ماخذشناسی سیره فلسفی امام خمینی

سرآغاز
تاریخ تمدن بشری در طول حیات خود شخصیت های گوناگونی را به چشم دیده است که هر کدام به گونه ای و در محدوده ای خاص در صحنه اندیشه و عمل به نقش آفرینی پرداخته اند و شعاع تاثیر هر کدام از آنان، بستگی به ابعاد وجودی شان داشته است. اغلب شخصیتهای مؤثر در تاریخ، انسان هایی بوده اند که به یک یا چند جنبه محدود از جنبه های شخصیتی خویش توجه کرده و از ابعاد دیگر غفلت نموده اند. در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام و مسلمین نیز انسان هایی که بیشترین نزدیکی را به انسان آرمانی اسلام یعنی انسان کامل داشته باشند کم شمارند، لکن همین تعداد به ظاهر اندک، تاثیراتی بس شگرف در هدایت جوامع به سوی فلاح و رستگاری داشته اند. اگر حجاب معاصرت و حب و بغض های افراطی و تفریطی که مانع شناخت واقع بینانه افراد می شوند را به کنار نهیم، می توانیم به جرات بگوییم که امام خمینی (ره) از جمله این شخصیت های ذووجوه و نادر الوجود است. برای اثبات این سخن همین بس که اسفار اربعه حیات علمی و عملی او، در برگیرنده حوزه وسیعی از: فقه، عرفان، فلسفه، اصول، سیاست، تفسیر، تعلیم و تربیت و حدیث شناسی می باشد. ⁽¹⁾ درباره وی می توان از زبان ابوالعلاء معری آنچنان که در وصف سید مرتضی سروده است چنین گفت:
یاسائلی عنه فیما جئت تساله
الا هو الرجل العاری من العار
لو جئته لرایت الناس فی رجل
و الدهر فی ساعه و الارض فی دار ⁽²⁾
سخن در باره جنبه های مختلف تفکر امام خمینی را به فرصتی دیگر واگذار کرده و اینک فقط به بیان چند نکته درباره سیره فلسفی ایشان بسنده می کنیم:
الف) امام یک فیلسوف محض که نقد عمر خویش بر سر فلسفه گذارده باشد نبود و حتی بعد فلسفی ایشان قوی تر از ابعاد دیگرش نیز نبود، لکن امام اهل فلسفه بود و فلاسفه را تکریم می کرد ⁽³⁾ و از تفکرات آنان در آثار خویش بهره می برد. لذا در بررسی تفکر فلسفی ایشان بایستی به این نکته توجه کرد.
ب) برای درک هر چه بهتر ارزش فعالیت فلسفی امام، بایستی به وضعیت علوم عقلی و فلسفی در حوزه علمیه آن زمان توجه کرد، زمانه ای که کوزه ای که فرزند امام از آن آب خورده بود آب می کشیدند، چرا که امام فلسفه می گفت ⁽⁴⁾ . و زمانه ای که قرآن خواندن یک حکیم اسباب تعجب بود. ⁽⁵⁾ هنر امام آن بود که در چنین فضایی به تدریس فلسفه و ربیت شاگرد و پاسخ به شبهات موجود در جامعه پرداخت و مشعل علوم عقلی و فلسفی را روشن نگاه داشت و سپس آن را به دست بزرگانی چون علامه طباطبایی(ره) و شهید مطهری(ره) سپرد.
ج) ارزش دیگر حیات فلسفی امام این بود که در عرصه اندیشه و عمل نشان داد هیچگونه تضادی بین تفکر فلسفی و تفکر دینی وجود ندارد و به عبارتی قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدایی ندارند. و شاید یکی از دلایل گرایش امام به حکمت متعالیه همین باشد.
د) نگرش امام به علوم مختلف و از جمله فلسفه نگرشی ابزاری (Instrumental) است نه غایی ( Teleological ) ، ایشان سرگرم شدن به الفاظ و عبارات را باعث بیچارگی و بدبختی دانسته، ⁽⁶⁾ معتقد است که تحصیل علم باید و گرنه موجب انحراف می گردد، ⁽⁸⁾ لذا در مورد فلسفه می گوید «فلسفه وسیله است، خودش مطلوب نیست. وسیله ای است برای اینکه شما مسائل را، معارف را با برهان به عقلتان برسانید. هنرش همین قدر است. [...] آن که انسان را می تواند راه ببرد [...] عبارت از آن ایمانی است که در قلب [وارد] می شود.» ⁽⁹⁾ ایشان در اشعار خود خطاب به خانم فاطمه طباطبایی (همسر مرحوم سید احمد خمینی) می گوید:
فاطی که فنون فلسفه می خواند
از فلسفه فاء و لام و سین می داند
امید من آن است که با نور خدا
خود را زحجاب فلسفه برهاند ⁽¹⁰⁾
و این در واقع هشداری است به تمامی پویندگان طریق فلسفه که مبادا تحصیل فلسفه، حجاب کشف حقیقت گردد.
ه) امام دلبسته حکمت متعالیه صدرایی بود ⁽¹¹⁾ ، هر چند برخی معتقدند که ایشان دلبستگی خاصی به مشرب سهروردی داشت و شیفتگی به ملاصدرا هم نه به وجه مشائی، بلکه به وجه اشراقی فلسفه او معطوف بود. ⁽¹²⁾ البته بررسی دقیقتر مطلب از حوصله این نوشتار خارج است.
و) بررسی جامع سیره فلسفی امام که نگارنده توفیق انجام آن را از خدا می طلبد نیازمند فرصت دیگری است که در آن بایستی دیدگاه های حضرت امام درباره موضوعاتی از این قبیل را مورد توجه قرار داد: تعریف، کارکرد و شعاع تاثیر فلسفه، روش ایشان در تحصیل و تدریس فلسفه، اساتید و شاگردان امام در فلسفه، تاثیر اندیشه های فلسفی امام در دیگر ابعاد علمی و عملی ایشان، امام و فلسفه اسلامی و غرب، تمایز فلسفه از علوم دیگر، غنای قرآن نسبت به فلسفه، نوآوری های فلسفی ایشان و ...
