نقش آفرینی عشق در نظام هستی از نگاه امام خمینی (ره)

چکیده: ردپای مقوله عشق و محبت به وضوح در سطر سطر متون عرفانی ما مشاهده می شود تا آنجا که می توان ادعا نمود موضوع این مقال از پرمحمول ترین موضوعات تاریخ ادب و عرفان است و به اعتقاد نگارنده از محوری ترین موضوعات عرفانی است که هم «قوس نزول » با او آغاز می گردد و آسمان هستی ستاره باران می شود و هم در «قوس صعود» زمینه تکامل انسان را فراهم می سازد و او را از عالم کثرت به وحدت رهنمون می شود.

در این نگاه محب به واسطه مظهریت اسم محب، انسان کاملی است که در کتاب تکوین یا تشریع همراه و همدوش است. برای بیان نظریات فوق ابتدا تعریف کوتاهی از عشق و محبت از دیدگاه عرفا داده شده و سپس در آثار و تالیفات عرفانی امام خمینی به تبیین جایگاه این حقیقت پرداخته شده است.

مقدمه

با آنکه درباره عشق و محبت، ترادف یا تباین آن سخن بسیار رفته است و برخی از دانشمندان و متفکران کوشیده اند به سبک و سلیقه خود به توصیف و تبیین آن بپردازند; اما جالب این است که اکثر آنان اتفاق نظر دارند که حقیقت عشق قابل تعریف نیست. زیرا نمی توان آن را تحت مقوله ای از مقولات درآورد و برای آن جنس و فصلی در نظر گرفت. از این نظر عشق به شکل منطقی قابل تعریف حقیقی نخواهد بود. بلکه تعریف عشق به طور شرح الاسم و به اظهر الخواص است. به گفته ابن عربی «الحب ذوقی و لاتدری حقیقته » ، زیرا حب حقیقتی است که «من ذاق عرف » [1418 ج 2: 315] پس فقط می توان به توصیف محبت پرداخت و بر مبنای ذوق و دریافت شخصی خود از آن سخن گفت. بدین ترتیب پاسخ اهل نظر به سؤال درباره چیستی محبت مختلف خواهد بود و این اختلاف به مراتب درک و دریافت پاسخ دهنده برمی گردد. دیلمی در عطف الالف در این باره می نویسد: «جواب متفاوت عرفا، به دلیل تفاوت سائلین و اختلاف درجات فهم آنان است. » وی برای تبیین ریشه محبت از اقوال برخی از بزرگان استفاده می کند که به ذکر دو نمونه آن بسنده می کنیم:

1. حب از حب گرفته شده است و آن جمع حبه است و حبة القلب ⁽²⁾ [سهروردی: 1366، 15] آن چیزی است که قلب به آن قوام دارد [دیلمی: 14; قشیری: 558].

2. ممکن است حب ماخوذ از حب (به کسر حاء) باشد و منظور بذرهای گیاهان صحرایی است. حب، حب نامیده می شود; زیرا مغز و هسته حیات است [دیلمی: 17].

او محبت را حقیقتی نورانی می داند و به نحوه اتصال آن، با عوالم عقل و روح و جسم می پردازد و در نهایت آن را زینت محب و صفت محبوب ذکر می کند[ دیلمی: 35] و از قول ذوالنون می گوید که اصل محبت، الفت و اصل عشق، معرفت است [دیلمی: 32].

دیلمی در همین کتاب از قول مکی در پاسخ به سؤال درباره «اصل محبت » می گوید: محبت چیزی است که به علت لطافت معنا در قلب وارد می شود و این لطافت از جانب محبوب به او تعلق می گیرد و اولین نسبتی که از محبت در قلب آشکار می شود سه معنا دارد که عبارت است از: استمرار یاد محبوب، آرزوی ملاقات معبود و شادمانی به هنگام یاد او.

در بحث محبت نکته مهم دیگری قابل توجه و تامل است و آن اینکه در جریان محبت، آنچه اصل است دوستی حق است که مقدم بر همه دوستیهاست زیرا در ابتدا حق بنده را به دوستی می گیرد. «نخست محبت خود را اثبات کرد و آنگاه محبت بندگان، تا بدانی که تا الله بنده را به دوست نگیرد بنده به دوست نبود» .

نجم الدین رازی، راز این مطلب را در شرح آیه «یحبهم و یحبونه » آشکار می سازد. گوید: «اگر یحبهم سابق نبودی بر یحبونه هیچ کس زهره نداشتی که لاف محبت زدی » . در واقع «یحبونه » بر «یحبهم » ایستاده است و وجود و قوامش به اوست. پس یحبهم صفت قدم است و سابق بر یحبونه، بدین جهت طبیعی است که عارف بگوید: «پنداشتم که من او را دوست می دارم، چون نگه کردم دوستی او مرا سابق بود» گفتم:

سر و جان خود به کارت کردم

هر چیز که داشتم نثارت کردم

گفتا تو که باشی که کنی یا نکنی

این من بودم که بی قرارت کردم

[ منسوب به ابو سعید ابوالخیر]

یا پنداشتم که «من او را می خواهم خود او اول مرا خواسته بود» . بر این اساس در سیر نزول یحبهم (محبت حق به خلق) خدا محب است و انسان (روح) محبوب و در سیر صعود یحبونه (محبت خلق به خالق) خدا محبوب است و انسان محب و در حقیقت محبت از جانب خدا آغاز می شود.

عین القضاة عارف همدانی دلیل «احسن القصص » بودن سوره یوسف را تبیین قصه «یحبهم و یحبونه » می داند: «ای دوست دانی چرا قصه یوسف احسن القصص شد؟ چون اول سوره اشارت به بدایت راه خداست و آخر سوره اشارت به نهایت راه خدای تعالی » . «ای دوست احسن القصص قصه یحبهم و یحبونه است » و در جای دیگر می نویسد: «از جلال ازل بشنو که احسن القصص است قصه عشق » .

فیض کاشانی محبت را رابطه ای دو سویه برمی شمرد و می نویسد:

حقیقت محبت، رابطه ای اتحادی است که محب را با محبوب متحد و یگانه می سازد. جذبه ای است از جذبات محبوب که محب را به سوی خویش فرامی خواند به مقدار جذبه ای که او را به خود می کشاند از وجود محب چیزی محو و نابود می سازد. پس میان جذبه محبوب و فنای محب رابطه ای است مستقیم که اول بار از وجود محب صفاتش را قبض می کند، سپس ذات او را به قبضه قدرت خویش از او می رباید و ذاتی که شایستگی اتصاف به صفات خویش را دارد بدو ارزانی می دارد. ⁽³⁾ [406]

دیلمی درباره عشق می نویسد که گرچه عشق غلیان حب و غایت مقامات محبت است اما عشق و محبت دو لفظ است برای معنای واحد «هما اسمان لمعنی واحد» [6]. آنگاه از اقوال ادبا و حکما و متکلمین و شیوخ صوفیه مدد می گیرد که نمونه هایی از آنها را ذکر می کنیم.

الف. به شمشیر عشق گفته می شود و عاشق، عاشق نامیده می شود زیرا حب و عشق با عاشق همان کاری می کند که شمشیر[دیلمی: 18].

ب. عشق از عشق گرفته شده و عشق بالاترین نقطه کوه است.

حسین بن منصور حلاج در مورد عشق نکته بدیع و جدید دیگری را ذکر می کند که به گفته دیلمی تا زمان او بی سابقه بوده است. او عشق را نخستین شعله نور وجود می داند که منزه از ماهیت و انیت است و به ذات خویش ملتهب و فروزان و به هر رنگی درمی آید و به هر صفتی ظهور پیدا می کند و صفات از پرتو نور او فروغ می گیرند و این حقیقت را ازلی و ابدی می داند که سرچشمه اش ذات الهی است. ⁽⁴⁾

شیخ الرئیس عشق را علت وجود همه موجودات برمی شمرد و اعتقاد دارد موهبتی است که اختصاص به انسان ندارد و همه موجودات به نحوی از آن برخوردارند [375].

ابن عربی در فصوص الحکم در فص هارونی [194] به نکته لطیف و بلندی توجه می دهد و با صراحت می گوید: عظیمترین معبودها «هوی » است زیرا معبود بالذات است و چنین می سراید:

و حق الهوی ان الهوی سبب الهوی

و لولا الهوی فی القلب ما عبدا الهوی

قسم به عشق که عشق علت عشق است و اگر چنین عشقی نبود دلبستگی به آن هم نبود. سپس در فتوحات به مطلبی اشاره می کند که هوی را در عالم مکاشفه دیده است که بر تخت فرمانروایی تکیه زده است و آنگاه اشاره می کند که محبوبی عظیمتر از او در عالم هستی ندیده است. «فشاهدت الهوی فی بعض المکاشفات ظاهرا بالوهیته قاعدا علی عرشه و جمیع عبدته حافین علیه و اقبضن عنده و ما شاهدت معبودا فی الصور الکونیه اعظم منه » .

و در جای دیگر از فتوحات [1418 ج 2: 316] نیز می گوید:

انا محبوب الهوی لو تعلموا

والهوی محبوبنا لو تفهموا

من محبوب عشقم ای کاش می دانستید

و عشق محبوب ماست ای کاش می فهمیدید

صدرالدین شیرازی نیز عشق و محبت را دو کلمه مترادف می داند و می گوید در عرف خاص، عشق با حب مترادف است و آن متعلق فرد ذی شعوری است به جمیل من حیث هو هو جمیل، اگرچه در عرف عام تعلق خاصی است[ 1316 ج 7: 149].

وی عشق را حقیقتی ساری در کلیه موجودات می داند و به نظر او هیچ موجودی نیست که از پرتو عشق بی بهره باشد [1316 ج 7: 148].

جناب آشتیانی، در مقدمه مصباح الهدایه آورده است که حقیقت مطلقه وجود، همان قیقت حب و عشق است که در صورت ظاهری و لباس مظهری به صورت بسائط عنصریه تنزل نموده است [خمینی 1372: 18].

اما علی رغم غیرقابل شناخت بودن عشق، از معجزه آفرینی این موهبت الهی نمی توان سخن نگفت. عشق و محبت کیمیایی است که از انسان خاکی، موجودی افلاکی می سازد. اکسیری است که برتری و تعالی انسان را بر سایر موجودات محقق می کند. حقیقتی است که در وجود انسان به طور فطری قرار داده شده و به واسطه این عطیه الهی از فرشتگان اعلی علیین پیشی می گیرد و آیینه حق نما می شود و انسان با پذیرش عشق، امانتدار حضرت حق می گردد و آیینه تمام نمای تجلیات جمال مطلق می شود، با فطرت عاشق خویش شایسته طواف کوی یار گردیده و توجه و عنایت حضرت معشوق را به خود جلب می کند. جذب و کششی است که انسانیت انسان مدیون آن است، واسطه پیوند و ارتباط میان انسان مقید با خالق مطلق است و مایه اشتیاق آن مطلق به مقید است. عشق، عامل انطباق عالم درون با عالم بیرون است و از آنجا که عالم بیرون پیوسته در حرکت و پویایی است عشق در انسان این همگونی را حاصل می کند.

عشق و محبت در نگاه امام خمینی

اگرچه حضرت امام با دیگر بزرگان عرفان در این امر هم عقیده اند که محبت قابل تعریف نیست و «حدی » فراهم آمده از جنس و فصل ندارد اما در جای جای کتب و رسایل عرفانی ایشان به توصیفهایی برخورد می کنیم که باید آن را تعریف به خواص و آثار محبت نامید و درگذری کوتاه به این تالیفات، شاید بتوان فهرستی از توصیفات محبت را به صورت زیر ارائه داد.

1) محبت صفت ذاتی خداست و همان طور که ذات حق ناشناختنی است صفات او بخصوص صفات ذاتی هرگز شناخته نخواهد شد پس حقیقت محبت شناختنی نیست.

2) عشق دریافتی ذوقی و وجدانی است که درک آن به «چشیدن و رسیدن » است و رسیدن به معنای فنای فی الله و بقای بالله است. یعنی محب در اوج معرفتی است که اهل عرفان آن را به حق الیقین ⁽⁵⁾ تعبیر می کنند و به آهن تفتیده ای می ماند که ویژگیهای آتش را ظهور بخشیده است امام در این باره می نویسند: حقیقت عشق آتشی است که از دل عاشق سرمی زند و رفته رفته آن به ظاهر و باطن او سرایت می کند و سراپای عاشق را فرامی گیرد و «از کوزه همان برون تراود که در اوست » از چنین انسانی که مجذوب مقام احدیت و عاشق جمال صمدیت است هرچه سرزند، از عشق به حضرت حق حکایت دارد [خمینی 1376: 11] و استشهاد قرآنی آن آیه شریفه «التی تطلع علی الافئدة » است که این آتش همان شعله عشق است.

