گفتگو: رضا حسینمرد ی
تحریریه زندگی آنلاین : دکتر سعید قوام زاده متولد شهر ارومیه است. وی مراحل تحصیلات خود را تا مقطع متوسطه در همین شهرستان گذراند و طی آن سال‌ها بارها در مقاطع مختلف تحصیلی به عنوان نفر ممتاز در آزمون‌های نهایی مدرسه، خط نستعلیق و آزمون ادبیات فارسی برگزیده شد. وی در نخستین آزمون کنکور سراسری با انتخاب رشته علوم تغذیه موفق به پذیرش در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی شد. دلیل علاقه به رشته تغذیه را آشنایی با این رشته از طریق یکی از دوستان دوران دبیرستان خود می‌داند. وی تا پایان مقطع کارشناسی ارشد در همان دانشکده تغذیه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ادامه تحصیل داد.
دکتر قوام زاده در بخشی از خاطرات خود می‌گوید: دانشکده تغذیه آن سال‌ها در خیابان بیژن سابق، شهید خدامی فعلی بود و انیستیتو تحقیقات تغذیه نیز آن سال‌ها پایین‌تر از چهارراه پارک‌وی در ساختمانی قدیمی، اما زیبا استقرار داشت. من طی سال‌های تحصیل همیشه در این مسیر مشغول رفت و آمد بودم، چون بعضی کلاس‌ها در ساختمان پایین (حوالی میدان ونک) و برخی دیگر در ساختمان بالا برگزار می‌شد. مرکز ستادی، کتابخانه و بخش پژوهشی در ساختمان انیستیتو تغذیه واقع در حوالی چهارراه پارک وی استقرار داشت. این سال‌ها شیرین و به یاد ماندنی بود.
انجمن تغذیه ایران نیز همین سال‌ها در حال شکل‌گیری بود. از آنجا که من سربازی را نیز در حوالی خیابان فاطمی در دژبان مرکز گذراندم، تقریباً حدود ده سال از عمرم را در تهران طی کردم. این دوران بسیار سازنده و اثر‌گذار بود. دوستان خوب و خونگرمی نیز در زندگی پیدا کردم و تا امروز این دوستی و همکاری‌ها ادامه داشته است.
ایشان اکنون استاد و مدیر گروه علوم تغذیه دانشگاه علوم پزشکی ارومیه است. این گروه دارای شش نفر عضو هیات علمی است که شامل دو نفر استاد و دو نفر دانشیار می‌شود. وی بعداز ظهرها در کلینیک درمانی «تدبیر» وابسته به دانشگاه فعالیت درمانی و رژیم‌درمانی برای مراجعان انجام می‌دهد. با این مقدمه به گفتگو با این استاد شیرین سخن و پرتلاش عرصه تغذیه پرداختیم.
بیشتربخوانید:
رشد کودکان موضوع پایان مقطع کارشناسی ارشد
پایان‌نامه کارشناسی ارشد من پیرامون رشد کودکان و برنامه پایش رشد بود که در نهایت با این پایان‌نامه فارغ‌التحصیل شدم. چند ماه بعد در دانشگاه محل زادگاهم یعنی ارومیه جذب کار شدم و تا حدود پنج سال در همین دانشگاه فعالیت داشتم. پس از شرکت در آزمون دکترای تخصصی موفق به اخذ پذیرش در مقطع دکترای تخصصی تغذیه با رتبه دوم کشوری شدم و دانشگاه علوم پزشکی تبریز را جهت ادامه تحصیل در این مقطع به عنوان اولویت نخست انتخاب کردم. من در نهایت در سال 1387 فارغ‌التحصیل مقطع دکترای دانشگاه علوم پزشکی تبریز شدم. این دانشگاه فوق‌العاده منظم، پر سابقه و بسیار مجهز با چهره‌های درخشان علمی به ویژه در علوم تغذیه بود که جامعه دانشگاهی کشور به وجود آنان افتخار می‌کند. من در سیزدهمین کنگره تغذیه کشور به عنوان یکی از چهره‌های تاثیر‌گذار در علوم تغذیه منطقه شمال غرب کشور در سال 1393 مفتخر به دریافت تندیس شدم. تاکنون بالغ بر پنجاه و شش مقاله علمی و پژوهشی طی سال‌های اخیر به اتفاق همکارانم چاپ کردیم. همچنین مقالات متعددی در مجلات بین‌المللی خارجی و داخلی به چاپ رساندم. چند کتاب در خصوص مواد غذایی و روش‌های بررسی وضعیت تغذیه‌ای تألیف کردم. ترجمه کتابی در مورد ویتامین A به اتفاق دوست و همکار عزیز دکتر رشیدی داشتم که متن آن به مدت شش ماه در سایت «یونیسف» قابل بهره‌برداری و دانلود بود.