ز) نخستین گام برای وصول به چنان مقصودی، آشنایی با منابع تحقیق است که این ماخذشناسی عهده دار معرفی بخشی از آن می باشد و امید است در شناخت هر چه بیشتر اندیشه های امام، مفید واقع شود.
چند تذکر:
1- در این ماخذ شناسی که در مدتی کوتاه تهیه شده سعی بر آن بوده که هر منبعی که نکته ای درباره سیره فلسفی امام دارد فهرست شود.
2- درباره فلسفه تعلیم و تربیت و فلسفه سیاسی امام بخاطر گستردگی موضوع موارد اندکی فهرست شده، بدیهی است که انجام کامل آن فرصت و امکانات بیشتری را می طلبد.
3- مسلما این کار خالی از نقص و اشکال نیست که امید است با تذکر یا همت دیگران تکمیل شود.
4- آدرس مواردی که مراجعه مستقیم نبوده در پاورقی ذکر شده است.
5- نگارنده بر خود لازم می داند از همکاری صمیمانه مسؤولین محترم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی دفتر قم و کتابخانه و خانه مطبوعات دانشگاه مفید سپاسگزاری و قدردانی نماید.
6- این ماخذشناسی در دو بخش ارائه می گردد:
بخش اول: آثار امام خمینی بخش دوم: آثار دیگران، که شامل سه قسمت است: فلسفه، فلسفه سیاست، فلسفه تعلیم و تربیت.
بخش اول: فهرست آثار فلسفی امام خمینی
«آداب الصلاه »، تصحیح و پاورقی: سید احمد فهری
(تهران: پیام آزادی)، چاپ اول، 1368، 423 ص.
برخی از مباحث که در زمینه مسائل کلامی فلسفی مطرح شده عبارتند از: مرتبه اثبات علمی، فلسفی فقر وجودی سالک (ص 14-15)، تعریف فلسفه (ص 25)، تربیت قوای ظاهری و باطنی نفس (ص 51)، نبوت و قضاء و قدر (ص 92)، نشات نفس ناطقه انسانی (ص 94)، فیض مقدس و وجود منبسط (ص 148)، سعادت عقلی و لذات روحانی (ص 181)، ائمه علیهم السلام معادن حکمت اند (ص 204)، قرآن دارای معارف گوناگون از جمله معارف حکمی و برهانی است (ص 204-211)، محصور ماندن در فهم فنون دلالات و احتجاجات می تواند حجاب فهم قرآن برای فیلسوف و حکیم باشد (ص 216)، عقل کلی و جزئی (ص 254)، فیض منبسط و مراتب وجود در بسم الله و نقد سخن میرداماد و فیض کاشانی (ص 265-266)، حقیقت اسم و وحدت و کثرت (ص 269)، فیض اقدس و مقدس (ص 269)، اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند در فلسفه عالیه (ص 276-277)، طعن اهل ظاهر به اهل فلسفه (ص 281)، ایراد ملاصدرا به امثال بیضاوی در باره معنی «عالمین » (ص 286)، علم فعلی و تفصیلی خداوند از نظر اشراقیین و خواجه نصیر (ص 292-293)، غنای معارف قرآنی نسبت به مطالب و آرای فلاسفه اسلامی و یونانی (ص 329-331)، صفات ثبوتیه و سلبیه از نظر حکما و نظر امام (ص 333-334)، تفسیر فلسفی از سوره توحید (ص 338-340)، رابطه وحدت و کثرت (ص 345-346).
«آوای توحید: پیام امام خمینی سلام الله علیه به گورباچف و شرح نامه به قلم آیه الله جوادی آملی »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1)، چاپ چهارم، زمستان 1372، ص 108.
به پایان رسیدن کمونیسم و مارکسیسم در جهان، نقد اجمالی تفکر مادی، دعوت رجوع به کتب فلاسفه اسلامی و غرب از جمله عناوین عمده این نامه می باشد، این مطالب سپس توسط آیه الله جوادی آملی شرح و بسط داده شده است.
«ابواب معرفت » ⁽¹³⁾ (گردآوری موضوعی بیانات امام خمینی (ره))،
(تهران: مؤسسه فرهنگی قدر ولایت)، 1372.
در بخش های مختلف کتاب نظراتی از امام در باره فلسفه، برداشت فلسفی از دین و قرآن و... آمده است.
الاستصحاب »
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره))، چاپ اول، اسفند 1375، 456 ص.
کیفیت جعل در امور اعتباری (ص 68-69)، رابطه سببیت و جعل (ص 70-72)، تحقیق در قضایای سالبه و انواع آن، رابطه قضیه سلبیه و ایجابیه (ص 96-100)، مناط صدق و کذب قضایا (ص 101-104).
«انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه » الجزء الاول والثانی،
(تحقیق و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، اردیبهشت 1372، 424 ص + 488 ص.
جلد اول: اختیاری یا غیر اختیاری بودن اراده، نظر میرداماد، اشکالات ملاصدرا و جواب آنها، نقد و بررسی نظر محقق خراسانی و دیگران درباره اختیار (ص 60-71)، تحقیق درباره اینکه «الذاتی لا یعلل » (ص 73-80)، اصل کثرت در وجود (ص 80-85)، سعادت و شقاوت (ص 85-88)،
جلد دوم: کلی طبیعی (ص 311-312).
برای نقد و بررسی کتاب فوق ر.ک:
فقیهی خراسانی، محمد مهدی، «معرفی کتاب: التعلیقه علی مباحث العقلیه من الکفایه »،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 73-74.
حسینی، علی، «نقد و بررسی کتاب: انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه »،
کیهان فرهنگی، ش 10 (105) (دی 1372)، ص 52-55.
روزنامه جمهوری اسلامی (10/8/1372).
«پاسخی منتشر نشده از امام خمینی به یک سؤال فلسفی: عینیت اراده حق تعالی با ذات مقدس او»،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 6-12.
پاسخ حضرت امام به سؤال فلسفی یکی از شاگردان خود درباره شبهه ای که بر مساله عینیت اراده و ذات حق تعالی وارد شده است.
«تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس »، مقدمه و استنساخ: محمد حسن رحیمیان،
(قم: مؤسسه پاسدار اسلام)، چاپ دوم، رجب المرجب 1410 ه’ . ق، 327 ص.
بحث حقیقت وجود، اعیان ثابته، جوهر و عرض، عقل اول و نفس کلیه، عالم مثالی، معنی حکمت، وجود ظلی، صفت وجود، وجود مطلق و اثبات آن، و...
برای معرفی کتاب فوق ر.ک:
گوهری، محمد جواد، «یک فروغ رخ ساقی: مروری بر کتاب ارزشمند تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس »، حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 70-72.
ذکایی ساوجی، مرتضی، «شیخ داود قیصری ساوی و امام خمینی »، کیهان فرهنگی، س 16، ش 156 (مهر 1378)، ص 100-102.
«التعلیقه علی الفوائد الرضویه »،
(قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، 1375، 192 ص.
این کتاب تعلیقه امام خمینی است بر شرح فلسفی، عرفانی حدیث «راس الجالوت » از قاضی سعید قمی، و در آن مباحثی از قبیل معنای «واحد متکثر» و «متکثر متوحد» مورد بررسی قرار گرفته است.
«تفسیر سوره حمد»، استخراج و تنظیم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، بهار 1375، 282 ص.
اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند از نظر حکمت و فلسفه عالیه، و رابطه آن با سببیت فلسفی (ص 29-32)، نیاز معلول به علت (ص 99-100)، فلسفه فقط وسیله رسیدن به معارف است (ص 112)، هر گروهی از جمله فلاسفه زبان خاص خود را دارند (ص 175-176)، بحث علیت (ص 177-178)، فیلسوف واقعی (ص 240).
(جبر، تفویض وامر بین الامرین) ⁽¹⁴⁾ سیداحمد فهری
هفته نامه سروش، س 14،ش 601 (9 خرداد 1371)، ص 23-27.
«جهاد نفس »، شرح و پاورقی: سید احمد فهری،
(قزوین : انتشارات طه)، چاپ سوم، [بی تا]، 159 ص.
از جمله مباحث مطرح شده عبارتند از: درجات نفس (ص 65-84)، قوای ظاهری و باطنی نفس (ص 90-92، 135-159) .
«چهل حدیث (اربعین حدیث »)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ سوم، تابستان 1372، 800 ص.
هر چند مطالب کتاب در زمینه عرفان است ولی در مواردی نیز از مباحث فلسفی و عقلی سخن به میان آمده است مانند: احوال نفس، اختیار، ادراکات باطنی، ظاهری، عقلی، انواع علل و اسباب، اصالت وجود، اعدام، اکتناه ذات، اکوان، انواع امکان، اهل فلسفه، براهین حکمیه، انواع برهان، جبر و تفویض، انواع جوهر، حقیقت وجود، انواع فاعل، ماهیت.
«الحاشیه علی الاسفار (تقریرات درس اسفار»)،
درسهای حضرت امام درباره کتاب اسفار اربعه ملاصدرا است که توسط یکی از شاگردان ایشان (مرحوم ملاعبد الغنی اردبیلی(ره) ) تقریر شده است. این نسخه دست نویس بوده و پس از تصحیح، اینک توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) آماده انتشار می باشد. این تقریرات را می توان تنها اثر مکتوب مستقل از حضرت امام در زمینه فلسفه دانست. عمده مباحث آن نیز درباره نفس، تناسخ و معاد جسمانی می باشد.
«دیوان امام »،تعلیقات: علی اکبر رشاد،
(تهران: مؤسسه نشر عروج)، چاپ اول، 1377، 490 ص.
امام در ضمن اشعار خویش، در مواردی به دوری از فلسفه و عرفان و ... اشاره می کنند و هشدار می دهند که مبادا این علوم، خود حجاب حقیقت شود. (از جمله صفحات 160، 163، 171، 187، 192، 194، 197، 221).
«ره عشق: نامه عرفانی حضرت امام »،
(تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ چهارم، پاییز 1373، 47 ص.
امام در ضمن این نامه عرفانی، به نکاتی درباره فراگیری فلسفه، موضوع آن و... اشاره می کنند.
«سر الصلوه: معراج السالکین و صلوه العارفین »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ دوم، زمستان 1372، (سی+169+96 ص).
گروهی که حقایق عبادات و... را از طریق عقل و فکر و برهان می فهمند (ص 19-20)، یکی از مراتب سجده، ادراک مقام آن است از نظر علم و برهان و فکر (ص 101)، وجود منبسط و درک آن از طریق برهان (ص 21).
«شرح حدیث جنود عقل و جهل »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ اول، بهار 1377، 503 ص.
امام در ضمن شرح حدیث فوق به برخی نکات در زمینه فلسفه اشاره می کنند از جمله: ناتمام بودن توجیه بعضی فلاسفه درباره معنای اجاج، شناخت نفس، دام شیطان برای حکیم و عارف، قناعت نکردن به ادراکات عقلیه، نقل و نقد کلام ملاصدرا پیرامون انقطاع خوف در آخرت و رحمت و رافت الهی، سخن ارسطو پیرامون عدالت، اثبات علم فعلی حق تعالی.
«شرح دعاء السحر»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ اول، بهمن 1374، 243 ص.
برخی عناوین فلسفی کتاب عبارتند از: ابواب الوجود، اجتماع النقیضین، اراده و اختیار، اصحاب حکمت متعالیه، اعتبار کثرت در وحدت و بالعکس، اعدام، اعیان ثابته، امکان، بسط وجود، بسیط الحقیقه، جسم کلی، جسم طبیعی، جمع بین کثرت و وحدت، انواع حقایق، عوالم عقول، انواع فاعل.
«صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام مینی » ⁽¹⁵⁾ ، 22 جلد،
(تهیه، جمع آوری و نشر: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی)، سالهای 1361-1369.