3) عشق حقیقتی ازلی و ابدی است و از صفات خدا، خلق و انسان است. به همین دلیل عامل پیوند جهان هستی به خداست و تکیه گاه شریعت و هدایت انبیا و اولیا بر عقل است و امام نیز به عقل از این دیدگاه، به دیده احترام می نگرند و در آثار خود عقل را ملاک تکلیف و مسئولیت می دانند و کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل ایشان سند عنایت به این امر است. دراین باره می نویسند عقل محبوبترین موجود نزد خداست ⁽⁶⁾ [خمینی 1372: 159] زیرا خداوند به عزت و جلالش سوگند یاد کرده که آفریده ای محبوبتر از عقل ندارد، اما تصریح می کنند که عقل مظهر علم حضرت حق است که در مرتبه حقیقتش عالم است و ظهور آن در موجودات به اندازه استعداد آنهاست که در حضرت علمیه با واسطه حب ذاتی تقدیر شده است، حبی که اگر وجود نداشت هیچ موجودی از موجودات پا به عرصه ظهور نمی گذاشت و به هیچ کمالی از کمالاتش نمی رسید. ⁽⁷⁾ [خمینی 1372: 160; ابن عربی 1400 فص موسوی: 203].

بدین ترتیب شاید بتوان گفت تقابل و تنازع دیرینه ای که در ادبیات عارفانه ما میان عقل - که محصولش فکر - و عشق - که محصول قلب است - وجود داشته فقط ساخته ناظرینی است که از بیرون به این دو می نگریستند وگرنه هرگز عقل سلیم، خود را با عشق روی در رو نمی بیند و حد و حدود خود را به خوبی می شناسد و آنجا که به ناتوانی خود در کشف برخی از حقایق اعتراف می کند و آن ساحت را مناطق ممنوعه می نامد، عشق مقتدرانه از سیطره و حاکمیت خود بر نظام هستی سخن می گوید و حتی کشفیات و یافته های عقل را بستر دستیابی خود به حقایق می شناسد.

امام نیز تصریح می کنند که هیچ گونه مغایرتی میان براهین عقلی و تجربه های ذوقی نیست هرچند روش عرفا شیوه ای والاتر و بالاتر از عقل است ولی مخالفتی با عقل صریح و برهان فصیح ندارد. حاشا که مشاهدات ذوقی مخالف با برهان باشد و براهین عقلی برخلاف شهود اصحاب عرفان اقامه شود فقط نگاه فیلسوف به جهان، نگاه کثرت است و نگاه عارف، نظر بر وحدت دارد [خمینی 1372: 146] و این وحدت بینی است که ابعاد سه گانه تثلیث را به توحید بدل می کند و مجال عاشق بینی و معشوق نگری را از میان می برد و به اتحاد عاشق و معشوق می انجامد.

4) امام مقام «اطلاق عشق » را به دریایی بیکران و صحرایی بی پایان همانند می کنند که البته این تشبیه مورد پسند همه اهل ذوق و معرفت است و امام در اشعار خود چنین می سرایند:

عشق روی تو در این بادیه افکند مرا

چه توان کرد که این بادیه را ساحل نیست

[خمینی 1374: 67]

وادی عشق از منظر امام، وادی سرگشتگی و حیرت است که ملکیان و ملکوتیان در پیچ و خم آن حیرانند:

وه چه افراشته شد در دو جهان پرچم عشق

آدم و جن و ملک مانده به پیچ و خم عشق

عرشیان ناله و فریادکنان در ره یار

قدسیان بر سر و بر سینه زنان از غم عشق

[خمینی 1374: 134]

و حافظ عین این تعبیر را در غزل مشهور و دلنشین خود چنین آورده است:

راهی است راه عشق که هیچش کناره نیست

آنجا جز آنکه جان بسپارند چاره نیست

هر دم که دل به عشق دهی خوش دمی بود

در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست

ما را ز منع عقل مترسان و می بیار

کاین شحنه در ولایت ما هیچ کاره نیست

[حافظ 1375: غزل 56]

آری راه عشق، راهی پرخوف و خطر است که نثار و ایثار می طلبد ابتلائات و آزمایشهای گوناگون دارد. گذشتن از فراز و نشیبهای فراوان می طلبد و به مقصد رسیدن را دشوار می نماید و به گفته مولوی:

عشق از اول سرکش و خونی بود

تا گریزد هر که بیرونی بود

نی حدیث عشق پر خون می کند

قصه های عشق مجنون می کند

[مولوی نی نامه: 13]

امام نیز می سرایند:

من از آغاز که روی تو بدیدم گفتم

در پی طلعت این حوروش انجامم نیست

[خمینی 1374: 68]

گفته بودی که ره عشق ره پرخطری است

عاشقم من که ره پر خطری می جویم

[خمینی 1374: 169]

حافظ نیز در نخستین غزل خود با تصویر و تابلوهای زیبا به دشواری این راه تصریح می کند:

به بوی نافه ای کآخر صبا زان طره بگشاید

ز تاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دلها

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین حایل

کجا دانند حال ما سبکباران ساحلها

[حافظ غزل 1]

یا...

سینه از آتش دل در غم جانانه بسوخت

آتشی بود در این خانه که کاشانه بسوخت

[حافظ غزل 17]

کار این دشواری به آنجا می رسد که چنین رهیافتگانی، دیگران را از افتادن به این وادی منع می کنند و می سرایند:

ز راه میکده یاران عنان بگردانید

چرا که حافظ از این راه رفت و مفلس شد

[حافظ غزل 167]

این خوف و خطر در عشق به آنجا می رسد که بزرگان ادب و عرفان در مقایسه دو پهلوان این میدان یعنی مولوی و حافظ به بحث نشسته اند که کدام یک از این دو در معرفت عشق قوی ترند. آیا مولوی که عشق را سرکش و خونی آن هم از اولین گام دانسته است، عشق را بهتر شناخته است یا حافظی که آسان نمایی را در آغاز و دیریابی و دشواری آن را در انجام یادآور شده است. در مقایسه این ابیات «عشق از اول سرکش و خونی بود... » یا:

چو عاشق می شدم گفتم که بردم گوهر مقصود

ندانستم که این دریاچه موج خون فشان دارد

[حافظ غزل 120]

و یا:

الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها

[حافظ غزل 1]

گفته اند، مولوی عشق شناس تر است زیرا از همان نخست عشق را خونریز و راه آن را پرخوف و خطر شمرده است ولی نکته سنجان ادب و عرفان بر این باورند که دیریابی محبت از دیدگاه حافظ قوی تر و معرفت او به این وادی بیشتر است و حال می گوییم آیا اساسا آسان نمایی، خود بهترین دلیل بر خطرناکی راه نیست و آیا خطر از آنجا شروع نمی شود که تصور سهولت، انسان را به امواج سهمگین می افکند که رهایی از دل این امواج خروشان آسان نیست.

5) عشق در معنای الهی اش هم سبب ایجاد و هم عامل ابقاست، هم مصداق رحمت رحمانیه و هم فرد اکمل رحمت رحیمیه است: هستی همه هستها به موجب «احببت ان اعرف فخلقت الخلق لکی اعرف » مدیون محبت است و تکامل و تعالی و به فعلیت رسیدن قابلیتها نیز مرهون این لطف و عنایت الهی است و آیا «قاعده لطف » علم کلام صورت تنزل یافته این کلمه عالی عرفان نیست؟ بهتر این است که دنیای ترفع خویش را به این تنزل بدل نکنیم و به عالم اندیشه امام بازگردیم: «محبت و اشتیاق و عشق براق معراج و رفرف وصول است. » [ خمینی 1377: 76; خمینی 1375: 137].

6) عشق حقیقت جلالی، جمالی، تنزیهی و تشبیهی است که هم غیرسوز است و هم کمال آفرین، هم به تنزیه و «تخلیه » می پردازد و هم تطهیر و «تحلیه » دارد، هم «لیذهب عنکم الرجس » است و هم «یطهرکم تطهیرا» . عاشقان خدا از همه رذایل پیراسته و به تمام فضایل آراسته اند. از نگاه امام وادی عشق، جایگاه مقدسان و مخلصان است و شرط گام نهادن در این وادی، خالص شدن و دل کندن از محبوبهای مقید می باشد و بهترین هدایتگر برای رساندن انسان به تعالی و تکامل، تن سپردن به شعله های آتشین عشق است و با «جذوه نار عشق » بیرون آمدن از دنیای تاریک طبیعت و گسستن زنجیرهای زمان و مکان امکان پذیر خواهد بود و عارف عاشق برای رسیدن به جایگاه مخلصان و قدم نهادن در وادی پاکان باید چنین موهبتی را درک کند و چونان موسی ندای «انی آنست نارا» سردهد و پس از رفع حجب و طی طرق از حصار زمان بیرون آید و به برکت عشق بر جهان حاکم گردد تا طایر قدس به محفل انس بار یابد. زیرا عشاق جمال ازلی مقصد و مقصودی جز حضرت حق ندارند و جز قبله یگانه عشق قبله گاهی نمی طلبند و همچنان بر این باورند که «قبله عشق یکی آمد و بس » در اعتقاد امام، حضرت خاتم (ص) یکه سوار وادی محبت است زیرا «او کسی است که به گفته خدایش با قدم عشق از افق کثرت و تعینات منسلخ شده و با محبت رفض غبار کثرت اسماء و صفات و تعینات کرده است » [ خمینی 1376: 93]. در این نگاه، عشق به عاشق توان می بخشد و او را به خلاقیت وامی دارد و چون آتشی سراپای وجود او را فرامی گیرد و وی را از نقص و کدورت و کثرت بینی و خودخواهی پاک می سازد.

ز جام عشق چشیدم شراب صدق و صفا

به خم میکده با جان و دل وفادارم

[خمینی 1374: 148]

7) یکی دیگر از اثرات عشق را می توان کثرت سوزی و وحدت بینی دانست. زیرا تنها با قدم عشق می توان از تعینات به در آمد و به رفع کدورت اسما و صفات پرداخت.

در جرگه عشاق روم بلکه بیابم

از گلشن دلدار، نسیمی ردپایی

این ما و منی جمله ز عقل است و عقال است

در خلوت مستان نه منی هست و نه مایی

[خمینی 1374: 187]

همین یک ویژگی می تواند دنیای عشق را برتر و آفاق آن را شفافتر از عالم عقل معرفی کند زیرا عقل، باریک بین و جزئی نگر است و عشق کلی نگر و مصداق «ما رایت شیئا و الا رایت الله قبله و معه و بعده » ⁽⁸⁾ است عشق انسان سالک را از اینکه به ماهیات و تعینات که دنیای کثرات است مشغول کند به مبدایت و معیت حق با همه موجودات فرامی خواند، این اندیشه است که حافظ را بر آن می دارد که بگوید:

پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت

آفرین بر نظر پاک خطا پوشش باد

[غزل 105]

امام نیز شرحی بر این بیت دارند که یادگار عزیز ایشان در نامه ای به سؤال از معنای این شعر به تفصیل از متن کتاب امام دیدگاه ایشان را بسیار شیرین و دلنشین می نگارند. [حضور ش: 12]

همین جا مناسب است که به آخرین تلقی امام از آثار عشق که شاید مهمترین و جهان شناسانه ترین نظریه است، بپردازم و شرح آن را به مجال دیگر واگذارم.

امام با آن همه ویژگیهای ظریف و دقیق و سرشار از ذوق و شهود یکی از مهمترین و برجسته ترین آثار مترتب بر محبت را وجهه توحیدی نازنین بینانه در آفرینش می دانند و در برخی از آثار خود به تفسیر و تبیین این آیه شریفه پرداخته اند[ 1375: 71، 222، 238] که «ما اصابک من حسنة فمن الله و ما اصابک من سیئة فمن نفسک » . ⁽⁹⁾ [نساء: 79]

حکیمان مسلمان نیز در بحث ماهیت و وجود به این آیه شریفه استشهاد جسته اند و معتقدند همه سیئات به ماهیات برمی گردد و مرز وجود یا مرزبندی موجودات، موجب پدیداری نقص و کمال و شدت و ضعف می شود. آنجا که در موجود معین و مقید وجود تمام می شود و عدم با طرح مسئله نقص، جان می گیرد. از این رو عارفی که به اطلاق وجود دل می بندد دیگر به مباحث نقص و کمال، شدت و ضعف و حتی تشکیک عام نمی پردازد و به گفته امام زبان حال و مقال چنین عارفی این خواهد بود که «کل من عندالله » چنین شیفته ای همه قیود را در اطلاق وجود، محو و مضمحل می بیند. نتیجه چنین نگرشی نازنین بینی و رضایت خاطری است که چنین عاشقی نسبت به محبوب و معشوق خود - ذات مقدس حضرت حق - پیدا می کند.

بدین ترتیب، مهرورزی به موجودات و هدایت آنان از لوازم محبت الهی است زیرا صفات و افعال و آثار محبوب، محبوب است[ خمینی 1377: 175] و امام سخت بر این باورند که هدایت بدون محبت و عنایت خاص تمام نیست.