بیشترین افتخارات من تلاش برای دانش‌آموختگی دانشجویان و آینده‌سازان این رشته طی سالیان اخیر بوده است.
پس از فراغت از تحصیل و بازگشت به دانشگاه علوم پزشکی ارومیه، سه سال طول کشید تا به اتفاق همکاران خوبم در گروه علوم تغذیه، موفق به راه‌اندازی دوره کارشناسی ارشد رشته علوم تغذیه در این دانشکده بشویم و همین اقدام کمکی در راستای گسترش تحصیلات دانشگاهی این رشته در شمال غرب کشور بود. خوشبختانه از سال 1390 دوره کارشناسی ارشد علوم تغذیه را بنیان‌گذاری کردیم و از آن زمان بیش از هشتاد نفر فارغ‌التحصیل داشتیم که حدود چهارده نفر آنان به دوره‌های تخصصی بالاتر در کشور یعنی تحصیل در دوره دکترای تخصصی ارتقا یافتند. همچنین به تازگی نیز مجوز تربیت دانشجو در مقطع دکترای تخصصی علوم تغذیه را توانستیم از وزارت متبوع اخذ کنیم. همچنین از دیگر فعالیت‌های من همکاری بود که با فرهنگستان زبان شکل گرفت و حدود یکسال با کمیته واژه‌گزینی علوم تغذیه وابسته به فرهنگستان زبان فارسی این همکاری ادامه پیدا کرد، ولی متاسفانه به دلیل بعد مسافت این همکاری بیش از یک سال تداوم نیافت.
بیشتربخوانید:
بخشی از موفقیت خود را مدیون استادان عزیزم هستم
از همان روزهای آغازین دوره دانشجوییم، در کلاس‌های درسی چهره‌های ماندگاری همچون شادروان دکتر مسعود کیمیاگر، دکتر حسین حمیدی، شادروان دکتر حسین قاسمی و شادروان دکتر محمد مهدی اصفهانی در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی حضور یافتم و بهره‌ها بردم. این استادان الگوهای تأثیرگذاری در فعالیت‌های دانشگاهیم بودند و انگیزه‌های خوبی در من به وجود آوردند، البته شایسته است که نامی هم از استادانم در دانشگاه علوم پزشکی تبریز برده شود.
استادانی چون آقایان دکتر محبوب، دکتر بغدادچی، دکتر مهدوی و دکتر استاد رحیمی که از شخصیت‌های برجسته علوم تغذیه هستند و برای من اثرات خوبی در مسیر علم و آموزش داشتند. دوستانم اغلب افراد فرهیخته‌ای بودند که برای رشته تغذیه دلسوزی می‌کردند و اکنون همگی در مقاطع بالای تحصیلی قرار دارند و به نوعی سکانداران جامعه تغذیه‌دانان کشور هستند.