ابن سینا، حسین بن عبداله: ج 1)
268; ج 2) 2; ج 8) 79; ج 9) 26، 160; ج 14) 234; ج 18) 156، 191; ج 21) 68. ابن عربی، محی الدین: ج 21) 68. ادراک شهودی: ج 21) 68. ارسطو: ج 18) 190، 191. حرکت جوهری: ج 20) 102. حکمت اشراق: ج 21)68. حکمت متعالیه: ج 21) 68. حکمت مشاء: ج 21) 68. سهروردی، یحیی بن حبش: ج 21) 68. شهود: ج 22) 344. عقل: ج 1) 167، 257; ج 2) 227، 231; ج 20) 86. فطرت: ج 1) 227; ج 3) 3، 4; ج 6) 280; ج 12) 127، 244; ج 13) 261 ج 14) 27، 28، 136، 137; ج 17) 18; ج 18) 34، 35،243; ج 19) 93، 158; ج 20) 211; ج 21) 68; ج 22) 342.
فلسفه: ج 1) 258; ج 2) 153، 227; ج 17) 250; ج 18) 79، 80، 191; ج 20) 20، 102، 140; ج 21) 68، 91; ج 22) 347. فلسفه یونان: ج 17) 251. فیلسوف: ج 1) 235، 236; ج 2) 153، 224، 226. قانون علیت: ج 21) 68. کمونیسم (مارکسیسم): ج 1) 162، 219، 229، 271، 272; ج 2) 5، 6، 18، 42، 45، 77، 115، 120، 127، 147، 158، 183، 185، 186، 194، 200، 201، 203، 212، 220، 221، 238، 239، 260; ج 3) 48، 54، 56، 71، 86، 100، 108، 118، 158، 165، 166، 258، 261، 264، 265; ج 4) 21، 32، 35، 37، 65، 70، 133، 147، 170، 179، 180، 219، 259; ج 5) 85، 87، 182، 220; ج 6) 34، 114، 219; ج 7) 32، 89، 101، 102، 104، 130; ج 8) 38، 76،77، 133، 134، 181، 187، 237، 238; ج 9) 7، 10، 87; ج 11) 102; ج 12) 19، 119، 155; ج 13) 208; ج 14) 62، 71; ج 16) 143; ج 17) 162، 260، 267; ج 18) 192; ج 19) 19; ج 20) 113، 128، 229، 232; ج 21) 30، 48، 66، 67، 108، 197، 200; ج 22) 146، 292. مادیگری: ج 2) 45، 46، 227; ج 4) 252; ج 21) 67. مارکس، کارل: ج 1) 228، 229. ماوراء الطبیعه: ج 1) 20، 72، 236، 238، 240; ج 2) 153، 154، 155، 226-232; ج 4) 253; ج 8) 6، 63، 81; ج 20) 86، 88; ج 22) 226، 345. ملاصدرا: ج 21) 68; ج 22) 348.
«طلب و اراده »، ترجمه و شرح: سید احمد فهری،
(تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی)، 1362، 162 ص.
برخی مباحث فلسفی که در کتاب ارائه شده عبارتند از: صرف الوجود دارای همه کمالات است (ص 11-18)، نظر ملاصدرا و امام درباره متکلم بودن خداوند (ص 19-26)، عینیت اراده و علم خداوند (ص 30-35)، رابطه مساله جبر و تفویض با بحث فلسفی علت و معلول (ص 55-61)، رد نظر قائلین به تفویض از طریق قانون علیت (ص 62-68)، رد نظریه جبر با تمسک به اصاله الوجود و... (ص 69-72)، خداوند صرف الوجود و صرف الکمال و الجمال است، خوبی ها منسوب به او و شرور منتسب به غیر اوست (ص 78-90)، اشکالات وارده در این باره و جواب میرداماد، ملاصدرا و دیگران (ص 91-129)، تقریر قاعده «الشیی ء ما لم یجب لم یوجد» (ص 113-125)، بیان حقیقت سعادت و شقاوت و عوامل آنها از طریق برخی مباحث فلسفی (ص 129-158).
«عدل الهی از دیدگاه امام خمینی »، (تبیان: دفتر هفدهم)، استخراج و تنظیم: معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، خرداد 1378، 276 ص.
اثبات عدل الهی از طریق برخی مباحث کلامی و فلسفی و پاسخ به شبهات پیرامون آنها.
«قرآن کتاب هدایت در دیدگاه امام خمینی »، (تبیان: دفتر سیزدهم)،
(استخراج، تنظیم و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، آبان 1375، 305 ص.
اشاره به فهم علوم عقلی از قرآن توسط اندیشمندانی چون ملاصدرا.
«کوثر: مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی همراه با شرح وقایع انقلاب (آبان 1357-12 بهمن 1357»)، ج 2،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، 1371، 660 ص.
محدوده ادراکات انسان نسبت به دیگر موجودات، نظر فلاسفه طبیعی درباره ادراک و کشف طبیعت و نقد آن (ص 10-12)، کمونیسم و کمونیست ها (ص 51-52، 444).
«محرم راز: اشعار عرفانی حضرت امام خمینی سلام الله علیه و نامه امام به حجه الاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینی »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ چهارم، پاییز 1371، 96 ص.
امام در برخی از اشعار عرفانی خود به رها کردن عرفان و فلسفه و عقل و لزوم مست خداوند شدن اشاره می نمایند.
«مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه »، مقدمه: استاد سید جلال الدین آشتیانی،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، زمستان 1372، 167+148 ص.
برخی مباحث فلسفی کتاب عبارتند از: احاطه عقل مجرد، ادراک، اسباب و مسببات، اشیاء کونیه خارجیه، اعدام، اعیان ثابته، انواع انوار، انواع برهان، بسیط الحقیقه، تجوهر ذات، جوهر، انواع حقایق، حکم وحدت و کثرت، اسفار اربعه، صورت نفس، انواع وجود.
«معاد از دیدگاه امام خمینی » (تبیان: دفتر سی ام)، تهیه و تنظیم: معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تدوین: فروغ السادات رحیم پور،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)، چاپ اول، خرداد 1378، 438 ص.
تنظیم و تدوین دیدگاه های امام خمینی، بخصوص از جهت فلسفی، کلامی درباره معاد، تجرد نفس، تناسخ، دنیا و آخرت، بهشت و جهنم، تجسم اعمال و...