از دیگر ویژگیهای عشق می توان فطری بودن آن را یاد کرد و امام در این باره می نویسد: «از آنجا که خداوند سرشت و فطرت همه موجودات را با عشق خود مخمر ساخته است تمام ذرات کائنات و سلسله موجودات از مرتبه ادنی تا اعلی همگی حق طلب و حق جویند و هرکس در هر مطلوبی خدا را طلب می کند» [خمینی 1376: 91 ] «ذرات وجود عاشق روی ویند» [خمینی 1374: 212] پس فطرتی که نوع انسان بدان مفطور است، فطرتی عاشقانه است: «عشق تو سرشته گشته اندر گل ما» [خمینی 1374: 44] و ایشان متذکر می شوند که انسان در هر محبوبی عشق حق را جستجو می نماید زیرا «عشق نگار سر سویدای جان ماست » [خمینی 1374: 55]. اگر چه خود به این مساله واقف نباشد چنین عاشقی اگر به مرحله ای از شهود راه یافت جمیع سلسله وجود را عاشق و طالب حضرت عشق مشاهده می کند [خمینی 1376: 91] و می گوید:

لایق طوف حریم تو نبودیم اگر

از چه رو پس ز محبت بسرشتی گل ما

[خمینی 1374: 45]

خداوند به اقتضای حب ذاتی به معروفیت در حضرت اسماء و صفات ظهور می یابد و به مقتضای حدیث شریف «کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لکی اعرف » در فطرت تمام موجودات، حب ذاتی و عشق جبلی را ایداع و ابداع فرمود که عاشق اینگونه به واسطه آن جذبه الهیه و آتش عشق ربانی متوجه کمال مطلق و طالب جمیل علی الاطلاق گردند. عشقی که امام آن را فطری بشر می دانند عشق به کمال مطلق است [خمینی 1377: 80] و البته بر سر راه انسان موانعی وجود دارد که انسان را از دستیابی به آن محروم می سازد.

عرفان اینگونه موانع را غالبا حجاب تعبیر می کند و امام از دو نوع حجاب نورانی و ظلمانی یاد می کنند و معتقدند اگر اینگونه حجب از رخسار شریف فطرت برداشته شود و فطرت همان گونه که به ید قدرت الهی تخمیر شده است به روحانیت خود بازگردد; عشق به کمال مطلق در چنین انسانی ظهور می کند، او عاشقی می شود که جز در کنار محبوب و معشوق حقیقی آرام نخواهد گرفت. در پی عشق به کمال، گرایش به همه خوبیها حاصل می شود. از این رو امام تصریح می کنند که عشق به کمال مطلق سر منشا عشق به علم مطلق و قدرت مطلق و حیات مطلق و اراده مطلق است [خمینی 1377: 80] که همه از اوصاف جمال و جلال حضرت ربوبی است و جالب اینکه همه این اوصاف در فطرت بشری نهاده شده است لکن به حسب مدارج و مراتب در انسانها متفاوت می شود. چنین انسانی بالفطره عاشق حق است زیرا عشق محبوب ازلی از روز الست در عمق وجود او سرشته شده است. «عشق جانان ریشه دارد در دل از روز الست » [خمینی 1374: 65] «فطرة الله التی فطر الناس علیها» [روم: 30] انسان عاشق، کسی است که توانسته ظهور عشق را در وجود خود حس کند و دل به محبوب جاودانه نبندد انسانی است که از حجاب تعین به در آمده، جمال و کمال حضرت عشق را در همه موجودات شهود می کند و همان گونه که ذات مقدس حق را کامل می داند افعال و صفات او را نیز تمام می بیند و به درک این حقیقت که «از جمیل مطلق جز مطلق جمیل برنیاید» نائل می شود و با مشاهده حضوری آن را درمی یابد [خمینی 1377: 164]. چنین معرفتی که با رفع حجاب حاصل می شود فطرت را به مطلوب و معشوق خود می رساند [خمینی 1377: 262] البته متعلق عشق جبلی و فطری، محبوب مطلق است و غیر مطلق از آن جهت که محدود است نمی تواند محبوب فطرت باشد [خمینی 1375: 127]. اما امام به دو نوع فطرت اصلی و تبعی قائلند و در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل به طور مفصل به شرح آن می پردازند، ایشان فطرت عشق به کمال را فطرت اصلی، استقلالی و فطرت گریز از نقص را فطرت فرعی نام می گذارند و در توضیح و بیان این دو فطرت می نویسند انسان با فطرت فرعی از غیر حق می برد و با فطرت اصلی به جمال جمیل واصل می شود و سایر فطریات که در انسان موجود ست به این دو فطرت بازگشت دارد[ خمینی 1377: 103] و نتیجه می گیرند که به طور کلی نظام احکام شریعت بر اساس فطرت و مطابق با فطریات انسان است اما گاه می شود فطرت مخموره آدمی در پس حجب ظلمانی و نورانی مخفی می شود. در اینجاست که انسان، محبوب خود را در موجودات زمینی و ناقص می بیند و به او دل می بندد و از لقاء الله و رؤیت جمال مطلق محروم می شود. [ خمینی 1377: 302 - 303]. مگر آنکه این دلباختگان بتوانند از این مجازها که «قنطره حقیقتند» بگذرند و به محبوب مجازی با نگاه تبعی بنگرند و شاید گفته بزرگان عرفان که از محبت مجازی سخن گفته اند ناظر به همین اندیشه بوده است که این عشق راهگشای عاشقان به محبوب حقیقی است. چنین دلباختگان رها شده از تعینات، در حقیقت خواستار سعادت مطلق و جاودانگی اند. از این رو امام به صراحت بیان می دارند که «نشئه باقیه، معشوق فطرت است » [خمینی 1377: 103]. حاصل اینکه آن عشق حقیقی که به طور فطری در وجود انسان نهاده شده عشق به محبوب مطلق است و انسان مجبول چنین عشق ورزی است. بر مبنای فطرت غیر «محجوبه » ، معشوقی جز معشوق مطلق و جمال مطلق وجود ندارد هرچند متعلق، عشقش را نشناسد، زیرا چنانچه گذشت، انسان خواستار جاودانگی است و از زوال و نیستی گریزان.

عشق در نظام آفرینش

آفرینش، ظهور اسما و صفات خدا و تجلی ربوبیت و فعل حضرت حق است ⁽¹⁰⁾ فعلی که بدایت و نهایتی جز ذات بی نهایت ندارد. در نظام آفرینش که نظامی محکم و متقن است علت غایی و فاعلی یکی است «الفاعل و الغایة فیه تعالی واحد» : از آنجا که حق تعالی محب ذات خویش است چنین حبی مستلزم آن است که آثار ذات نیز محبوب باشد. پس نتیجه می گیریم:

الف. خدا، به اشیاء محبت دارد. ب. این حب و محبت تبعی است نه استقلالی ⁽¹¹⁾ [ خمینی 1362: 45 ]یعنی عشق به ذات پی آمدی زیبا و محبانه دارد که طرح و تحقق نظام هستی است و جهان خلقت بیان کننده کمالاتی است که در ذات حق نهفته است و خدا اراده فرموده که این کنز مخفی آشکار گردد. ⁽¹²⁾ در اینجا امام نکته تازه ای را متذکر می شوند که بازگشت اراده اصلی به محبت ذاتی حضرت حق همانند تعلق او به نظام کیانی است. یعنی به نحو تبعیت از حضرت اسما و صفات است. در این مقام محب و محبوب یگانه اند و عین ذات حضرت عشقند. ⁽¹³⁾ در این دیدگاه محبوب حقیقی همان کنز پنهانی است که خواستار ظهورست و این ظهور حق، به خلقی می انجامد که نسبت این دو بر حسب حضرات وجود مختلف می شود چه در برخی از شئون وجود این ظهور حبی تمامتر و کاملتر است و در برخی کمتر تا نهایت هبوط می رسد. اهل معرفت شدت و ضعف نور وجود را در این شئون با معیار تجرد و تعلق می سنجند به این معنا که هر موجودی مجردتر است به ساحت حق نزدیکتر و هرچه پدیده ای متعین تر، از آن ساحت دورتر است ⁽¹⁴⁾ [ خمینی 1373: 235] و این همین حب ذاتی است که مدیر و مدبر ملک و ملکوت است [خمینی 1375: 76]. پس اگر این حب ذاتی نبود هیچ موجودی از موجودات پا به عرصه هستی نمی گذاشت و هیچ پدیده ای به کمال مطلوبش نمی رسید. بدین ترتیب هم ایجاد موجودات و هم ابقای آنها مدیون حب ذاتی است و چنین حبی است که علت «موجده » و «علت مبقیه » است و امام از این دو به «ایجاد» موجودات و «ایصال » آنها به کمال تعبیر کرده اند:

و لولا ذلک الحب لایظهر موجود من الموجودات و لایصل احد الی کمال من الکمالات فان بالعشق قامت السموات[ خمینی 1372: 71].

طفیل هستی عشقند آدمی و پری

ارادتی بنما تا سعادتی ببری

[حافظ غزل 452]

بدین ترتیب نظام آفرینش از منظر امام چه در ایجاد و چه در ابقای پرتو عشق است و چه زیبا این دو ساحت را در قالب شعر بیان می دارند: «من چه گویم که جهان نیست به جز پرتو عشق » [خمینی 1375: 62 ] (ایجاد)

و یا: «از ازل مست از آن طرفه سبوییم همه » [ خمینی 1375: 179] (ابقا) .

و در مصباح الهدایة آنگاه که از حضرات خمس یاد می کنند، جهان هستی را مرهون فیض اقدس و تجلی نخستین حق می دانند که به واسطه حب ذاتی به وجود آمده و متذکر می شوند که خدا ذات خود را در آیینه صفات شهود می کند و سپس به ظهور این عالم و عوالم دیگر می پردازد[ خمینی 1374: 67; پژوهشنامه متین ش 7: 97].

نکته دیگری که ذکر آن خالی از لطف نیست این است که حضرت حق در عالم عهد با کلام شیرین و دلنشین «الست بربکم » [ اعراف: 172] آتش عشق را در جان محبان خود شعله ور ساخته و سماع عالم وجود با «قالوا بلی » لبیک عاشقانه شیفتگان اوست و این محابه حق و خلق و این قاعده حسن تفاهم هر لحظه در عالم وجود جاری است و در هر زمان این مکالمه را می توان شنید.

از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر

یادگاری که در این گنبد دوار بماند

[حافظ غزل 178]

و همواره روشندلان پاک طینت و دلباختگان صاحب فطرت شنونده این گفتگوهای عاشقانه اند، پس به راستی:

هرچه گوید عشق گوید

هرچه سازد عشق سازد

[خمینی 1374: 150]

عشق در نظام هستی چنان جاری و ساری است که هیچ کس را از می وصال محبوب بی بهره نکرده اند.

کو آنکه سخن زهر که گفت از تو نگفت

آن کیست که از می وصالت نچشید

[خمینی 1374: 215]

آنچه در این ساحت معرکه آرای عالم فلسفه و عرفان شده است مشکل رابطه حق و خلق است که امام بعد از تصریح به اینکه فهم این رابطه از مشکلات عالم عرفان است به تشبیهات و تمثیلاتی ⁽¹⁵⁾ برای بیان رابطه حق با خلق پرداخته اند[ پژوهشنامه متین ش 7: 97] و ما بدون ورود به این ساحت دشوار به ذکر این نکته بسنده می کنیم که امام در میان مثالهای مطرح شده رابطه موج و دریا را می پسندند: «ما همه موج و تو دریای جمالی ای دوست » و در جای دیگر کل نظام هستی را موج دریا می خوانند. «موج دریاست جهان، ساحل و دریایی نیست. » [خمینی 1374: 174].