جامعه پزشکی و مردم به دانش‌آموختگان رشته تغذیه احساس نیاز می‌کند
رشته علوم تغذیه با توجه به مقایسه جایگاه گذشته و موقعیت کنونی می‌توان گفت که یک بیلان کاری بسیار موفقی داشته است. مردم در سال‌های نه چندان دور در مورد این رشته چیز زیادی نمی‌دانستند، ولی امروزه فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم تغذیه می‌توانند درمانگاه خصوصی داشته باشند و به بیماران و مردم نیازمند توصیه‌های علمی و اقدامات درمانی انجام دهند و بی‌شک انجمن تغذیه نیز در اعتلای جایگاه این عزیزان تاثیرات فراوانی داشته است. امروزه جامعه عمومی و حتی جامعه پزشکی به دانش‌آموختگان تغذیه احساس نیاز می‌کنند و آن را مورد حمایت قرار می‌دهند. به نظر من، ریشه این پیشرفت‌ها چیزی جز اتحاد و همدلی در جامعه تغذیه نبود. به باور من پذیرش یک خواسته مشترک و واحد و تمرکز روی آن از عوامل کلیدی در این مسیر بود که باعث شد تا دانش‌آموختگان تغذیه به جایگاه امروزین برسند.
اگرچه تعداد فارغ‌التحصیلان و مراکز آموزش در زمینه تغذیه افزایش یافته‌اند، ولی دغدغه‌های شغلی نیز برای این فارغ‌التحصیلان به وجودآمده است و فارغ‌التحصیلان همچنان دغدغه شغلی دارند؛ امروز اگر چه مجوز تأسیس درمانگاه‌های خصوصی تغذیه و رژیم‌درمانی برای فارغ‌التحصیلان صادر شده، اما برخی از کارشناسان که در این حوزه فعالیت می‌کنند، به دلایل مختلف نمی‌توانند در این مسیر ادامه کار بدهند، به خصوص قشر جوان از این نظر مشکلاتی دارند. عده‌ای به فکر مهاجرت‌های ناخواسته افتاده‌اند و این مساله در میان جوانان این رشته نباید به فال نیک گرفته شود، چون کشور به این دانش‌آموختگان نیاز دارد. مراکز خصوصی تغذیه‌ای به تنهایی قادر به رفع مشکلات خود نیستند و باید از سوی مراکز دولتی و دانشگاهی حمایت شوند. فضای شغلی در ایران برای کارشناسان و یا مقاطع بالاتر این رشته وجود دارد و هنوز به مرحله اشباع نرسیده، ولی در عمل از این پتانسیل‌ها بهره بایسته گرفته نمی‌شود. فضاهایی مانند بیمارستان‌ها، مراکز پزشکی و بهداشتی، آموزش و پرورش، مراکز عمومی مانند پادگان‌ها و ... به دانش‌آموختگان تغذیه نیاز دارند که باید تصمیم‌گیران به این موضوع توجه ویژه داشته باشند. من در این جایگاه درخواست می‌کنم که به گونه‌ای اقدام شود تا از ظرفیت‌های فارغ‌التحصیلان تغذیه بیشتر و بجا استفاده گردد.