«مقاله منتشر نشده در لقاءالله از امام خمینی »، در کتاب «رساله لقاءالله »، حاج میرزا جواد ملکی تبریزی (ره)، ترجمه و توضیح: سید احمد فهری،
(تهران: نهضت زنان مسلمان)، اردیبهشت 1360، ص 253-260.
دفاع از ملاصدرا در مقابل مخالفین ایشان، عدم تنافی حکمت و قرآن.
«مناهج الوصول الی علم الاصول »، 2 ج،
(قم: تحقیق و نشر از: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)، 1373، 438 ص و 414 ص.
کتاب هر چند در زمینه اصول است لکن در مواردی به مباحث فلسفی هم اشاره کرده است. از جمله به لزوم عدم خلط میان علم اصول و فلسفه (مثلا در ج 1، 148; ج 2، 64)، موضوع فلسفه (ج 1، 41-42)، متعلق امر و نهی، ماهیت است یا وجود (ج 2، 103-108).
(نامه عرفانی »،
حضور، ش 28(تابستان 1378)، ص 319-325.
نامه ای از امام خمینی به آقای میرزا جواد همدانی (حجت) یکی شاگردان خود که در آن ضمن وصایای عرفانی اخلاقی، صلاحیت فلسفی عرفانی وی را تایید می کنند.
نامه فوق در مجله «میلاد» خبرنامه ستاد بزرگداشت صدمین سال میلاد امام خمینی، ش 10 (شنبه 27/6/1378)، ص 25-29 تجدید چاپ شده است.
«نامه عرفانی »،
میلاد: خبرنامه ستاد بزرگداشت صدمین سال میلاد امام خمینی 1، ش 6 (9/6/1378) ص 26-29.
نامه امام به شاگرد خود آقای سید ابراهیم خوئی (مقبره ای) که در ضمن آن صلاحیت عرفانی فلسفی او را تایید کرده اند.
بخش دوم: فهرست آثار دیگران درباره اندیشه فلسفی امام
قسمت اول: فلسفه
آشتیانی، سید جلال الدین، «در رثای امام عارفان »،
کیهان اندیشه، ش 24 (خرداد-تیر 1368)، ص 3-7.
اشاره به موقعیت فلسفی امام در حوزه.
آشتیانی، سیدجلال الدین، «دیدار با استاد سید جلال الدین آشتیانی »،
متین، س 1، ش 2 (بهار 1378)، ص 257-267.
در این مصاحبه، نکاتی در مورد سیره فلسفی امام نیز مطرح شده است.
«آن سفر کرده: جنگ ادبی ویژه سالگرد رحلت حضرت امام (ره)»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، بهار 1377.
مصاحبه با آقای حداد عادل و اشاره به بعد فلسفی امام و ناشناخته ماندن آن (ص 25-26).
احمدی، احمد، «شیوه های ادبی و هنری امام »،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 44-45.
بررسی جنبه ادبی و هنری امام و تاثیر تفکرات فلسفی ایشان.
احمدی (محزون)، حیدر «تاملی در سیره علمی، اجتماعی امام خمینی (ره)»،
حضور، دوره دوم، ش 13 (پاییز 1374)، ص 210-218.
نویسنده ضمن بررسی سیره علمی، اجتماعی امام به شان فلسفی و دیدگاههای ایشان درباره فلاسفه اسلامی و غرب نیز اشاره کرده است.
احمدی، حیدر، «تجلی عرفان امام در اشعار امام »،
حضور، ش 17 (تابستان 1375)، ص 263-291.
نویسنده ضمن بیان دیدگاههای عرفانی امام، رابطه عرفان و فلسفه را نیز از منظر ایشان مورد توجه قرار داده است.
احمدی فقیه یزدی، محمد حسن، «مفهوم تردد در احادیث قدسی (بخش اول »)،
کیهان اندیشه، ش 11 (فروردین و اردیبهشت 1366)، ص 37-43.
نگارنده در ضمن شرح و بسط مساله تردید و تردد در کلام خداوند، نظر امام خمینی در این باره را نیز از حاشیه ایشان بر اسفار نقل می نماید.
احمدی فقیه یزدی، محمد حسن، «سیری در حدیث شناسی، فقه، فلسفه و عرفان امام خمینی(ره)»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 31-33 و 141.
بررسی اجمالی سیره فقهی، فلسفی، عرفانی امام و آثار مکتوب ایشان.
احمدی فقیه یزدی، محمد حسن، «سیری در آثار و تالیفات حضرت آیه الله العظمی امام خمینی(ره)»16،
(تهران: مرکز نشر مدرس)، 1365، 69 ص.
استادی، رضا، «مشایخ امام خمینی رضوان الله علیه و علیهم »،
کیهان فرهنگی، س 6، ش 3 (63) (خرداد 1368)، ص 8-10.
معرفی اساتید امام در زمینه فلسفه، فقه، عرفان و...
استادی، رضا، «عرفان امام در مدیریت حکومت اسلامی »،
کیهان فرهنگی، س 7، ش 3 (75) (خرداد 1369)، ص 4-5.
اشاره به شان فلسفی امام و علت ترک تدریس فلسفه توسط ایشان.
امین زاده، محمد رضا، «هستی ادراکی امام خمینی(ره) »،
نورعلم، دوره چهارم، ش 7 و 8 (43-44) (بهمن 1370 و اردیبهشت 1371)، ص 118-139.
بررسی نحوه درک هستی توسط امام خمینی و نقش آن در شؤون مختلف فردی، اجتماعی و سیاسی ایشان.
امین زاده، محمد رضا، «نبوت و ولایت در هستی ادراکی امام خمینی (ره)»،
نورعلم، دروه پنجم، ش 50-51 (فروردین - تیر 1372)، ص 176-201.
انصاری، حمید، «یاد او، حدیث بیداری: نگاهی به زندگینامه آرمانی، علمی و سیاسی امام خمینی از تولد تا رحلت »،
حضور، دوره دوم، ش 8 (پاییز 1373)، (ص 321-416.