ابن عربی نیز برای تفهیم و تقریب آن به ذهن از تنظیر و تشبیه هایی استفاده کرده و در همه فصول فتوحات و فصوص بیش از بیست تمثیل به کار برده است و گاهی رابطه کل و جزء را مطرح می کند [1376: 216]. البته بدیهی است منظورش جزء و کل مقداری که در ریاضیات یا ذهنی که در منطق مطرح می شود یا وجودی که فیلسوف از آن سخن می گوید، نیست. بلکه جزء و کل عرفانی است که شامل اطلاق و تقیید می باشد. پس ذات حضرت حق، مطلق است و عالم هستی مقید او حقیقت «بود» است و نظام هستی «نمود» و این «بود» است که به نمود خویش گرایش دارد، همان گرایشی که کل به اجزاء دارد و از خود او به خود او باز می گردد. اگر می بینیم بندگان خاص خدا به خدا مشتاقند و در داستان حضرت داود می شنویم که خداوند می فرماید من نیز به آنان مشتاقترم «انی اشد شوقا الیهم » از آن جهت است که اشتیاق حق به خلق هم از خود او مایه می گیرد. البته، بر خلاف نظر برخی از متشرعان که درباره رابطه عاشقانه انسان و خدا گفتگو کرده اند ⁽¹⁶⁾ امام بر مبنای اصل وحدت وجود، مبانیت حق و خلق را نمی پذیرند و تغایر را امری اعتباری می دانند. عالم امکان و جهان کثرات همه و همه مظهر اسما و صفات آن یگانه اند مظهری که حاکی از مظهر است. جلوه و پرتویی که از ذات واحد نشان دارد. از نگاه عارف وحدت وجودی، ⁽¹⁷⁾ عالم صورت هویت حق است و مخلوقات نمود خالقیت اویند، اهل معرفت که به ارتباط عشق میان خالق و مخلوق قائلند از آیه شریفه «و نفخت فیه من روحی » و حدیث معروف «خلق آدم علی صورته » استفاده کرده بر این رابطه محبانه تاکید می ورزند و برخی از اینان محبت حضرت حق را مقدمه محبت مخلوق دانسته و به آیه شریفه «یحبهم و یحبونه » استناد می کنند که این رابطه عاشقانه از حضرت حق آغاز گردیده و انسان به آیینه ای می ماند که خدا در آن تجلی کرده و نمود جمال او شده است. از این رو رابطه او با خالق رابطه ظاهر و مظهری است که از یکسو احتیاج خلق به خالق را توجیه می کند و از سویی دیگر اشتیاق و ابتهاج حضرت حق را و تا آنجا پیش می رود که با خدای خود به ناز و دلال می پردازد و می گوید:

گر آیینه محبی من نبود

ظاهر نشود جمال محبوبی تو

جلوه معشوق اگر افتاد بر عاشق چه باک

ما به او محتاج بودیم، او به ما مشتاق بود

«مطلق بی مقید نباشد و مقید بی مطلق صورت نبندد، اما مقید محتاج است به مطلق و مطلق مستغنی از مقید; پس استلزام از طرفین است و احتیاج از یکطرف، اما استغنای مطلق به اعتبار ذات است و الا ظهور اسمای الوهیت و تحقق نسبت ربوبیت بی مقید از محالاتست » [ جامی 1373: 22].

از نگاه امام انسان مظهر «اسم » و صفت حضرت حق است و از طریق همان اسم یا عین ثابت ⁽¹⁸⁾ با خدای خویش مرتبط می شود و خدای را همان گونه می شناسد که در وجودش ظهور یافته و نهایت و پایان سیر عارف در سفر انفسی رسیدن به رب خویش است. او فقط می تواند اسمی از اسمای خداوند را بشناسد و این انسان کامل است که مظهر اسم الله ⁽¹⁹⁾ است و قدرت معرفت به الله را داراست. از این رو می توان به معنای سخن پیامبر اکرم (ص) پی برد که در حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه » از اینکه شناخت جهان هستی را متوقف بر شناخت خود دانسته اند، معرفت رب را بیان فرموده نه معرفت الله را زیرا این رب که شناخته می شود ذات الوهیت نیست بلکه خدایی که بر بنده تجلی می کند رب اوست که مدیر و مدبر و محبوب اوست.

باری، اعتقاد به پذیرش رابطه ای محبت آمیز میان خالق و خلق، شور و شعفی در انسان طالب حقیقت ایجاد می کند که همواره خود را تحت عنایت و محبت خالق حس می کند و با تمام وجود کلام خدای را که فرمود: «نحن اقرب الیه من حبل الورید» می شنود و فهم این قرب او را به وجد می آورد چنین انسانی، آیه کریمه «انا لله و انا الیه راجعون » را به جهان پس از مرگ حوالت نمی دهد هم اینک نیز در می یابد که به سوی او در حرکت است، او خود را در محضر خدا حس می کند و خدا را بر خود ناظر می بیند جمله معروف پیر ما که «عالم محضر خداست در محضر خدا معصیت نکنید» مبین این نگرش است. در عرفان امام، انسان از عظمت خاصی برخوردار است، موجودی است ذاتا الهی و آسمانی، نفخه ایزدی از عالم غیب بر قلب او دمیده و او را خلعت خلیفگی بخشیده است از منظر امام چنین انسانی می تواند در عالم طبیعت با آگاهی و معرفت و محبت و مجاهده و تهذیب نفس و ذکر مدام و تصفیه باطن حقیقت را در وجود خویش حس کند.

انواع محبت

امام در آثار خود به دو نوع محبت اشاره می کنند و یکی از آنها را مذموم «و راس کل خطیئه اش » [خمینی آداب الصلوة: 49 ]می دانند و دیگری را محمود و سرچشمه سعادت و کمال برمی شمرند. محبت نوع اول، محبت به دنیاست چون انسان ولیده عالم طبیعت است محبت به دنیا از آغاز در قلبش به وجود می آید و هرچه بزرگتر می شود این محبت در دل او رشد می کند و پررنگتر می شود و تا آنجا اوج می گیرد که در هر حال و در همه چیز به دنبال محبوب طبیعی خود می گردد[ خمینی آداب الصلوة: 48] و هرچه این توجه و دلبستگی بیشتر شود حجاب میان انسان و دار کرامت حق و یا به تعبیر دیگر پرده میان حق و قلب بیشتر و ضخیمتر می گردد و در نتیجه از محبوب حقیقی غفلت می ورزد [خمینی 1375: 121]. امام علت این نوع محبت را چنین تبیین می کنند:

این محبت نتیجه دو قوه «شهویه » و «التذاذیه » است که خداوند به انسان ارزانی داشته تا به وسیله این دو نیرو حفظ نوع کند. پس انسانی که گرفتار طبیعت خویش است چون این عالم را محل لذت جوییها و خوش گذرانیهای خود می پندارد، به آن دل می بندد و از آنجا که انسان فطرتا به بقاء و جاودانگی علاقه مند و از فنا و نابودی متنفر است از مردن نیز به آن دلیل که آن را عامل انقطاع از لذتهای خود می داند، گریزان می شود. هرچند عقلا با براهین عقلانی در فانی بودن و گذرگاه بودن عالم طبیعت برهان اقامه کنند ⁽²⁰⁾ [خمینی 1375: 122] اما محبت به دنیا وجود او را پر ساخته و او را به سوی طبیعت و امور جزئی و مادی فرامی خواند. محبوب چنین محبی، مادیات و امور زودگذر دنیایی است از این نظر این نوع از محبت که می تواند مفید باشد و انسان را به سوی کمال سوق دهد، سرمنشا تمام خطاها و لغزشهای او می شود و او را از مقام انسانیت تنزل می بخشد تمام توجهش صرف تنعمات زودگذر دنیوی می گردد و از حضور در محضر قدس ربوبی غافل می گردد[ خمینی آداب الصلوة: 48].

امام محبت دنیا را به آب دریا تشبیه می کنند که هرچه انسان تشنه از آن بنوشد تشنه تر می گردد تا مایه هلاکت او می شود در قسمت دیگر حریص به دنیا را به کرم ابریشمی همانند می کنند که هرچه به دور خود تار می زنند از رهایی و رستگاری دورتر می شود[ خمینی آداب الصلوة: 51].

از دیدگاه امام کدورت طبیعت، نور فطرت را که چراغ راه هدایت است، خاموش می کند و آتش عشق را که وسیله عروج به مقامات عالی است، فرومی نشاند و انسان را در دار طبیعت مخلد و ماندگار می سازد[ خمینی آداب الصلوة: 58].

امام علاج این بیماری - محبت به دنیا - و این بلیه خانمانسوز را در سلوک علمی و عملی و کسب طهارت می دانند که با تفکر در ثمرات آنها و شناخت زیانهایی که ایجاد می کند می تواند انسان را از ابتلای به اینگونه محبت باز دارد. طهارت در نگاه ایشان به دو نوع ظاهری و باطنی قابل تقسیم است و در مورد طهارت ظاهری به این نکته بسنده می کنند که بدون تطهیر ظاهر رسیدن به مقام انسانیت و طهارت باطنی امکان پذیر نیست و بر این باورند تا انسان نتوانسته باشد آراستگی و پیراستگی ظاهری را کسب نماید نمی تواند از فیض محبوب برخوردار گردد و توضیح بیشتر در این باب را به کتب مخصوص احاله می کنند. اما در مورد طهارت باطنی می نویسند: مرتبه اول، طهارت از گناه و افعال زشت و ناپسند است و ملزم شدن به اوامر الهی و مرتبه دوم، طهارت از رذایل اخلاقی و متصف شدن به فضایل و ملکات اخلاقی است و مرتبه سوم، طهارت قلبی است و آن پاک و پیراسته ساختن قلب از غیر حق است و تسلیم نمودن آن به محبوب مطلق، در چنین حالتی قلب نورانی می گردد و این نورانیت همه وجود انسان را فرامی گیرد و به مرحله ای می رسد که حضرت لاهوت در تمام مراتب باطن و ظاهر او متجلی می شود. در اینجاست که به مقام طمانینه راه می یابد و در ظل تجلیات حبی حضرت حق قرار می گیرد. نگاهی مهربانانه به همه مخلوقات می افکند و همه عالم محبوب او می شود اگر در ابتدای راه بریدن از دنیا و نفی تعلقات بر او لازم و ضروری بود. در این مرحله مهرورزی به مخلوقات در دستور سلوک او قرار می گیرد و در پی جذبات الهیه هرگونه خطا و لغزشی در نظرش مغفور خواهد بود [خمینی آداب الصلوة: 61].

در شب معراج خداوند به پیامبر خود فرمود: ای احمد! اگر بنده ای نماز اهل آسمان و زمین را بخواند و روزه اهل آسمان و زمین را بگیرد و مانند ملائکه از خوردن امساک کند و جامه عابدان بپوشد من از قلب چنین انسانی محبت خود را بیرون می کنم و قلب او را تاریک می گردانم تا مرا بکلی فراموش کند به چنین انسانی هرگز شیرینی حبت خودم را نمی چشانم[ خمینی آداب الصلوة: 50].

انسانی که محبت و دلبستگی، تمام قلبش را آن چنان پر کرده که از جمیع فضایل معنوی دور می ماند به هیچ یک از کمالات نفسانی (شجاعت، عفت، سخاوت، عدالت) متصف نمی شود زیرا حق بینی و حق جویی، توحید در اسما و صفات و افعال به طور ذاتی با محبت دنیا در تضاد است. طمانینه نفس، سکونت خاطر، استراحت قلب که روح سعادت دو دنیاست با محبت دنیا حاصل نمی گردد; عطوفت، رحمت، مواصلت، مودت، محبت حقیقی با محبت دنیا مغایرت دارد. [ خمینی آداب الصلوة: 49]

یکی دیگر از زیانهای حب دنیا این است که به هنگام مرگ به دلیل انس و علاقه شدید به زندگی، غضبناک بر خدا وارد می گردد زیرا او را عامل جدایی میان او و مطلوبات و محبوبانش می پندارد و چقدر وحشتناک است که انسان نسبت به ولی نعمت خود خشمگین و غضبناک باشد.

نتیجه محبت به دنیا را می توان در چهار بند زیر خلاصه نمود:

1) انسان را از مردن خائف می کند (زیرا دل بریدن از تعلقات دشوار است) .

2) انسان را از ریاضات شرعیه و عبادات و مناسک باز می دارد.

3) جنبه طبیعی انسان را تقویت می نماید.

4) اراده انسان را تضعیف می کند[ خمینی 1377: 124 - 125].

محبت نوع دوم، محبت الهی است که از دیدگاه امام چنین محبتی به پاکان و خالصان ارزانی می شود. کسانی که افق نگاه خود را از طبیعت محسوس برکنده و محبوب را در عمق جان خود حس کرده اند. متعلق محبت اینان امور مجرد و جلوه های متعالی محبوب است، چنین محبی به سایه و جلوه محبوب دلخوش است و در هر پدیده ای محبوب خود را حاضر و ناظر می بیند. ⁽²¹⁾ و قبل از شنیدن هر صدایی صدای معشوق خود را می شنود. هرگز امور محسوس و زودگذر او را به سوی خود نمی کشند و از محبت به آنها دریغ ندارد. آنها را چون سایه و مظهر محبوبند، دوست می دارد. محبت چنین محبی، خداگونه است. هرگز از انسانها کینه به دل نمی گیرد و بدیهای آنها را به خوبی پاسخ می گوید زیرا از محبوب خود آموخته است بدی را با خوبی پاسخ گفتن کار محبان و کریمان است.

سایه محبوب، آرام بخش دل غمدیده چنین محبی است: «آرام ما به سایه سرو روان ماست » [خمینی 1374: 55].

چنین عاشقی هرگز از عذاب دوزخ نیز نمی نالد بلکه فراق محبوب را جانکاه می بیند ⁽²²⁾ و حتی جفای محبوب را چون لطفش به جان می خرد. «هر جفا از تو به من رفت به نت بخرم » .