بیشتربخوانید:
آینده برای گرایش‌های متنوع تغذیه روشن است
رشته علوم تغذیه رشته‌ای قدیمی و به اصطلاح استخوان‌دار است و از دوره کارشناسی دانشجو جذب می‌کند و فارغ‌التحصیلانی در مقاطع بالاتر هم دارد، البته دیدگاه بر این بوده که امکان ورود و ادامه تحصیل برای دانش‌آموختگان برخی رشته‌های مرتبط نیز برقرار شود. به عنوان مثال از رشته پزشکی که وابستگی علمی به رشته تغذیه دارد نیز طی سالیان اخیر پذیرش انجام شده و این مساله را می‌توان به فال نیک گرفت. این همکاری بین رشته‌ای برقرار است، ولی در هر صورت، این همکاریهای مناسب، جامعه‌محور باشند، البته شاخه‌های مرتبط با تغذیه نیز طی سالیان اخیر شکل گرفته و مورد توجه واقع شده است که به عنوان مثال می‌توان به تأسیس زیرشاخه تغذیه ورزشی اشاره کرد. همچنین زیرشاخه‌هایی چون تغذیه جامعه، سیاستگذاری تغذیه‌ای و رژیم‌درمانی نیز در مقطع کارشناسی ارشد به عنوان مقاطع تخصصی‌تر علوم تغذیه امروزه در دانشگاه‌های کشور برای خود جا باز کرده‌اند. امیدواریم هر یک از این رشته‌ها در جایگاه واقعی خود قرار گیرند و موجب بالیدن این دانش بشوند. باید گفت که دانش تغذیه یکی از رشته‌های مهمی است که مردم برای سلامت و توسعه جامعه به آن احتیاج دارند.
نیازمندی شدید به برنامه‌ریزی قوی در تأمین منابع غذایی
بحث تولید مواد غذایی و حفظ محیط زیست دو موضوع مهم و چالش بر انگیز است. ما در کشوری زندگی می‌کنیم که از نظر حاصلخیزی خاک و استعداد کشاورزی مشکلی نداریم، ولی متاسفانه منابع آبی محدود داریم و باید در زمینه تولید مواد غذایی، برنامه‌ریزی خوبی داشته باشیم تا بتوانیم امنیت غذایی مناسبی را در سطح خانواده و جامعه رقم بزنیم. آیا با این استفاده بی‌رویه از این منبع محدود کشاورزی می‌توانیم آینده خوبی برای تأمین مواد غذایی مردم کشور متصور شویم؟ چنانچه از هم‌اکنون برنامه‌ریزی‌های دقیق داشته باشیم، می‌توانیم آینده‌ای درخشان در این خصوص داشته باشیم. روش‌های آزمون و خطا موجب اتلاف وقت و اتلاف سرمایه برای تولید مواد غذایی لازم و ضروری و آسیب جدی به امنیت غذایی کشور خواهد شد. چون صحبت از امنیت غذایی شد، در اینجا مناسب می‌بینم که به سیر صعودی و بی‌رویه قیمت‌های مواد غذایی نیز اشاره‌ای داشته باشم. همانگونه که مستحضرید، امنیت غذایی به دسترسی فیزیکی، اقتصادی و فرهنگی تک‌تک افراد جامعه در همه اوقات به غذای کافی و سالم برای داشتن یک زندگی سالم گفته می‌شود. امروزه، دسترسی اقتصادی آحاد جامعه به غذای کافی و سالم بیش از پیش آسیب دیده که باید توسط بالاترین تصمیم‌گیران کشور و با اتکا به بدنه نیرومند دانشگاهی علوم تغذیه فکر اساسی به این موضوع بشود.
بیشتربخوانید:
دغدغه‌ای به نام تغذیه سالم
رشته علوم تغذیه علاوه بر پزشکی با رشته‌های دیگر همچون بیوشیمی، اپیدمیولوژی، صنایع غذایی و کشاورزی نیز ارتباطات نزدیکی دارد. امروزه به جرات می‌توان گفت بهداشت مواد غذایی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مردم به شمار می‌آید که جامعه تغذیه کشور باید پاسخ مناسبی به این نیاز همگانی داشته باشد، یعنی اینکه مواد غذایی سالم با کیفیت بالا برای آحاد مردم تولید شود. تغذیه سالم پیش‌زمینه زندگی سالم است و برعکس، تغذیه ناسالم با بروز بیماری‌های غیرواگیر مرتبط است و باید به موضوع بهداشت مواد غذایی، بحث افزودنی‌ها و آلاینده‌های مواد غذایی در صنعت و کشاورزی از جنبه‌های مختلف توجه کرد. مواد زنوبیوتیک که وارد زندگی و چرخه غذایی ما می‌شود، در واقع خطوط قرمزی هستند که باید در رأس کنترل‌های بهداشتی و سلامت مواد غذایی کشور قرار بگیرند. این خطوط قرمز باید توسط جامعه تغذیه کشور مورد توجه قرار گیرد و آنان هشدار‌های لازم را به تصمیم‌گیران کشور بدهند. در بحث واردات مواد غذایی باید نظارت‌های جدی و کافی برقرار باشد. در تولید مواد غذایی به خصوص در زمینه مواد پروتئینی و محصولات کشاورزی چالش‌هایی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.