بررسی زندگی و آثار امام، که در ضمن آن به تحصیل و تدریس ایشان در فلسفه نیز اشاره شده است.
ایازی، سید محمدعلی، «هرمنوتیک در اندیشه امام خمینی (ره): پژوهشی در اختصاصی نبودن زبان قرآن »،
حضور، ش 23 (بهار 1377)، ص 100-121.
مقاله به بررسی یکی از مباحث هرمنوتیک یعنی اختصاصی یا عدم اختصاصی بودن زبان متن دینی می پردازد و این مطلب را در باره قرآن از دیدگاه امام بررسی می کند.
ایازی، سید محمد علی، «هرمنوتیک در اندیشه امام خمینی: شخصیت مفسر و تاثیر آن در تفسیر»،
حضور، ش 24 (تابستان 1377)، ص 71-79.
بررسی اندیشه های امام درباره تاثیر شخصیت مفسر در تفسیر قرآن.
ایزدپناه، عباس، «بنیانهای معرفتی احیای تفکر دینی و نگرش امام خمینی »،
حضور، ش 22 (زمستان 1376)، ص 59-83.
مقاله فوق در ذیل محورهای: مفهوم احیای معرفت دینی، افق معرفت دینی و جایگاه گفتمان احیاء، بنیانهای فلسفی و عرفانی مقوله احیا، بنیان های روش شناختی و بنیانهای معرفتی در آئینه ثقلین و نگرش امام خمینی(ره) ، به بررسی فلسفه دین شناسی امام خمینی و مساله احیاء تفکر دینی می پردازد.
بصیرت منش، حمید [و دیگران]، «صحیفه دل: مطالب وخاطراتی از شاگردان حضرت امام خمینی(ره)»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، خرداد 1377، 170 ص.
شاگردان امام در ضمن بیان خاطرات خود، نکاتی درباره تعطیلی درس فلسفه امام، برخورد امام با اساتید و شاگردان خود، پاسخ به سؤالات فلسفی و... را بیان کرده اند.
(از جمله در صفحات 29، 97، 59، 94، 99، 149)
تاجدینی، علی، «عشق در حکمت شعری امام خمینی »،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 219-233.
اشاره به دیدگاه امام درباره فلسفه و رابطه اش با عرفان.
«تاملی بر احیاء تفکر دینی (مجموعه مصاحبه ها و میزگردها»)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، خرداد 1376، 160 ص.
برخی از یاران امام در ذکر خاطرات خود اشاراتی نیز به بعد فلسفی ایشان می کنند.
(از جمله در ص 51-52، 95، 112).
جوادی آملی، عبدالله، «بنیان مرصوص امام خمینی در بیان و بنان حضرت آیه الله جوادی آملی »، گردآوری و تنظیم: محمد امین شاهجویی.
(قم: مرکز نشر اسراء)، چاپ دوم، 1378، 454 ص.
نویسنده در ضمن بررسی سیره علمی و عملی امام، به مواردی چون رابطه عشق و عقل و برهان، ویژگی های حکمی امام و... نیز پرداخته است.
حائری یزدی، مهدی، «تاملاتی گذرا درباره امام خمینی (ره)، زعامت دینی و حکومت اسلامی »،
متین، س 1، ش 1 (زمستان 1377)، ص 383-388.
آقای حائری که خود از شاگردان فلسفه امام بوده است، در این مصاحبه به تحصیل، تدریس و تاثیر فلسفه امام اشاره می کند.
حجت، «محضر مردان خدا»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 38.
سخنان آقای حجت (یکی از شاگردان امام) درباره روش و شرایط تدریس فلسفه توسط ایشان.
حسینی قائم مقامی، سید عباس، «قرآن و عرفان از منظره امام »،
کیهان اندیشه، ش 29 (فروردین-اردیبهشت 1369)، ص 66-109.
نویسنده در ضمن بحث، نظرات صدرالمتالهین را درباره موضوعاتی چون رابطه ادراک با جنت و نار، شعور جمادات، نفس ناطقه و... بیان نموده و سپس آرای امام خمینی را در این زمینه ها مطرح می نماید.
خمینی، سید احمد، «امام، حوزه و سیاست »،
حضور، ش 1 (خرداد 1370)، ص 7-9.
اشاره به اساتید و شاگردان امام در فلسفه و وضعیت فلسفه در حوزه های علمیه آن زمان.
خمینی، سیداحمد، «اولویتها در مواجهه با شرایط نوین جهانی »،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 6-8.
در ضمن مقاله، به شیوه امام در بیان مطالب فلسفی نیز اشاره شده است.
خمینی، سیداحمد، «دلیل آفتاب: خاطرات یادگار امام »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)، چاپ اول، زمستان 1375، 180 ص.
مرحوم سید احمد خمینی در ضمن خاطرات خویش، مطالبی در باره بعد فلسفی امام و اساتید ایشان بیان کرده است. (از جمله ص 58).
خمینی، سید حسن، «اندیشه فلسفی امام »، کتاب «مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی و احیاء تفکر دینی »، جلد چهارم،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، تابستان 1378، ص 21-24.
تفکر صدرایی امام و نقش آن در احیاء اندیشه دینی.
ربانی گلپایگانی، علی، «جبر و اختیار از دیدگاه امام خمینی (ره)»،
روزنامه رسالت (10و12/3/1377)، ص 11.
روحانی (زیارتی)، سید حمید، «بررسی و تحلیلی از: نهضت امام خمینی » [ج 1]،
(قم: دفتر انتشارات اسلامی)، چاپ دوم، آذر 1361، 957 ص.
نویسنده در ضمن بررسی زندگی امام خمینی، به بعد فلسفی ایشان، روش انتخاب شاگرد و مانند آن نیز اشاره می نماید.
ریاحی، محمد حسین، «اولین تذکره درباره شخصیت امام خمینی »،
حضور، ش 28 (تابستان 1378)، ص 249-256.
بررسی اولین ماخذی که در آن مطالبی درباره زندگی امام خمینی آمده است و اشاره به اساتید امام در فلسفه و رابطه ایشان با حوزه فلسفی اصفهان.