و صریح می گوید:

گر کشی یا بنوازی ای دوست

عاشقم، یار وفادار توام

[خمینی 1374: 135]

چنین محبی از همه نعمتهای دنیوی و اخروی فقط دیدار یار را طلب می کند و می گوید:

با مدعی بگو که تو و جنت النعیم

دیدار یار حاصل سر نهان ماست

[خمینی 1374: 55]

همین دیدار محبوب او را مست و از خود بیخود می کند و می گوید:

تا روی تو را دیدم و دیوانه شدم

از هستی و هرچه هست بیگانه شدم

بیخود شدم از خویشتن و خویشیها

تا مست ز یک جرعه پیمانه شدم

[خمینی 1374: 230]

و باز تشنه تر شده و می گوید که طالب دیدار و شنیدن کلام توام، با من سخن بگوی و از من دلسوخته که بیمار عشق توام عیادت کن:

عاشقی سر به گریبانم من

مستم و مرده دیدار توام

بر سر بستر من پابگذار

من دل سوخته بیمار توام

عشوه کن، ناز نما، لب بگشا

جان من، عاشق گفتار توام

[خمینی 1374: 135]

چنین عاشقی کمال خود را در فنا و بریدن از دنیا می داند با متخلق شدن به اوصاف محبوب به رنگ او درمی آید فنا را قبله بقا ساخته تا به معشوق حقیقی خویش نائل گردد. به همین دلیل از محبوب، فنای خویش را طلب می کند:

از آن می ریز در جامم که جانم را فنا سازد

برون سازد ز هستی هسته نیرنگ و دامم را

از آن می ده که جانم را ز قید خود رها سازد

به خود گیرد زمامم را فرو ریزد مقامم را

[خمینی 1374: 40]

اگرچه او در آغاز به قرب و وصال محبوب می اندیشد ولی چون به مرتبه کمال رسد معنی بر او غالب می گردد. فداکاری، ایثار بر خویشتن بینی چیره می گردد. چنین انسانی از «من » و «ما» فراتر رفته در بحر احدیت غوطه ور می شود نه از عذاب و فراق محبوب بیمناک است نه به نعیم جنت دلخوش، نه خوف می شناسد نه با رجاء آشناست زیرا این دو به زمان ماضی و مستقبل تعلق دارند و او در دریایی غوطه ور است که در آنجا زمان دخالت ندارند در حقیقت نه متنعم بود به صبح وصال و نه متالم شود به شام فراق با خالق خود به گفتگو می نشیند و می گوید: اگر از دنیا و متعلقات آن گذشته ام اینک فاش می گویم که به فرشتگان و قصرهای بهشتی تو نیز چشمداشتی ندارم.

مده از حور و قصورم خبری

جز رخ دوست نظر سوی کسی نیست مرا

[خمینی 1374: 41]

یا به گفته حافظ:

سایه طوبی و دلجویی حور و لب حوض

به هوای سر کوی تو برفت از یادم

[غزل 317]

چنین محبی از مرتبه اطمینان و عرفان به مرتبه شهود و عیان راه یافته و حضرت حق با تجلی فعلی خود - متناسب با مرتبه سالک - به سر قلب او تجلی می کند و او حضور محبوب حقیقی را حس می کند و محبت او الهی می شود[ خمینی 1376: 22].

عشق و هدایت

از آنجا که خدا نهاد همه موجودات را به عشق خود مخمر ساخته است، همه آنان با جذبه الهی متوجه کمال مطلق و عاشق جمیل علی الاطلاقند و برای هر یک از فطریات آنان نوری است که به واسطه آن طریق وصول به مقصد خود را در می یابند. حضرت امام این واسطه ها را نار و نور تعبیر می کنند و یکی را «براق عروج » و دیگری را «رفرف وصول » می دانند و بر این باورند که ممکن است رفرف و براق حضرت ختمی مرتبت، لطیفه این حقیقت و صورت متمثله آن باشد که از باطن این عالم نازل شده است. هر موجودی به لحاظ تعین و ماهیتش حجابی ظلمانی و به حسب وجود و حقیقتش حجابی نورانی دارد و خداوند با اسم مبارک «هادی » به نار و نور مشتاقان را از حجب ظلمانیه و انیات نورانیه نجات بخشیده و در جوار خود جای می دهد [خمینی آداب الصلوة: 288].

سپس می فرمایند هدایت دارای ده مرتبه است ⁽²³⁾ که به حسب سیر سایرین و مراتب سلوک سالکین تفاوت پیدا می کند و هر کدام دو طرف افراط و تفریط یا علو و تقصیر دارند. در تبیین این مراتب، رستگاری در پرتو نور محبت از درجات عالی هدایت محسوب شده است. پس از آن، هدایت به نور ولایت و سپس تجرید و توحید قرار دارد، که آخرین سیر سالک الی الله است. [خمینی آداب الصلوة: 289 - 292]. نقش آفرینی محبت تا بدان حد است که قطره را به دریا و ذره را به آفتاب می پیوندد.

ذره ای نیست که از لطف تو هامون نبود

قطره ای نیست که از مهر تو دریا نشود

[خمینی 1374: 112]

پس عشق بهترین هدایتگر انسان بلکه کل موجودات به سوی کمال لایقشان است و امام تا آن حد به معجزه عشق ایمان داشت:

خواست از فردوس بیرونم کند خوارم کند

عشق پیدا گشت و از ملک و ملک پران نمود

[خمینی 1374: 115]

از این رو «جرعه گیران از خود بی خبر» فانیان به حق رسیده، عاشقان به جوار محبوب راه یافته بهترین هادیان طریقند ⁽²⁴⁾ [ خمینی 1374: 40] و انسان را از دریای عدم به اقیانوس وجود رهنمون می سازند; این هادیان، دل از کف دادگانی اند که با نار عشق به فنا راه یافته اند.

زیرا اینان مظهر تام و تمام جمیع اسمای الهی اند از وجهه ربوبیشان با عالم قدس ارتباط و بر کل کائنات اشراف دارند و خداگونه در پی هدایت انسانهایند و از جنبه جسمانیشان با انسانها مرتبطند و فیض و نور الهی را به آنان می رسانند. پس محبت مهمترین واسطه ای است که انسان را از هر گونه کثرت طلبی و شرک رها می سازد و به توحید رهنمون می شود. شاید قنطره بودن عشق مجازی همین باشد که انسان دل برکندن از غیر محبوب را اول در مرحله حس تجربه می کند، از فردیت خود رها می شود و از دغدغه و تشتت خاطر به در می آید و فقط به معشوق می اندیشد. خودخواهی فدای محبوب طلبی می شود. از این جهت برای چنین عاشقی با چنین تجربه ای شناخت محبوب حقیقی خود امکان پذیرتر می شود و می تواند خواسته های او را بر خواسته های خود ترجیح دهد.

چنین محبی به مقام تسلیم و استغراق در محبوب می رسد و رابطه عاشقانه میان خود و خدای خویش را حس می کند. چنین انسانی جلوه گاه لاهوت در ناسوت است و مظهر ربوبیت حضرت حق در لباس بشریت، همواره خدا را سپاس می گوید:

بنده عشق مسیحا دم آن دلدارم

که به یمن قدمش هستی من دود نمود

[خمینی 1374: 114]

عشق و عبادت

عبادت در لغت به معنای غایت خضوع و تذلل است و چون نهایت مرتبه خضوع است، می باید در مورد کسی تحقق یابد که اعلی مرتبه وجود و بالاترین مرتبه انعام و احسان را داراست. از این جهت عبادت جز در مورد حق تعالی شرک محسوب می شود[ خمینی آداب الصلوة: 284].

امام عبادت را ثنای معبود[ خمینی 1375: 434] می نامند و دعا را فراخواندن محبوب و عملی عاشقانه توصیف می کنند، زیرا عاشق به دنبال بهانه است تا محبوب خود را بخواند و با او لب به سخن بگشاید و در برابر او اظهار تضرع و تخشع کند بخصوص اگر محبوب، خود چنین خواسته باشد بدیهی است اینگونه عبادت به مراتب معرفت و درجه سلوک سالکان مرتبط می شود. محیی الدین در فص شیثی به انواع دعاها اشاره می کند و چون می توان در انواع دعا میان آرای امام و نظریات شیخ، سنجش و مقایسه ای داشت نخست نظریات محیی الدین را در این باب ذکر کرده و سپس به انواع دعا از دیدگاه امام می پردازیم. محیی الدین در ابتدا درخواست کنندگان را دو گروه می نامد و می نویسد: دسته اول کسانی اند که استعجال طبیعی، آنان را به دعا فرامی خواند ولی دسته دوم از روی احتیاط، خدای خود را می خوانند و بر این باورند که برخی از مقدرات آنها با سؤال و درخواست داده خواهد شد، اینان از حقیقت امر و سر قدر آگاه نیستند - چنین دریافتی از پیچیده ترین معرفتهاست - و معتقدند اگر از برخورداری نعمتی محروم بودند هرگز سؤال و درخواست آن را نداشتند. شیخ این دسته را نیز به دو گروه قابل تقسیم می داند کسانی که زمان خواستاری خود و استجابت آن را می شناسند و از روی شناخت استعداد و پذیرفتاری حال خود دست به دعا می گشایند و دسته دیگری که صرفا به دلیل امتثال امر محبوب دعا می کنند و اینان در نظر شیخ بندگان محض حضرت حقند. در جای مناسب لب به دعا باز می کنند و در جای دیگری سکوت را ترجیح می دهند.

والسائلون صنفان، صنف بعثه علی السؤال الاستعجال الطبیعی فان الانسان خلق عجولا. والصنف الآخر بعثه علی السؤال لما علم ان ثم امورا عند الله قد سبق العلم بانها لاتنال الا بعد السوال. . . فسؤاله احتیاط لما هو الامر علیه من الامکان: و هو لایعلم ما فی علم الله و لا ما یعطیه استعداده فی القبول، لانه من اغمض المعلومات الوقوف فی کل زمان فرد علی استعداد الشخص فی ذلک الزمان. و لولا ما اعطاء الاستعداد السؤال ما سال. فغایة اهل الحضور الذین لایعلمون مثل هذا. . . فانهم لحضورهم یعلمون ما اعطاهم الحق فی ذلک الزمان و انهم ماقبلوه الا بالاستعداد و هم صنفان: صنف یعلمون من قبولهم استعدادهم، و صنف یعلمون من استعدادهم مایقبلونه. . . و من هذا الصنف من یسال لا للاستعجال و لا للامکان، و انما یسال امتثالا لامر الله. . . فهو العبد المحض. [ ابن عربی 1400 فص شیثی: 59]

امام در بیان دعا و انواع آن می نویسد: عموم مردم خدا را می خوانند و این فراخوانی از روی شتابزدگی است و از بیم آنکه مبادا به اهداف خود نرسند در دعا شتابزده عمل می کنند و چون نگران نرسیدن به مقصد و از دست دادن خواسته های دنیایی خویشتنند از طمانینه قلب بی بهره اند از این رو در همه کارهای خویش حتی در خواندن خدای خود عجولند و بدون فوت وقت خواسته خود را خواستارند و این دعای عامه مردم است.

اما یک نوع دیگر از دعا، دعای صاحبان حکمت است. اینان نیز به هنگام خواندن خدای خود بر این باورند که مجاری امور به دست قدرتمند حضرت حق است، خود و افعال و حرکت و سکون خو را از او می دانند و معتقدند دعا در جریان امور دخالت داشته و برخی از قضاهای الهی وابسته به دعاست. به همین دلیل دعا را واسطه رسیدن مطلوب و مقصود خویش می دانند.

بالاخره به دعای اصحاب معارف و محبان الهی اشاره می کنند و می نویسند که: اینان ندای «ادعونی » محبوب را امتثال می کنند زیرا هیچ گونه خواسته ای جز خواسته محبوب ندارند، وابستگانی هستند که از خود به در آمده و آنچه را جانان پسندد خواهانند. دعای اینان گفتگو با محبوب در خلوت خویش است. هرگز لذت گفتگوی با محبوب و ذکر و فکر او را وسیله اجابت خواسته های خود نمی دانند و محبوب مطلق را فدای حاجات خویش نمی کنند و این امر را بزرگترین خطا می دانند. اینان از دعا، انس با حق تعالی را طلب می کنند و هرچه می خواهند برای آن است که باب مراوده با دوست باز شود و بر این باورند که «در دل دوست به هر حیله رهی باید کرد» . امام به گوشه ای از دعای عاشق واصل حضرت علی (ع) به هنگام گفتگو با محبوب اشاره می کنند که بیان کننده خوف ایشان از فراق محبوب است نه از عذاب و سوزش آتش «فهبنی یا الهی و سیدی و مولای و ربی صبرت علی عذابک فکیف اصبر علی فراقک » [ دعای کمیل].

عارف عاشق و عاشقان جمال ازلی، بهشت را نیز چون دار کرامت است، خواهانند و این حاصل معرفت تام و تمامی است که نسبت به محبوب دارند. اما با این حال خود را از تصرفات نفس مصون نمی دانند، از این رو در مقام دعا می گویند: پروردگارا! حجاب خودخواهی و خودبینی، ما را از وصول به بارگاه تو بازداشته و دل ما را از محبوب مطلق منصرف نموده، تو خود این حجاب را به دست قدرت خود بردار.