موضوع تورم و بحث‌های اقتصادی عوامل چالش‌برانگیزی هستند که باید برای برنامه‌ریزان تغذیه در کشور مورد توجه ویژه قرار گیرد. در برخی از کشورها از وضع مالیات و افزایش قیمت برخی اقلام غذایی نامناسب به عنوان راهکاری در راستای بهبود تغذیه جامعه استفاده کرده‌اند، یعنی افزایش قیمت در مورد برخی مواد غذایی که به اعتقاد ما متخصصان تغذیه سالم نیستند، می‌تواند ابزاری برای بهبود وضعیت تغذیه‌ای محسوب شود. بسیاری از کشورها برای کنترل مصرف برخی از مواد غذایی مانند نوشابه‌های گازدار و نوشیدنی‌های الکلی یا دخانیات و روغن‌ها یا انواع نوشیدنی‌های مضر ... مالیات بالایی تعیین می‌کنند. با افزایش هدفمند قیمت برخی مواد غذایی می‌توان مصرف آنها را در جامعه مدیریت کرد، ولی این سیاست نباید دستمایه تغییرات و افزایش قیمت برای غذاهای سالم و ضروری باشد، بلکه بر عکس، از درآمدهای به دست آمده از این افزایش قیمت‌ها باید در راه دادن یارانه نامحسوس جهت کاهش قیمت غذاهای سالم و ضروری استفاده کرد. وضعیت فعلی قیمت‌های مواد غذایی، با درآمدهای چارک‌های پایینی و حتی متوسط جامعه همخوانی ندارد و باید هر چه زودتر چاره‌ای به این موضوع اندیشیده شود.
اگر از نظر اقتصادی بسیاری از موضوعات تغذیه‌ای کنترل نشود، شاید در آینده نزدیک با سونامی برخی از بیماری‌هایی که ریشه در تغذیه نادرست دارند، مواجه شویم که هزینه درمانی آنها چندین برابر بیشتر از هزینه‌هایی است که در راه یارانه نامحسوس برای مواد غذایی مهم به بودجه کشور تحمیل می‌کنند و باید از حالا اقدام کرد که فردا دیر خواهد بود.
بیشتربخوانید:
تغذیه سالم ضامن داشتن بدن سالم است
طی پایان‌نامه دکترای تخصصی، من به موضوع ارتباط مواد غذایی با پیدایش بیماری‌های غیر واگیر و آدیپوکین‌ها (گروهی سیتوکین‌ها که توسط بافت چربی تولید و ترشح می‌شوند) پرداختم. در خصوص دیابت و چاقی و مکانیسم‌های مربوط به آن نیز توجه داشتم. آدیپوکین‌ها در بافت چربی و سلول‌های ایمنی کد می‌شوند و در وضعیت‌های متابولیکی مانند چاقی در بدن نقش دارند. در همین راستا ترکیبات معروفی مانند لپتین، آدیپونکتین، رزیستین (عاملی مرتبط با مقاومت به انسولین)، تی‌ان‌اف آلفا، ویسفاتین، اینترلوکین 6، اومنتین (یکی دیگر از هورمون‌های بافت چربی)، بیشتر مورد توجه قرار دارند و مشخص شده این ترکیبات در مسیر‌های اشتها تأثیر می‌گذارند و می‌توانند نقش خود را در ابتلا یا پیشگیری از بیماری‌ها ایفا کنند. هموستازی کلی بدن و به ویژه هموستازی هورمونی ضامن سلامت کلی بدن است که ریشه همه اینها هم در تغذیه درست نهفته است.