زین العابدین، السید سلام، «الامام الخمینی مفسرا : المعالم، الابعاد و الاتجاهات المنهج »،
قضایا اسلامیه، ش 2 (سال 1416 ه’)، ص 383-442.
نویسنده ضمن بررسی شیوه تفسیری امام، مساله رابطه فلسفه، عرفان و برهان را از دیدگاه ایشان بیان می نماید.
سبحانی، جعفر، «بیان وصف تو گفتن نه حد امکان است »،
کیهان فرهنگی، س 6، ش 3 (63) (خرداد 1368)، ص 2-3.
اشاره ای به اساتید، شاگردان و مشی امام در فلسفه.
سبحانی، جعفر، «[آشنایی با بعد علمی حضرت امام]»،
حوزه، ش 32 (خرداد-تیر 1368)، ص 113-126.
اشاره به تحصیل و تدریس فلسفه توسط امام و اساتید ایشان.
سبحانی، جعفر، «جامعیت علمی و عملی امام خمینی »،
کیهان اندیشه، ش 29، (فرودین-اردیبهشت 1369)، ص 3-14.
بررسی ابعاد مختلف علمی و عملی امام، از جمله در زمینه فلسفه، اساتید ایشان، و برخی مباحث فلسفی امام مثل سریان علم و تشکیک در وجود، تفکیک حقایق از اعتباریات.
مقاله فوق در مجله بصائر، س 6، ش 27 (تیر 1378)، ص 29-35 تجدید چاپ شده است.
سبحانی، جعفر،«امام(ره)، نمونه عمل به وظیفه »،
کیهان فرهنگی، س 7، ش 3 (75) (خرداد 1369)، ص 6-7.
شان فلسفی امام و علاقه ایشان به ملاصدرا و فلسفه وی.
ستاد بزرگداشت یکصدمین سال تولد امام خمینی (ره) کمیته علمی، «طرح نظام اندیشه و آراء حضرت امام خمینی (ره) »،
(تهران: ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد ولادت حضرت امام خمینی (ره))، مهر 1378، 19 ص.
ارائه طرحی جهت شناخت نظام مند اندیشه های امام، از جمله در عرصه هستی شناسی، معرفت شناسی، معرفت دینی (از نظر برهانی فلسفی و...).
سروش، عبدالکریم، «یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری »، کتاب اول،
(تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی)، 1360، 578 ص.
اشاره به تدریس فلسفی امام و شاگردان ایشان در فلسفه (ص 172، 326، 353).
صدر، سیدمحمد، «نگاهی به راز و رمز رهبری امام »،
حضور، دوره دوم، ش 12 (تابستان 1374)، ص 102-111.
نویسنده درصدد بررسی علل و عوامل اقبال مردم به امام خمینی است که در ضمن آن به بعد فلسفی ایشان هم اشاره کرده است.
ضیایی، علی اکبر، «فلسفه در عصر امام خمینی (ره)»،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 68-69.
بررسی اجمالی وضعیت فلسفه در حوزه های علمیه در دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی. این مقاله همچنین در کتابی از همین نویسنده با عنوان «نقش امام خمینی در احیاء تفکر فلسفی »، (ص 17-32) به چاپ رسیده است.
ضیایی، علی اکبر، «نقش امام خمینی در احیای تفکر فلسفی »،
(تهران: قدر ولایت)، چاپ اول، 1372، 80 ص.
این کتاب از معدود نوشته های مستقل در باره فلسفه از دیدگاه امام خمینی است عناوین کلی کتاب عبارتند از: وضعیت فلسفه در عصر امام خمینی (ره)، فلسفه یونان، غرب و اسلامی از دیدگاه ایشان، مباحث فلسفی در آثار امام خمینی.
ضیایی، علی اکبر، «المباحث الفلسفیه فی کتابات الامام الخمینی »،
الثقافه الاسلامیه (مجله تصدرها المستشاریه الثقافیه للجمهوریه الاسلامیه الایرانیه بدمشق)، ش 43 (ذوالقعده-ذوالحجه 1412 ه’)، ص 115-127.
بررسی برخی مباحث فلسفی مطرح شده در کتب امام، مانند: اثبات وجود خداوند، قاعده بسیط الحقیقه کل الاشیاء، عدم تعلق گرفتن قدرت به ممتنعات، حل تعارض بین قاعده «الشی ء مالم یجب لم یوجد» و اختیار، علم به غیب، بقاء روح پس از مرگ، درجات مقامات معنوی.
ضیایی، علی اکبر، «الفلسفه عند الامام الخمینی »،
التوحید، س 10، ش 60 (محرم و صفر 1413 ه’)، ص 41-54.
بررسی نظرات امام درباره فلسفه یونان، فلسفه غرب و فلسفه اسلامی، امام و حکمت متعالیه، عدم تعارض بین فلسفه و قرآن.
قادری، سیدعلی، «خمینی روح الله: زندگینامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال »، ج 1،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، مهر 1378، 462 ص.
اشاره به اساتید امام در فلسفه، آشنایی ایشان با فلسفه غرب و... (ص 388-406).
قاسمی، محمدرضا، «سیری در تقریرات درس فلسفه امام خمینی (ره)»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 13-21.
تقریرات درس فلسفه امام (شرح اسفار مبحث نفس) که توسط مرحوم عبدالغنی موسوی اردبیلی نگارش یافته و توسط آقای قاسمی تصحیح و تدوین شده است. در این دروس، پس از ذکر اقسام تناسخ و ادله قائلین به آن، همه انواع تناسخ با دلیل و برهان ابطال می گردد. علاوه بر آن یک تصویر جامع از نظام عالم وجود، و ذومراتب بودن نفس مطرح شده، غایت عقل نظری و عقل عملی، ماهیت کلیه، کیفیت حرکت موجودات، حرکت نفس و نزاع قائلین به اصالت ماهیت و اصالت وجود نیز مورد بحث قرار گرفته است.
قاسمی، محمدرضا، «شرح اسفار حضرت امام خمینی 1 پیرامون نفس و تناسخ »،
این نوشته، پایان نامه کارشناسی ارشد آقای قاسمی است که در رشته فلسفه و کلام اسلامی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران انجام گرفته است.