بینی و بینک انی یناز عنی

فارفع بلطفک انیی من البین ⁽²⁵⁾

[حلاج 1378: 90]

امام معتقدند که وصال به محبوب مطلق غایت آمال اولیا و منتهای آرزوی اصحاب معرفت و ارباب قلوب بلکه قرة العین سید رسل است[ خمینی آداب الصلوة: 5] و نماز را واسطه چنین اتصالی می دانند و طبیعی است قبله چنین عابدی ابروی محبوب باشد.

ابروی تو قبله نمازم باشد

یاد تو گره گشای رازم باشد

[خمینی 1374: 204]

پس نماز، بیان نیازمندی سالکی است که در سلوک و الی الله است. امام اهمیت نماز را در عبادات همانند مقام انسان کامل در میان موجودات می دانند که هم کاملترین و هم واسطه فیض و استکمال موجودات می باشد [خمینی آداب الصلوة: 45] از منظر ایشان در نماز، حقیقت تواضع و تخشع ظهور می یابد و انسانی که از خود هجرت کرده و طالب لقای محبوب است به آرزوی خود دست می یازد. از این رو نماز را «معراج المؤمن » می خوانند که نبی اکرم (ص) قرة العین خود را در صلات دانسته اند.

به تعبیر امام اگر عاشقی به انس قلبی با محبوب نائل آید در همین دنیا از لذت دیدار و لقای محبوب بهره مند می شود[ خمینی آداب الصلوة: 1374 14]. و همچنین می افزایند چنین امری تحقق نمی یابد مگر به مدد عبادت و چون این دیدار میسر شد; محبوب، مشهود می گردد و چنین مشاهده ای محب را به یقین و اطمینان می رساند [خمینی آداب الصلوة: 65]. در پی چنین طمانینه ای است که مراوده با حضرت محبوب ممکن می گردد [خمینی 1374: 74]. و بدین جهت است که شهید و جهادگر راه خدا به مقام معاشقه با محبوب نائل می آید ⁽²⁶⁾ [ خمینی آداب الصلوة: 86 ]و در جوار محبوب متنعم می گردد. شهدا در قهقهه مستانه شان و در شادی وصولشان عند ربهم یرزقونند. ⁽²⁷⁾ چنین نمازگزاری، عاشقی می شود که عبادت محبوب مطلق و مناجات با او را تکلیف نمی داند و لذت چنین کاری را با تمام هستی معاوضه نخواهد کرد[ خمینی 1376: 63]. عبادت چنین عاشقی، از روی شوق و محبت انجام می گیرد و پیامبر اکرم (ص) به برتری این دسته از مردم چنین اشاره می کنند که «افضل الناس من عشق العبادة فعانقها و احبها بقلبه » . ⁽²⁸⁾ از دیدگاه امام قلوبی که مملو از عشق به حضرت حقند و شوق و جذبه بر آنان غلبه دارد با قدم عشق در محضر انس حضرت محبوب وارد می شوند و به تعبیر اهل معرفت این همان جذبه غیبیه و ظهور به صفت لطف الهی است که گهگاه بر اولیای کمل تعلق می گیرد و اینان اگر به نماز می ایستند با همان جذبه غیبیه تا آخر نماز خود را در محضر محبوب حس می کنند و با او معاشقه دارند. در حدیث آمده که شوق پیامبر اکرم به هنگام نماز فزونی می گرفت و منظور حضرتش از گفتن «ارحنا یا بلال » نیز بیان همان شوق و اشتیاق است[ خمینی آداب الصلوة: 123].

اما بر قلوبی که خوف از محبوب حاکم است، جذبه قهاریت غلبه می کند و آنها را از خود بیخود می سازد، خوف و خشیت دلهای آنان را ذوب می نماید. در این حالت است که فهم قصور ذاتی و عجز و ناتوانی، آنان را از همه چیز باز می دارد[ خمینی آداب الصلوة: 122] و متصف به دو صفت ظلومیت و جهولیت می شود، ظلومیت به تعبیر امام رسیدن به مقام «لامقامی » و محو ساختن همه تعینات است و جهولیت نیز که رسیدن به مقام فنای از فناست به دنبال آن حاصل می گردد. در این حالت است که لب به سخن می گشاید و می سراید:

تو دعای منی تو ذکر منی

ذکر و فکر و دعا نمی خواهم

[خمینی 1374: 160]

چنین انسانی به مرحله ای از معرفت نائل می شود که پس از مشاهده محبوب به مرحله فنا راه یافته، دیگر خود و عبادت و ذکر خود را نیز نمی بیند. در مکتب چنین وارستگانی، دعا و ذکر در مقام شهود و وصال جایگاه ندارد; چنین عاشقی به دنبال قبله برای اعمال عبادی خویش نمی گردد و می گوید:

هر طرف رو کنم تویی قبله

قبله، قبله نما نمی خواهم

همه آفاق روشن از رخ توست

ظاهری، جای پا نمی خواهم

[خمینی 1374: 160 ]

زمان وصال چنین عاشقانی شب است و «لیلة القدر» را به همین جهت نامگذاری کرده اند; [خمینی آداب الصلوة: 239 ]اما محب الهی، این قدرت را دارد که روز و شب را در خود محقق سازد و جامع ضدین شود. مگر نه آنکه عرفا قوس نزول را به اعتباری «لیلة القدر محمدی » و قوس صعود را «یوم القیمة احمدی » خوانده و هر دو قوس را همان «حقیقت محمدیه » و فیض اقدس و منبسط نامیده اند. در نگاه وحدت بین آنان عالم، بیش از یک شب و روز آن هم شب قدر و روز قیامت نیست و امام از این هم فراتر رفته و بر این باورند که اگر کسی به درک چنین حقیقتی نائل آید همیشه در «لیلة القدر» و «یوم القیمه » است و جامع هر دو منزلت می باشد[ خمینی 1376: 62].

ویژگیهای محب

عشق موهبتی است الهی که همه موجودات به تناسب مرتبه وجودی خویش از آن بهره مندند، ⁽²⁹⁾ [خمینی 1373: 240] «ذره ای نیست در عالم که در آن عشقی نیست » [ خمینی 1374: 65].

همه کائنات محبند و به دنبال محبوب خود در حرکت و چنانچه در بخشهای دیگر متذکر شدیم حرکت کلی نظام هستی، حرکت حبیه است ⁽³⁰⁾ [ابن عربی 1400 فص موسوی: 203] هرچند در برخی از انسانها این محبت از مسیر اصلی خود منحرف شده و متعلق حقیقی حبت خود را نشناخته و آن را در طبیعت و موجودات مقید جستجو می کنند. ما در این بخش از شیفتگانی سخن می گوییم که آگاهانه به محبوب خود عشق ورزیده و دل در گرو او نهاده و در پی او روانند. عشق چون آتشی به جانشان افتاده و از نقص، کدورت، خودبینی و خودخواهی پاک و پیراسته شان کرده است، منظور نظر این محبان تنها محبوب و خواسته های اوست و چون هرچه دارند به پای محبوب می ریزند; معبود آنان نیز در عوض، حیاتی جاویدان و پرفروغ به آنان ارزانی می دارد و اینان به برکت عشق پاک و پیراسته خود سفری زیبا و پر معنا از عالم «لا» (نفی خود و انیت خود و هرگونه شرک) آغاز کرده و تا به آستانه «الا الله » پیش می روند و به بارگاه محبوب راه می یابند و حقیقت کریمه شریفه «لا اله الا الله » را تجربه می کنند. این عاشقان شیفته جمال محبوب، با اختیار و اراده، فنای خویشتن را در حق طلب می کنند و بر این باورند که با رفع موانع و ایجاد مقتضی باید به پیشگاه او بار یابند و این مهم جز با زهد و ریاضت و تزکیه و تهذیب حاصل شدنی نیست. به همین جهت محب، وارسته از خود گذشته ای است که جز به محبوب و خواسته های او توجه ندارد، از دیدگاه او دنیا و آنچه در آن است در حکم معبری است که باید از آن عبور کند تا به لقا و دیدار محبوب دست یازد. محب، حکیمی است که عالی را در پای دانی قربانی نمی کند و محب انسان کاملی است که تخلق به اخلاق الهی را هدف اصلی خود دانسته و به دنبال مظهریت تام و تمام حضرت ربوبی است، چنین عارفی به عنوان واسطه فیض و استکمال موجودات، مهربانانه به همه کائنات عشق می ورزد و جمال محبوب را در همگان تماشا می کند، مقامات عالی عرفانی را یکی بعد از دیگری پشت سر می گذارد تا به مقام فنا و استغراق در محبوب برسد.

از برکت عشق، از فردیت خود رها می شود و به کل هستی متصل. این انسان از منظر امام انسان کامل یا ولی مطلق است که واسطة العقد و مجرای فیض و حلقه پیوند خدا و خلق و دستگیر و راهبر مردمان است، جمال و جلال الهی در او تجلی یافته و از وجهه ربوبی به عالم قدس پیوسته و بر کل کائنات اشراف و احاطه دارد و از جنبه جسمانی نیز با پدیده های نظام آفرینش مرتبط است و فیوض الهی را به آنان می رساند. بر چنین انسانی دریچه ای از حقایق هستی گشوده شده و او جلوه گاه لاهوت در ناسوت می شود، صاحب سر الهی و نماینده خدا در زمین می گردد:

چنین مجذوبانی که عاشق و دلباخته حسن ازلند و از جام محبت سرمست و از پیمانه الست بیخودند، از هر دو جهان رسته و چشم از اقالیم وجود بسته و به عز قدس جمال الله پیوسته اند، برای آنها دوام حضور است و لحظه ای از ذکر و فکر و مشاهدت و مراقبت مهجور نیستند[ خمینی آداب الصلوة: 108].

امام، عنوان محب حقیقی را به کسی اطلاق می کنند که ندای محبوب «فاخلع نعلیک انک بالواد المقدس طوی » ⁽³¹⁾ [طه: 12 ] را پیوسته در گوش دارد و می داند وادی عشق، وادی مخلصان و مقدسان است و با دلبستگی به غیر، ناسازگار «هان اگر خیال ورود در وادی عشق و محبت - که وادی مقدسین و مخلصین است - داری با محبت دیگران نتوان در آن قدم نهاد» [ خمینی 1377: 255 ]زیرا:

عاشقانند در آن خانه همه بی سر و پا

سروپایی اگرت هست در آن پانگذار

یا:

گر نداری سر عشاق و ندانی ره عشق

سر خود گیر و ره عشق به رهوار سپار

[خمینی 1374: 124]

محب حقیقی حجابها را دریده و بر سر راه خود هیچ گونه مانع ملکی و ملکوتی نمی بیند و تنها به سرنهادن در آستان محبوب می اندیشد:

عاشق روی تو حسرت زده اندر طلب است

سرنهادن به سر کوی تو فتوای من است

[خمینی 1374: 59]

این دوستدار خدا از دیدگاه امام، انسان کاملی است که سر سلسله کلیدهای خزاین الهی و گنجینه های پنهانی است عین ثابت او با اعیان همه موجودات معیت قیومی دارد «فالعین الثابت للانسان الکامل اول ظهور فی نشاة الاعیان الثابته و مفتاح مفاتیح سایر الخزائن الالهیه و الکنوز المخفیه الربانیه بواسطة الحب الذاتی فی الحضرة الالوهیه. [ خمینی 1372: 30]. «فهی مع کل الاعیان معیة قیومیة » [ خمینی 1372: 35].

استغراق در بحر کمال حضرت حق و فنا در ذات مقدسش جز به طفیل و تبعیت از او که عالم بالله و عارف به معارف الهیه است برای هیچ کس امکان پذیر نیست[ خمینی 1375: 418] و هیچ فردی اجازه تصرف در زمین بدون اذن و امر او را ندارد[ خمینی آداب الصلوة: 107] چنین کسی ولی امر و مالک جمیع ممالک وجود و مدارج غیب و شهود است. این عاشق حقیقی واسطه میان حق و خلق است، رابط میان حضرت وحدت محض و ساحت کثرت تفصیلی است بلکه هم واسطه در اصل وجود است «رحمت رحمانیه » و هم تکمیل و تکامل موجود که آنها را به کمال لایقشان می رساند - رحمت رحیمیه - امام از این هم فراتر رفته و بر این باورند که اینان خود اسم اعظم الهی اند و دو نام رحمن و رحیم تابع این اسم اعظم است و به وسیله اینان دایره وجود آغاز و پایان می پذیرد. «فبهم یتم دائرة الوجود و یظهر الغیب و الشهود و یجری بالفیض فی النزول و الصعود» [ خمینی 1372: 178].

برای اینان نه کثرت حجاب وحدت است و نه وحدت حجاب کثرت. «فهم فی اعلی مرتبة التوحید و التقدیس و اجل مقامات التکثیر و لم یکن التکثیر حجابا لهم عن التوحید و لاالتوحید عن التکثیر لقوة سلوکهم » [ خمینی 1372: 111].