البته همانطور که گفتم طی پایان‌نامه دکترا در مورد نقش آدیپو سایتوکاین‌ها و نقش آن در متابولیسم پاتولوژیک بیماری دیابت اقدام به بررسی و مطالعه کردم. از آنجایی که عوامل تغذیه‌ای در متابولیسم آدیپوسایتوکاین‌ها دخالت و نقش دارد، من پایان‌نامه دکترای تخصصی خودم را در خصوص نقش کلسیم و ویتامین D در وضعیت دیابت با میانجیگری همین آدیپوسایتوکاین‌ها ارائه دادم. آن زمان موضوع کلسیم و ویتامین D در اوج تحقیقات بودند و اکنون نتایج آن همه مطالعات را در بالین می‌بینیم، به گونه‌ای که بسیاری از متخصصان ویتامین D و کلسیم را در نسخه‌های خود تجویز می‌کنند یا در مدارس این مکمل توزیع می‌شود. مردم کشورمان با اطلاعاتی که از رسانه‌ها و همکاران‌مان دریافت می‌کنند، به این نکته رسیده‌اند که قشر بزرگی از جامعه به طور خودخواسته مکمل ویتامین D دریافت می‌کنند. این است که امروزه کمبود این مواد مغذی را به همان شدت و با همان اپیدمی که در گذشته بود، نمی‌بینیم، گرچه هنوز کارهای بیشتری در این زمینه باید به اجرا درآید تا مشکل ریشه‌کن شود.
چاقی و دیابت نیاز به توجه حداکثری دارد
موضوعاتی مانند چاقی و دیابت باید همچنان مورد توجه قرار گیرد. بیماری دیابت در کشور رشد خزنده‌ای پیدا کرده است و بستر این رشد خزنده را تغذیه نادرست، ناآگاهی تغذیه‌ای، کاهش فعالیت بدنی در جامعه و زندگی کم‌تحرک، هموار کرده است. از یک سو زندگی نشسته داریم و از سوی دیگر مواد غذایی حاوی کربوهیدرات کاملاً تصفیه شده و با نمایه گلیسمی بالا دریافت می‌کنیم. فیبرهای غذایی به دلیل افزایش قیمت این منابع غذایی، توسط مردم کمتر مصرف می‌شوند. همه این عوامل زمانی که یکجا جمع شوند، می‌توانند بسترساز پیدایش و گسترش دیابت در جامعه گردند. فیبرهای غذایی به ویژه انواع محلول و ویسکوز در پیشگیری از دیابت در جامعه نقش مهم و اساسی دارند. فیبرهای محلول به ویژه پکتین، موسیلاژها و صمغ‌ها همچنین فیبرهای نا محلول اساس و پایه تغذیه مردم هستند. من پیشنهاد می‌کنم تا شرایط از نظر اقتصادی به گونه‌ای باشد که دسترسی تغذیه‌ای برای همگان آسان و ارزان شود که بتوانند از این منابع غذایی استفاده کنند. به عنوان مثال نوع «آرد» ی که در کشور استفاده می‌شود، یک آرد با کیفیت و خلوص بالا بوده و می‌توان گفت تصفیه شده است، به گونه‌ای که درجه فیبری آن قابل قبول نیست و مواد مغذی ضروری و مفید برای بدن هم از آن زدوده شده‌اند. قوت قالب مردم ایران نان است و بعد از آن برنج و سیب‌زمینی در ردیف‌های بعدی قرار دارند. برابر با آمارهای جهانی، ایران دومین کشور دنیا از نظر میزان مصرف نان است. به همین خاطر سلامت و کیفیت آرد و نان در کشور برای تأمین و تضمین سلامت مردم کشورمان از اهمیت بالایی برخوردار است. امروزه آرد را با آهن و اسید فولیک غنی می‌کنند و به اعتقاد من این کار خوب را باید ادامه داد و به سایر مواد مورد نیاز و ضروری بدن نیز تسری بخشید.
