ذکر کثیر چیست؟

پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: بدانید که بهترین اعمال شما نزد خداوند و پاکیزه ترین آنها و آنچه از همه بیشتر درجات شما را بالا می برد و بهترین چیزی که آفتاب بر آن تابیده، ذکر خدای سبحان است؛ زیرا خدای تعالی از خودش خبر داده، فرمود: من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند. (عدة الداعی، احمد بن فهد، ص 238)
«ذکر»، یعنی یادکردن، خواه با زبان باشد، یا با قلب یا با هر دو، بعد از نسیان باشد، یا بعد از ادامه ذکر.
ذکر خداوند متعال از بهترین و نیکوترین اعمال نزد خدا، بهترین لذّت نزد مومنین، خوی نیکوی صالحان و نشان همنشینی با محبوب واقعی بوده و مایه شرافت و رستگاری انسان می باشد.
اقسام و درجات ذکر
از آن جا که ذکر از جمله عبادت های خداوند است؛ مانند دیگر عبادت ها به اقسام متعددی تقسیم می شود؛ نظیر ذکر عام و ذکر خاص؛ ذکر عام اختصاص به موجود معینی ندارد، بلکه در هر چیزی یافت می شود؛ یعنی تمام اشیا با یاد خدا به سر می برند. ذکر خاص، ویژۀ نوع معین از مخلوق ها است؛ مانند ذکر خاص فرشته یا خاص انسان. ذکر گاهی قلبی و گاهی زبانی است، البته این چنین تقسیمی مختص انسان نیست؛ زیرا موجودهای دارای شعور دیگر هم گاهی به یاد خدا هستند که همان ذکر قلب آنها است و گاهی به زبان مخصوص خود به نام و یاد خدا به ذکرند که همان ذکر زبانی آنها است.
امام خمینی (ره) درباره ذکر زبانی معتقد است: "گرچه ذکر حق از صفات قلبیه است و اگر قلب متذکر شد تمام فوایدی که برای ذکر است بر آن مترتب می شود، ولی بهتر آن است که ذکر قلبی متعقب به ذکر لسانی نیز گردد. اکمل و افضل تمام مراتب ذکر آن است که ذکر در نشئات مراتب انسانیه ساری باشد و حکمش به ظاهر و باطن و سر و علن جاری شود ... ذکر لسانی نیز محبوب و مطلوب است و انسان را بالاخره به حقیقت می رساند؛ از این رو است که در اخبار و آثار از ذکر لسانی مدح عظیم شده است. (امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص 292- 293)
معناى «ذکر کثیر»
یکى از زیباترین جلوه‌هاى ارتباط عاشقانه با خدا و اساسى‌ ترین راه هاى سیر و سلوک، ذکر و یاد خداست؛ از این‌رو است که خدای متعال بندگان مؤمن خویش را به ذکر فراوان سفارش می‌کند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً» (احزاب، 41)
یکی از معانی ذکر کثیر، تسبیح حضرت زهرا (سلام الله علیها) است: «تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ سلام الله علیها مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ» (کافی، ج 2، ص 500) یعنی کسی که تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) را بگوید، جزو کسانی است که خدا را بسیار یاد کرده است.
«ذکر کثیر» به معناى واقعى کلمه؛ یعنى توجه به خداوند با تمام وجود، در تمام حالات؛ ذکر کثیرى که در همه اعمال و رفتار انسان تجلی پیدا کند؛ به هنگام عبادت با حضور قلب و اخلاص؛ به هنگام نعمت با یاد خدا و شکرگزاری؛ به هنگام گرفتاری و مشکلات با صبر و شکیبایی؛ و... .
با توجه به این معنا است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در جواب پرسشی در ارتباط با این‌که در روز قیامت کدام یک از انسان ‌ها از مقام والاتری برخوردارند؟ پاسخ فرمود: آنها که خدا را بسیار یاد می‌کنند: «اى العباد افضل درجة عند اللَّه یوم القیامة؟ الذاکرون اللَّه کثیرا» (ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق، تعلیق، شاکر، أحمد محمد، عبد الباقی، محمد فؤاد، ج 5، ص 458)
با این وجود ارزیابی این‌که چه کسی بیشتر از دیگران به یاد خدا است، امری نسبی خواهد بود؛ یعنی فردی می‌تواند در مقایسه با برخی افراد، بیشتر از آنان به یاد خدا باشد، اما در عین حال گروهی دیگر نیز وجود داشته باشند که بیشتر از او به یاد خدا هستند. در همین راستا می‌توان «ذکر کثیر» را در مراتب مختلفی رده‌بندی کرد و روایات و گزارش‌هایی که در این مورد آمده و تفاوت‌هایی با هم دارند، به احتمال زیاد ناظر به همین تفاوت‌ها و ظرفیت‌ها در افراد می‌باشند.