اینان ره یافتگانی اند که فانی در محبوب و همواره به تذلل و عبودیت سرافراز تا آنجا که نفس خود را از هر تعلقی آزاد و پاک و پیراسته کرده اند و حتی وقتی فرشته وحی به دیدارشان می آید ابراهیم وار در پاسخ به سؤال او که می پرسد آیا نیازی دارد؟ می گویند[ خمینی 1377: 127] «الیک فلا» [ مجلسی 1362 ج 1: 38 ]زیرا این دسته از عاشقان از جام محبت دوست نوشیده و از آب زندگانی وصال او به زندگی رسیده اند هر دو عالم را لایق دشمن دانند.

آن شقایق عاشق است و التفات یار دیده

روی از این رو نیم دارد سرخ و نیمی ارغوانی

[خمینی 1374: 264]

چنین دلباختگانی مورد توجه حضرت محبوبند:

برخیز مطربا که طرب آرزوی ماست

چشم خراب یار وفادار سوی ماست

[خمینی 1374: 56]

اینان به مرحله ای در عشق می رسند که اعمال خود را ناچیز و در خور مقام محبوب نمی پندارند و می گویند:

هرکسی از گنهش پوزش و بخشش طلبد

دوست در طاعت من غافر و تواب من است

[خمینی 1374: 57]

این شیفتگان مجذوب محضند و به همه کائنات از آن جهت که آفریده محبوبند دل می بندند و اگرچه از تماشای زیباییهای عالم به نشاط می آیند و زشتیهای عالم طبیعت خاطرشان را مکدر می سازد که حدیث «لیغان علی قلبی » حضرت خاتم (ص) مؤید همین گفتار است، [ خمینی 1377: 127] اما به هر حال انسان عاشق، جمال محبوب را در همه آیینه ها تماشا می کند و نگاه استقلالی اش متوجه به محبوب است. او مجذوب مطلقی است که به هیچ چیز و هیچ کس جز حضرت معبود نمی اندیشد، عالمی فراتر از دیگران دارد، لذت و الم، نعمت و نقمت، رحمت و زحمت، وصل و هجر از دیدگاه او با همه تشخصش یکسان است.

گر دور کنی یا بپذیری ما را

در کوی غم تو پایداریم همه

[خمینی 1374: 240]

چنین عاشقی برخلاف عابد برای حضور در محضر محبوب جز یاد روی و موی محبوب آدابی نمی شناسد و در پی ترتیب مقدمات و رعایت آداب و عادات نیست[ خمینی 1376: 11].

او تب و تاب و راز و رمز عشق را در تاب گیسوی یار می بیند.

اهل دل را به نیایش اگر آدابی هست

یاد دیدار رخ و موی تو آداب من است

و یا:

خم ابروی کجت قبله محراب من است

تاب گیسوی تو خود راز تب و تاب من است

[خمینی 1374: 57]

امام محب حقیقی و شیفته راستین را ائمه هدی می دانند و در برتری چنین انسانهای کاملی که از افقی والاتر به هستی می نگرد، می نویسند این فضیلت و برتری تنها برتری اعتباری و تشریفاتی نیست بلکه برتری وجودی و کمالی است که احاطه تام و تمام و سلطنت و چیرگی بر همگان دارد و به تعبیر محیی الدین انسان کامل انسان العین عالم وجود است.

«والکلمة الفاصلة الجامعه، قیام العالم بوجوده، فهو من العالم کفص الخاتم من الخاتم. . . و سماه من اجل هذا، لانه تعالی الحافظ به خلقه کما یحفظ الختم الخزائن، فمادام ختم الملک علیه لایجسر احد علی فتحها الا باذنه فاستخلفه فی حفظ الملک فلایزال العالم محفوظا مادام فیه هذا الانسان الکامل » [ ابن عربی 1400 فص آدمی: 50].

از نظر امام نیز عالم غیب و شهادت در گرو این انسان کامل است و حتی معاد همه موجودات به واسطه او انجام می گیرد[ خمینی آداب الصلوة: 131] که «کما بداکم [ اعراف: 29] و «بکم فتح الله و بکم یختم الله » ⁽³³⁾ [ ابن بابویه ج 2: 272; زیارت جامعه کبیره ]حضرت امام (س) جمله شگفت انگیزی راجع به دلباختگان و به وحدت رسیدگان دارند و آن اینکه:

«و جاء لهم فی هذا العالم الکتاب من الله العزیز الذی اخبر عنه رسول الله (ص) علی ما نقل. . . من الحی القیوم الذی لایموت الی الحی القیوم الذی لایموت و اما بعد فانی اقول للشی ء کن فیکون و قد جعلتک تقول للشی ء کن فیکون » ⁽³⁴⁾ [ خمینی 1372: 111].

و به تعبیر حاج ملاهادی سبزواری:

نه همین اهل زمین را همه باب اللهیم

نه فلک در دورانند به دور سر ما

ویژگی محبوب

وقتی سخن از محبت می رود مثلثی تصور می شود که دو راس دیگرش محب و محبوب است و چون محبت جز به محبوب تعلق نمی گیرد و کسی جز محب شناسای این موهبت الهی نخواهد بود; برای درک هرچه بیشتر و تمامتر آن، شناخت محب و محبوب ضروری می نماید لذا در بخش پایانی این نوشتار به تفسیر و تبیین محبوب در نظر ایشان می پردازم.

امام راز خلقت و عامل پیدایی جهان هستی را بر مبنای حب ذاتی حضرت حق تفسیر و تبیین نموده و علم و حب را از صفات حقیقی ذات اضافه ⁽³⁵⁾ می دانند و بر این باورند همان گونه که علم را معلومی لازم است، حب را محبوبی و همان گونه که معلوم عبارت از چیزی است که علم به آن تعلق می یابد نه به علم به معلوم، در اینجا نیز محبوب عبارت است از آن چیزی که متعلق محبت باشد نه متعلق حب محب «المحبوب ما تعلق به الحب لاما تعلق بحبه المحب » [ خمینی 1362: 105 - 106] امام محبوب را کنز مخفی - ذات حضرت حق می دانند و از آنجا که در این ساحت حب و محب و محبوب یگانه اند خدا خود عاشق به ذات و فاعل بالحب است[ خمینی 1362: 47] و خواستار و ظهوربخش کمالات و جلوات ذاتی خود می باشد.

پس در این نگاه محبوب حقیقتی عام و گسترده است که در همه پدیده ها و در تمام شئون هستی جاری و ساری است و با به جلوه در آمدن نظام هستی متحقق می شود امام این نکته را در قالب شعر این چنین بیان می دارند:

سر است و هر آنچه هست اندر دو جهان

از جلوه نور روی او فاش بود

[خمینی 1374: 213]

و این مضمونی است که حافظ نیز به آن اشاره کرده:

این همه عکس می و نقش مخالف که نمود

یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد

بدین سان نظام آفرینش سایه و مظهر آن حقیقتند و رابطه ای عاشقانه میان آنان حکمفرماست و این مطلبی است که در مصباح الهدایه امام تحت عنوان خلافت و ولایت می خوانیم: خلافتی که به انسان ارزانی شده و درباره قدر و منزلت آن سخن بسیار رفته است «حقیقت ولایت » [ 1372: 74] است حقیقتی که به معنای قرب، تصرف، نیابت، محبوبیت است همه و همه تعابیری از همان حقیقت ساری در موجودات است که دیگر مراتب وجود ظل و سایه اویند و به تعبیر شاعرانه:

کیهان طلایه دارت و خورشید سایه ات

گیسوی حور خیمه ناز تو را طناب

[خمینی 1374: 47]

در این نگاه، «غایت آمال و نهایت حرکات و منتهای اشتیاقات و مرجع موجودات و معشوق کائنات و محبوب عشاق و مطلوب مجذوبین، ذات مقدس است[ خمینی 1376: 91].

عالم و جاهل و زاهد همه شیدای تواند

این نه تنها رقم سر سویدای من است

[خمینی 1374: 59]

اما همه انسانها توان درک این حقیقت و شناخت محبوب ساری در هستی یا هستی به جلوه در آمده را ندارند و امام این عدم آگاهی را در حجاب فطرت جستجو می کنند. از این رو طالب حقیقت را فرامی خوانند که با قدم معرفت به خرق حجب بپردازد [خمینی 1376: 91] تا بدین طریق محبوب فطرت که مطلق و تام است، شناخته شود [خمینی 1377: 81].

در این نگاه متعلق عشق، امور محدود و جزئی نیست بلکه عشقی که در نهاد بشر سرشته شده است از محدودیت گریزان است و آگاهی به این مطلب، مقدمه محبت می شود پس محبت ریشه در آگاهی دارد و درخت آگاهی میوه ای به نام محبت به بار می آورد. پس اگر محبوب پرده نشینی است که از فرط ظهور پنهان است:

ای خوب رخ که پرده نشینی و بی حجاب

ای صد هزار جلوه گر و باز در نقاب

[خمینی 1374: 47]

یا من هو اختفی لفرط نوره

الظاهر الباطن فی ظهوره

[سبزواری 1376: 5]

ولی باید دانست مستوری و پنهان بودن او به مراتب وجود انسان مرتبط می شود و انسان طالب با خودآگاهی می تواند حقیقت گمشده و پنهان آشکار خود را ببیند.

عیب از ماست اگر دوست زما مستور است

دیده بگشای که بینی همه عالم طور است

[خمینی 1374: 52]

والا معشوق همواره در دیده و دل عاشق است.

از دیده عاشقان نهان کی بودی

فرزانه من جدا ز جان کی بودی

[خمینی 1374: 231]

گاهی محبوب به دریای جمال تشبیه می شود که پیوسته زیبا و خروشان و موج آفرین است [خمینی 1374: 40]. به خود نازیدن شیوه محبوب و طالب دیدار بودن وصف عاشق دلباخته است.

پرده بردار ز رخ چهره گشا ناز بس است

عاشق سوخته را دیدن رویت هوس است

خوبرویان جهان در نگاه امام در برابر محبوب و جمال مطلق به خسی بر دریای بیکران تشبیه شده اند [خمینی 1374: 53 ]و زلف محبوب که راز کثرت است به دامی می ماند که عاشق را در خود به بند می کشد و خال لب محبوب نیز به دانه ای همانند می شود که محب دلباخته را به خود جذب کرده و او را در وادی کثرات اسیر می نماید ⁽³⁶⁾ [ خمینی 1374: 61 ] و البته این محبوب آن چنان مطلق است که هیچ دستی جز بر سر خوان او دراز نمی گردد.

هیج دستی نشود جز بر سر خوان تو دراز

کس نجوید به جهان جز اثر پای ترا

[خمینی 1374: 42]

محبوب محبوب، محبوب است

این مطلبی است که صاحبان محبت بر آن اتفاق نظر دارند و امام دریافت این حقیقت را ویژه کسانی می دانند که از «کاس عشق جرعه ای نوشیده اند» در آن حالت است که هرچه از محبوب برسد از آنجا که محبوب محبوب است، محبوب است:

زهر از قبل تو نوشداروست

فحش از دهن تو طیبات است

[سعدی]

امام سپس به داستانی اشاره می کند که حضرت موسی (ع) از خدای خود می خواهد که محبوبترین و عابدترین بنده اش را به او بنمایاند. خداوند او را به قریه ای فرامی خواند، موسی در آنجا برده مفلوک و زمینگیری را می یابد، جبرییل عرض می کند یا کلیم الله این همان فردی است که خواهان دیدارش بودی، موسی باب آزمایش را می گشاید و به چشمان او اشاره می کند تا فرو ریزند و چنین می شود. مرد در مقابل چنین اتفاقی لب به سخن می گشاید و می گوید: خداوندا مرا از نعمت چشم برخوردار نمودی تا هر وقت خواستی بازستانی. حضرت موسی (ع) می گوید: ای بنده خدا من می توانم حاجت تو را هرچه باشد برآورم، چشمان تو را به تو بازگردانم و دردهای تو را شفا بخشم، ولی او در جواب می گوید: هیچ یک از آنان را نمی خواهم زیرا آنچه او برای من می خواهد نزد من محبوبتر است از چیزی که خود برمی گزینم [خمینی 1377: 177].

انواع محبوب

همه پدیده ها، محبوب حضرت عشقند و خداوند با محبت خاص به هدایت آنان مشغول است و در هیچ لحظه ای از نگاه به آن دریغ نمی ورزد; زیرا هدایت در نگاه امام بدون نایت خاص تحقق یافتنی نیست[ خمینی آداب الصلوة: 322] اما عده ای از این محبت فراگیر و دائمی خدا غافلند از این رو می توان محبوبین حضرت حق را به دو قسم آگاه و ناآگاه تقسیم کرد و عارفان و آگاهان را نیز دوگانه دانست:

دسته اول، محبوبینی که سفر الی الله را به اتمام رسانده و در مقام جذبه و فنا باقی می مانند. اینان همان محبوبانی اند که خدا درباره شان می فرماید «اولیایی تحت قبابی لایعرفهم غیری » اینان همواره با محبوب خود سرگرمند، هم محبند و هم محبوب.

