میکروفیلم تهیه می‌کنیم. بعد از مرمت نسخه‌هایی که خیلی فرسوده هستند، ما سعی می‌کنیم نسخه‌های دیجیتالی آنها را هم تهیه کنیم و سعی می‌کنیم که محققان و پژوهشگرانی را که به کتابخانه ملی و یا سایر مراکز دیگر نگهداری کننده از این آثار می‌آیند، از استفاده از آنها محروم نکنیم و آنها را در اختیارشان قرار دهیم. کتابخانه ملی روسیه، یک کتابخانه آزاد است و پژوهشگرانی که مایلند روی این نسخه‌ها تحقیقاتی انجام دهند، تنها با یک معرفی نامه از طرف دانشگاه و یا سازمان مربوطه‌شان، می‌توانند عضو کتابخانه شوند و این نسخ در اختیار آنها قرار می‌گیرد.
* ما در ایران چیزی در حدود 300 تا 500 هزار نسخه خطی داریم که اینها نزد مردم است که البته شرایط نگهداری از آنها هم طبیعتاً مناسب و مساعد نیست. بجز این حدود 4000 نسخه که اشاره کردید، تخمین می‌زنید که چه تعداد نسخه خطی به زبان فارسی در سراسر روسیه و نزد مردم وجود داشته باشد؟
آماری در این باره هست اما متاسفانه من اطلاع دقیقی از آن ندارم.
* کارگاه‌های آموزشی که بین فهرست‌نویسان و نسخه‌شناسان دو کشور ایران و روسیه در دو کشور برگزار می‌شود، تا چه میزان در عطف توجه به حفظ و نگهداری از این آثار تاثیر دارد؟
من درباره دوره اخیر می‌توانم صحبت کنم که یک دوره بسیار ارزشمند برای ما بود چون ما با اساتید باتجربه‌ای کلاس داشتیم و در واقع فرصت شاگردی را در محضر آنها پیدا کردیم. ما حتماً آموزش‌هایی را که فراگرفته‌ایم، به همکارانمان در روسیه انتقال خواهیم داد.
* بعضیاً شنیده می‌شود که برخی افراد سودجو در ایران نسخ خطی فارسی را به خارج از کشور و از جمله روسیه قاچاق می‌کنند و در آنجا هم این نسخه‌ها را به بهای خوبی از آنها می‌خرند. چیزی از این ماجراها می‌دانید و یا شنیده‌اید؟
فکر نمی‌کنم این آثار سر از مراکز و موسسات دولتی روسیه دربیاورد. اگر این نسخه‌ها به روسیه هم قاچاق شود، به احتمال زیاد به کلکسیونرها و مجموعه‌دارها فروخته می‌شود. حداقل ما که کارمندان موسسات دولتی به شمار می‌رویم، این آثار را به چشم ندیده‌ایم! فقط بخشی از نسخه‌های خطی فارسی که الان در روسیه موجود است، از ایران به روسیه منتقل شده است؛ چرا که زبان فارسی زمانی پهنه جغرافیایی و گستره وسیعی را شامل می‌شد و نسخه‌های خطی فارسی حتی در کنار رود ولگا هم نوشته می‌شدند، هم در آسیای میانه و هم در قفقاز. لذا می‌توان گفت تعداد زیادی از این نسخه‌ها اکنون نزد مجموعه‌داران است.
* از خانم «آلسو ایراتوونا آرسلانوا» که ریاست مرکز ایرانشناسی انستیتو تاریخ «شهاب الدین مرجانی» وابسته به آکادمی علوم جمهوری تاتارستان روسیه را بر عهده دارند و ظاهراً فهرستی از کتاب‌ها و نسخ خطی فارسی موجود در این مرکز تهیه کرده‌اند و آن را به چاپ رسانده‌اند، می‌خواهم کمی درباره این پروژه بیشتر توضیح دهند.
در کتابخانه دانشگاه قازان روسیه 736 نسخه خطی به زبان فارسی وجود دارد که من در سال 2005 نیمی از آنها فهرست نویسی و این فهرست را در جلد اول کتابم منتشر کردم و به خاطر همین کار، برنده جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران نیز شدم و از دست آقای احمدی‌نژاد این جایزه را دریافت کردم.
سال قبل هم دومین مجلد از همین پروژه را به چاپ رساندم. خیلی از کتاب‌های دیگر به زبان فارسی در قازان هست که فهرست نویسی نشده و البته باید این کار انجام شود. آثار شاخص زیادی که در این فهرست هست، آثار مختلف از قرن 14 تا 19 میلادی را شامل می‌شود؛ یکی از آنها نسخه‌ای بسیار قدیمی از «مرصاد العباد» از نجم الدین رازی مربوط به قرن هفتم هجری است. اثر دیگر «فواید الفواد» از امیر حسن علا سجزی دهلوی است که آن هم مربوط به قرن هفتم هجری است.
«پاتیمات محمدونا الیبکوا» عضو ارشد هیئت علمی انستیتو زبان، فرهنگ و هنر مرکز علمی داغستان زیر نظر آکادمی علوم روسیه: نسخ خطی فارسی در داغستان هم وجود دارد که 400 نسخه آن در همین آکادمی علوم روسیه نگهداری می‌شود. همچنین تعداد زیادی نسخه خطی فارسی در مسجد جامع داغستان نگهداری می‌شوند. البته در داغستان، تعداد کتاب‌های چاپ سنگی فارسی بیشتر از نسخه‌های خطی است که در کتابخانه‌های شخصی و نزد افراد که پراکنده هم هستند، نگهداری می‌شوند. من حدود 100 کتاب و نسخه خطی فارسی را که در آکادمی علوم روسیه وجود دارد، فهرست‌نویسی کرده‌ام که در شهر ماخاچ قله و همچنین در شهر قم به چاپ رسیده‌اند.
* دوره آموزشی اخیر چه تاثیری در اصلاح روند فهرست‌نویسی در داغستان می‌تواند داشته باشد؟
از آنجا که روابط ایران و داغستان پیشینه تاریخی طولانی دارد و زبان و ادبیات فارسی هم جایگاه خاصی در این جمهوری دارد، تحقیق و مطالعه در تاریخ دو کشور اهمیت زیادی برای ما دارد و من خوشحالم که در این دوره فهرست‌نویسی شرکت کردم.