به هر حال، مفسران قرآن با بهره‌گیری از احادیث وارده در تفسیر آیه 41 سوره ی احزاب، مصادیقی را به عنوان ذکر کثیر معرفی کرده‌اند؛ از جمله گفته‌اند منظور از ذکر کثیر آن است که:
1ـ بنده هرگز خدا را فراموش نکند. بر اساس این معنا، مقصود از ذکر کثیر، توجه قلبى است که مؤمن بایستى همیشه و در همه حال به یاد حق تعالى باشد؛ زیرا که ذکر زبانی دائمى نمی‌شود.
2ـ منظور از ذکر کثیر آن است که انسان به یاد اسما و صفات حسنای الهی نیز باشد.
3ـ ذکر کثیر آن است که در همه احوال بگوید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» (طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی ، محمد جواد، ج 8، ص 568)
4ـ هرگاه بنده در شبانه روز صد بار به یاد خدا باشد، ذکر کثیر کرده است: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع... قَالَ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِی الْیَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ ذَلِکَ کَثِیراً» (اشعری قمی، احمد بن محمد بن عیسی، النوادر، ص 137)
5ـ از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد، کمترین مقدار ذکر کثیر چیست؟ فرمود: گفتن سی مرتبه تسبیح بعد از هر نماز است: «قُلْتُ: مَا أَدْنَى الذِّکْرِ الْکَثِیرِ؟ فَقَالَ التَّسْبِیحُ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثِینَ مَرَّةً» (حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 169)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در جواب پرسشی در ارتباط با این ‌که در روز قیامت کدام یک از انسان ‌ها از مقام والاتری برخوردارند؟ پاسخ فرمود: آنها که خدا را بسیار یاد می‌کنند: «اى العباد افضل درجة عند اللَّه یوم القیامة؟ الذاکرون اللَّه کثیرا»
6ـ منظور از ذکر کثیر، تسبیح حضرت زهرا (سلام الله علیها) است: «تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ سلام الله علیها مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ» (کافی، ج 2، ص 500) یعنی کسی که تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) را بگوید، جزو کسانی است که خدا را بسیار یاد کرده است.
گفتنی است که از ابن عبّاس نقل شده است: هر دستورى را که خداوند مقرّر فرموده، حدّ و حدودى دارد، و به هنگام عذر، ساقط می‌شود، مگر ذکر خدا که نه محدود است، نه عذرى براى ترک آن وجود دارد. (طبرى محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 22، ص 13)
به هر حال، ذکر کثیر مفهومی وسیع و نسبی دارد که همه آنچه را که به عنوان مصداق بیان شده، در بر می‌گیرد و با آن قابل جمع است.
کلام آخر:
مهمترین تاثیری که براى یاد خدا ذکر شده آرامش قلب است و در واقع درمان معنوی تشویش و افسردگی یاد خداست. پس بارزترین نتیجه ای که می توان از ذکر لسانی و قلبی بدست آوریم آرامش روح و دل است.
وقتى به زندگى خود و بسیارى از افراد نظر مى کنیم، مى بینیم هدف بسیارى از کارهاى ما دست یابى به گوهر گرانبهاى آرامش است؛ یعنى انسان ها در طول زندگى خود تلاش مى کنند تا به آرامش خاطر و طمأنینه برسند. در این نقطه بین انسان ها اشتراک نظر وجود دارد، ولى اختلاف نظر در تعیین و تشخیص چیزهایى است که به زندگى آرامش مى بخشد.
چه بسیار کسانى هستند که این گوهر نفیس را در گرو ثروت اندوزى و رفاه مادى مى دانند، گروهى نیز آرامش را در کسب مقام و شهرت مى بینند و...، اما قرآن کریم آرامش و طمأنینه را تنها در یاد خدا مى داند: "...الا بذکر الله تطمئن القلوب"؛ بدانید تنها با یاد خدا دلها آرام مى گیرد.