فصل گرما و توصیه‌های تغذیه‌ای
تابستان که نزدیک می‌شود، با افزایش دما، بدن اقدام به تعریق می‌کند، به خصوص که در خارج از منزل یا مقابل نور خورشید باشیم. بدن در دمای بالا با تعریق اقدام به برقراری تعادل گرمایی می‌کند. در این شرایط بدن مقدار فراوانی آب، سدیم، پتاسیم و الکترولیت‌ها را از دست می‌دهد. جایگزین کردن آب و الکترولیت‌های مناسب و متعادل برای بدن یک اقدام مهم و ضروری در روزهای گرم سال است. دریافت منابع غذایی پر پتاسیم باید در برنامه غذایی قرار گیرد.
منابع غذایی پتاسیم میوه‌هایی مانند
گرمک، طالبی، خربزه، موز و همچنین سیب‌زمینی می‌باشند.
در دمای بالا برخی مواد غذایی هستند که نیاز بدن را به آب افزایش می‌دهند. برخی نوشیدنی‌ها ادرار آور و به اصطلاح «مدر» می‌باشند، مانند: چای و قهوه. از این رو در تابستان این گونه نوشیدنی‌ها و همچنین نوشابه‌های گازدار و نوشیدنی‌های انرژی‌زا باید محدود شوند. این نوشیدنی‌ها دمای بدن را بالا می‌برند و همین موجب احتیاج به مکانیسم تعریق برای کاهش دما خواهد شد.
در دما‌های بالا و روزهای گرم سال تمایل به نوشیدن انواع نوشیدنی سرد بیشتر است، ولی به اعتقاد من باید دریافت نوشیدنی‌ها متعادل و متناسب با دمای بدن باشد که اصطلاحاً دمای «ولرم» توصیه می‌شود. مایعات خنک موجب شوک دادن به سیستم ایمنی می‌شود و چون سیستم ایمنی احساس می‌کند که دمای بدن در حال کاهش است، در نتیجه به این رخداد واکنش نشان داده و اقدام به گرم کردن مجدد بدن می‌کند. پیشنهاد می‌کنم به ویژه در روزهای گرم سال از نوشیدنی‌های نه چندان سرد استفاده کنیم. همچنین غذاهای حاوی پروتئین موجب تولید اوره بیشتر در بدن شده و به همین خاطر دمای بدن را افزایش می‌دهد و موجب دفع بیشتر آب از بدن نیز می‌شود.
میوه‌های سرشار از فیبرهای غذایی و به ویژه نوع محلول، بهتر است بیشتر استفاده شود. خوردن سالاد و سبزی خوردن، گوجه‌فرنگی و خیار، انبه، هندوانه و خربزه می‌تواند به صورت متعادل آب و الکترولیت‌ها را به بدن برساند. این خوراکی‌ها موجب نگهداری حجم بالایی از آب و الکترولیت‌ها در لوله گوارشی می‌شوند.
سخن پایانی
در پایان از مسئولین سایت زندگی آنلاین که سابقه طولانی در انتشار دارند، سپاسگزارم. آرزوی قلبی من بهبود وضعیت تغذیه تک‌تک آحاد مردم است. امیدوارم شاهد بروز بیماری‌ها با منشأ تغذیه‌ای نباشیم. برای همکارانم در اقصی نقاط کشور آرزوی سلامت و شادکامی دارم. جامعه تغذیه‌ای کشور از نظر فیزیکی و کمیتی گسترش خوبی پیدا کرده، ولی بهتر است از نظر کیفی نیز به گسترش آن توجه نمود.