دسته دوم، محبوبینی که پس از اتمام سفر به حالت صحو و هوشیاری بازمی گردند، اینان با تجلی فیض اقدس که بزرگان عرفان سر قدرش می خوانند برای هدایت محرومان و مشتاقان کوی دوست به خود بازگردانده می شوند. اینان محبوبینی هستند که به زینت و خلعت نبوت مزین می شوند، خداگونه به مردمان عشق می ورزند و کمال و هدایت آنان را خواستارند.

این محبوبان با همه عظمتشان شان و جلوه ای از محبوب مطلقند و انسان را به سوی محبوب حقیقی فرامی خوانند و در توصیف چنین محبوبی که دلهای همه منتظران به یاد او می تپد. سروده ای دارند که آن را حسن ختام این مقاله قرار می دهم.

حضرت صاحب زمان مشکوة انوار الهی

مالک کون و مکان مرآت ذات لامکانی

با بقاء ذات مسعودش همه موجود باقی

بی لحاظ اقدسش یکدم همه مخلوق فانی

و یا:

قدش چو سرو بوستان رخش به رنگ ارغوان

بویش چو بوی ضیمران جسمش چو برگ یاسمن

چشمش چو چشم آهوان، ابروش مانندکمان

آب بقایش در دهان مهرش هویدا از جبین

رویش چو روز وصل او، گیتی فروز و دلگشا

مویش چو شام هجر من، آشفته و پرتاب و چین

با این چنین زیبا صنم، باید به بستان زد قدم

جان فارغ از هر رنج و غم دل خاکی از هر مهر و کین

والسلام

منابع

- ابن بابویه، محمد بن علی. (1377) . عیون اخبار الرضا. مترجم: محمد باقر ساعدی و عبدالحسین رضایی. تهران: اسلامیه. 2 ج.

- ابن سینا. [شیخ الرئیس]. الرسایل.

- ابن العربی، محمد بن علی. [محیی الدین بن عربی]. (1370) . شرح قیصری. تهران: امیرکبیر.

- - . [محیی الدین بن عربی]. (1400) . فصوص الحکم. بیروت: دار الکتاب العربی.

- - . [محیی الدین بن عربی]. (1418 ق. ) . الفتوحات المکیه. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی. چاپ اول.

- الایمان و الکفر.

- بجنوردی، حسن. (بی تا) . منتهی الاصول. قم: مکتبة بصیرتی.

- بجنوردی، محمد. (1379) . علم اصول. تهران: عروج.

- جامی، عبدالرحمن بن احمد. (1373) . لوایح. تصحیح، مقدمه و توضیحات: یان ریشار. تهران: اساطیر.

- حلاج، حسین بن منصور. (1378) . دیوان حلاج. ترجمه و تدوین: لوین ماسینیون. تهران: قصیده.

- خمینی، روح الله. (1373) . تفسیر دعای سحر. ترجمه احمد فهری. تهران: اطلاعات.

- - . (1374) . دیوان امام - سروده های حضرت امام خمینی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

- - . (1373) . ره عشق، نامه های عارفانه حضرت امام خمینی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

- - . (1376) . سرالصلوة، معراج السالکین و صلوة العارفین. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

- - . (1375) . شرح چهل حدیث (اربعین حدیث) . تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

- - . (1377) . شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

- - . (1370) . صحیفه نور. مجموعه رهنمودهای امام خمینی. با مقدمه ای از علی خامنه ای. تهیه و تدوین: مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

- - . (1362) . طلب و اراده. ترجمه و شرح احمد فهری. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی. انتشارات علمی و فرهنگی.

- - . (1372) . مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة. (با مقدمه آقای آشتیانی) تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

- دیلمی، ابوالحسن. عطف الالف المالوف علی الام المعطوف. تصحیح ج - ک - قادیه.

- سبزواری، هادی بن مهدی. (بی تا) . دیوان ملاهادی سبزواری. بی جا: کتابفروشی محمودی.

- - . (1376) . شرح المنظومه. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

- سعدی، مصلح بن عبدالله. (1366) . کلیات شیخ سعدی. تهران: موسی علمی.

- سهروردی، یحیی بن حبشی. (1366) . مونس العشاق. تهران: مولی.

- صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم. [ملاصدرا]. (1337) . اسفار اربعة. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 2 ج.

- - . (1316) . الحکمة المتعالیة فی اسفار العقلیه الاربعة. تهران: وزارة الثقافه و الارشاد الاسلامی.

- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. (1379) . علم الیقین فی اصول الدین. مترجم: حسین استاد ولی. تهران: حکمت.

- قشیری، ابوالقاسم. رساله قشیریه.

- کاظمینی. [محقق]. فوائد الاصول.

- کلینی، محمد بن یعقوب. (1413 ق. ) . اصول الکافی. بیروت: دارالاضواء.

- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی. (1362) . بحارالانوار. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

پی نوشت ها:

1) مدیر گروه عرفان اسلامی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.

2) سهروردی در مونس العشاق، حبة القلب را دانه ای می داند که باغبان ازل و ابد از انبارخانه «الارواح جنود مجندة » در باغ ملکوت در چمن «قل الروح من امر ربی » نشانده است و به خودی خود آن را تربیت فرماید که «قلوب العارفین بین اصبعین الرحمن یقلبها کیف یشاء...» و چون مدد آب علم «من الماء کل شی ء حی » با نسیم «ان الله فی ایام دهرکم نفحات » از یمن یمین الله بدین حبة القلب برسید صد هزار شاخ و بال روحانی ازو سربرمی زند. پس حبة القلب که آن را کلمه طیبه خوانند، شجره طیبه شود.

3) دیلمی از قول نضر بن شمیل نقل کرده است.

4) قال الحسین بن منصور المعروف بالحلاج: العشق نار نور اول نار و کانت (فی) الازل، تتلون بکل لون و تبدو بکل صفة و یلتهب ذاته بذاته و تشعشع صفاته بصفاته متحقق (لا) یجوز الا جوازا من الازل فی الآباد، ینبوعه من الهویه، متقدس عن الانیته، باطن ظاهر ذاته حقیقة الوجود، و ظاهر باطن صفاته الصورة الکامله بالاستتار المنبئی عن الکلیة بالکمال. [دیلمی: 46].

5) بزرگان عرفان در تقسیم معرفت قائل به مراحل سه گانه علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین اند. [فیض کاشانی 1379 ج 1: 40].

6) ما خلقت خلقا هو احب الی منک.»

7) فلولا هذه المحبة ما ظهر العالم فی عینه.»

8) ندیدم چیزی را مگر آنکه خدا را همراه آن و پیش از آن و در آن دیدم.» [صدرالدین شیرازی 1337 ج 1: 117; فیض کاشانی 1379 ج 1: 49; کلمات مکنونه: 3].

9) هرچیز به تو رسد از جانب خداست و هر بدی به تو برسد از جانب تو است.»

10) به تعبیر جامی:

در ملک فنا منم به استغنا فرد

با من دگری را نرسد صلح و نبرد

عاشق خود و معشوق خود و عشق خودم

ننشسته ز اغیار به دامانم گرد

11) فحب ظهور الذات و معروفیتها حب الذات لا الاشیاء.»

12) اشاره به حدیث معروف «خلقت الخلق لکی اعرف ».

13) کیفیة تعلق الارادة بها کیفیة تعلقها بالنظام الکیانی بنحو التبعیة و الا...».

14) اعلم ان المحبة الالهیة التی بها ظهر الوجود، و هی النسبة الخاصه بین رب الارباب الباعثه لاظهار بنحو التاثر و الافاضه و بنی المربوبین بنحو التاثر و الاستفاضه یختلف حکمها و ظهورها بحسب النشات و القوابل.»

15) بزرگان عرفان به تشبیه و تمثیلهایی پرداخته اند از قبیل: آیینه و شخص ناظر، نفس و بدن، سلسله اعداد که همه از یک حاصل می شود، سایه و صاحب سایه، نقطه و اشکال هندسی، مرکب و قلم، رنگین کمان که در عین بی رنگی هزار رنگ است، خورشید و شیشه های رنگارنگ، آتشگردان، نور و هوا، خورشید و ستارگان، قطره و جام شراب، قطره و دریا، آهن و آتش، موج و دریا، آب و ظرف، هیولی و صور مختلف و... .

16) اینان در مقام برهان می گویند، لازمه یا شرط معرفت و محبت، سنخیت است و عشق از سنخیت و هماهنگی دو روح منبعث می شود و از آنجا که هیچ سنخیتی میان حق و مخلوق وجود ندارد بنابراین رابطه عاشقانه برقرار نخواهد شد. به عبارت دیگر اینان بر این باورند که خداوند با تمام ذات با مخلوقات خود متباین است و هیچ گونه مناسبتی میان آنها موجود نیست تا محبتی متصور شود و باز در لسان دیگر می گویند محبت نوعی اراده است و به معرفت بستگی دارد و از آنجا که اراده بنده بر چیزی تعلق می گیرد که اولا از امور ممکنه باشد ثانیا حادث باشد تا تصرف در آن متصور شود و چون خداوند قدیم است، متعلق اراده بنده نتواند بود و تصرف حادث در قدیم امکان پذیر نیست.

17) محیی الدین بن عربی که در سال 638 - 560 می زیسته است عارفی است که اصل اصیل وحدت وجود را تبیین کرده است. ابن عربی توانست تجلی صانع در مجالی صنع را با نگرشی وسیع و وضع مصطلحات نوین و ارائه براهین منطقی تقویت کرده و به صورت مکتبی، فلسفی عرفانی درآورد; تفکر او بر عرفا و فلاسفه و شعرای بعد از او تاثیر شگرفی داشته است. [خراسانی; دائرة المعارف بزرگ اسلامی 1370: ج 4: 226-286; جهانگیری].

18) اعیان ثابته، صور حقایق اسماء الهی اند.

19) الله اسم مستجمع جمیع صفات است.

20) در آداب الصلوة به انواع حجب (جسم، نفس، قلب، روح، سر، خفی) اشاره می کنند و راه به درآمدن از این حجب را سلوک علمی و عملی می دانند که در این صورت چشیدن شیرینی محبت الهی برای سالک طریق حقیقت امکان پذیر می گردد [خمینی آداب الصلوة: 73، 91].

21) ما رایت شیئا الا رایت الله قبله وبعده و معه »، منسوب به حضرت علی.» [فیض کاشانی 1379 ج 1: 49].

22) کیف اصبر علی فراقک ».

23) امام برای هدایت مراتبی قائلند و معتقدند در ضمن شناخت صراط مستقیم، صراط ضالین نیز دریافته می شود و به شرح انواع هدایت می پردازند که به طور اجمال عبارتند از: 1- هدایت به نور فطرت; 2- هدایت به نور قرآن; 3- هدایت به نور شریعت; 4- هدایت به نور اسلام; 5- هدایت به نور ایمان; 6- هدایت به نور یقین; 7- هدایت به نور عرفان; 8- هدایت به نور محبت; 9- هدایت به نور ولایت; 10- هدایت به نور تجرید و توحید.

24) روم در جرگه پیران از خود بی خبر شاید

برون سازند از جانم به می افکار خامم را

25) میان من و تو انیت من مانع است، پس به لطف خود این انیت را بردار.»

26) همیشه نظر می کند به وجه الله.»

27) پیام امام هنگام دیدار از خانواده های شهدا و ایثارگران به مناسبت هفته دفاع مقدس، 76/7/1، تهران، جماران[ خمینی: صحیفه نور].

28) برترین مردم کسی است که به عبادت عشق بورزد و آن را در آغوش کشد و به دل دوست بدارد.» [کلینی 1413 ج 3: 131; الایمان و الکفر باب العبادت ح 3].

29) در تفسیر «اللهم انی اسئلک من مسائلک باحبها الیک ».

30) فان الحرکة ابدا انما هی حبیه.»

31) پایپوش خویش را بیرون آور که تو در وادی مقدس طوی می باشی.»

32) به همان گونه که در آغاز آفریدگان باز می گردید.»

33) خدا با شما آغاز کرد و با شما پایان می بخشد و بازگشت آفریدگان به سوی شماست. »

34) این نامه ای است از زنده پاینده که هرگز نمی میرد به سوی زنده پاینده ای که هرگز نخواهد مرد; اما بعد، من چنینم که وقتی به چیزی بگویم بشو او می شود و تو را نیز چنین کردم که به هر چیزی که بگویی بشو خواهد شد.»

35) صفات حقیقیه نفسانیه بر دو قسم است یا صفت حقیقی ذات اضافه اند - یعنی آن دسته از اوصافی که در خارج متعلق دارند، مانند علم - و یا ذات اضافه نیستند - مانند شجاعت، عدالت [بجنوردی ج 2: 20; کاظمینی ج 2: 5; بجنوردی 1379: 223].

36) در صید عارفان و ز هستی رمیدگان زلفت چو دام و خال لبت همچو دانه است