قمی، محسن،«تبیین فلسفی نامه تاریخی امام به گورباچف »،
بصائر، س 6، ش 27 (تیر 1378)، ص 162-164.
کهریزی، مهوش، «حقیقت و خلافت انسان کامل از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره)»، ⁽¹⁷⁾
پایان نامه خانم کهریزی در گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران 74-1373.
گوهری، محمدجواد، «جلوه وحدت در جام علم و عرفان: گذری و نظری به کتاب چهل حدیث [از امام خمینی (ره)]»،
حضور، ش 2 (آبان 1370)، ص 65-69.
بررسی کتاب چهل حدیث امام از نظر ادبی، عرفانی، فلسفی و...
مرتضوی لنگرودی، سیدمحمدحسن، «جواهر الاصول »، الجزءالاول،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ اول، خرداد 1376، 376 ص.
شیوه امام در پرهیز از دخالت دادن مسائل فلسفی در اصول و مواردی از آن، تبیین دو قاعده الواحد و نقد ارتباط آن با موضوع علم.
مؤذن جامی، محمدهادی، «گزیده آرای نقادانه امام خمینی در عرفان »،
کیهان اندیشه، ش 35 (فروردین-اردیبهشت 1370)، ص 75-102.
نویسنده برخی از نقدهای امام خمینی بر نظرات عرفانی، حکمی و کلامی دیگران را ارائه نموده است. مواردی چون: تقسیم اسماء الهیه به ذاتی و صفاتی و افعالی، وجود منبسط، اراده خداوند، منشا بداء، اسفار اربعه، وجود ظلی، مساله ادراک و...
نایش، الکساندر،«نگاهی دوباره به عرفان; امام خمینی و میراث فلسفه عرفانی اسلامی »، عباس امام.
کیهان اندیشه، ش 71 (فروردین و اردیبهشت 1376)، ص 3-27.
هادوی تهرانی، مهدی، «هرمنوتیک و اندیشه های تفسیری امام خمینی »،
بخش اول: هرمنوتیک چیست؟
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 178-194.
بخش دوم: نگاهی هرمنوتیکی به اندیشه های تفسیری امام .
حضور، ش 27 (بهار 1378)، ص 120-135.
هاشمی، سیدمحمد، «[زندگینامه و سیره علمی امام خمینی (ره)]»،
کتاب «المکاسب المحرمه » الجزء الاول، نویسنده: امام خمینی، ناشر:
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1373 ش.
نویسنده در مقدمه ای که بر کتاب فوق نوشته ضمن بررسی روش علمی و اجتهادی امام، به مواردی چون پرهیز ایشان از دخالت دادن علوم عقلی و فلسفی در فقه و علوم نقلی اشاره کرده است.
هالیس، لیبرس، «سخنان فلسفی اخلاقی آیت اله خمینی »، ⁽¹⁸⁾
(اسپانیا: دانشگاه بیبلیوتیکا) 1988، 190 ص.
کتاب فوق به زبان اسپانیولی می باشد.
قسمت دوم: امام و فلسفه سیاست
باقر، حیدر، «ولایت فقیه [امام] خمینی و فلسفه سیاسی اسلام » ⁽¹⁹⁾ ،
[بی جا]، [بی تا].
کتاب فوق به زبان انگلیسی می باشد.
البدور، سلمان، «خداشناسی و خودشناسی »،
حضور، ش 17 (پاییز 1375)، ص 189-203.
نویسنده مقاله (که استاد دانشگاه اردن است) ضمن بیان اینکه نظریه ولایت فقیه امام خمینی(ره) برگرفته از مفهوم انسان کامل در فلسفه و عرفان اسلامی قدیم و تفکر سیاسی اسلامی است، نظریات خاص عرفانی امام را با اندیشه سیاسی ایشان پیوند می دهد.
بونو، یحیی، «انقلاب اسلامی پرتوی از افکار عرفانی و فلسفی امام خمینی: در غرب انسان محدود است به فیزیک و بعد دنیوی » (گفتگو با «یحیی بونو» محقق فرانسوی) گفتگو از: سهراب هادی، حضور، ش 12 (تابستان 1374)، ص 68-87.
این اندیشمند فرانسوی در مصاحبه خود اجمالا به تاثیر افکار عرفانی، فلسفی امام در انقلاب اسلامی پرداخته است. لازم به ذکر است که رساله دکترای وی در دانشگاه سوربن فرانسه در زمینه فلسفه و عرفان امام خمینی می باشد.
(مصاحبه فوق در کتاب «امام خمینی و جهان معاصر» از موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، خرداد 1375، ص 113-130 تجدید چاپ شده است).
بونو، یحیی، «معرفی پژوهشهای برگزیده الهیات در آثار فلسفی و عرفانی امام خمینی(ره)»،
روزنامه ایران، ش 1428 (23/10/1378)، ص 9.
حجتی کرمانی، محمدجواد، «وحدت از دیدگاه عرفانی فلسفی و سیاسی امام خمینی (ره): بخش دوم: وحدت بین الادیان »،
حضور، ش 23 (بهار 1377)، ص 84-99.
الحسینی، السید عباس، «الجذور الفلسفیه للفکر المثالی »،
التوحید، س 12، ش 67 (ربیع الاول-ربیع الثانی 1414 ه’)، ص 171.
بررسی مبانی فلسفی جامعه آرمانی از دیدگاه متفکران و ارتباط آن با انسان آرمانی و نمونه از دیدگاه امام خمینی.
خالقی، معصومه، «اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)»،
کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینی(ره)) (30 فروردین ماه 1378)، ص 25-30 و86.
بررسی رابطه دین و سیاست و دلایل امام بر آن مساله ولایت فقیه و شرایط آن از دیدگاه امام خمینی.
دولت آبادی،فیروز،«امام خمینی منادی حکومت مطلوب و سیاستمدار مطلوب »،
حضور، دوره دوم، ش 15 (بهار 1375)، ص 124-137.
مقایسه دیدگاه های امام خمینی و برخی فلاسفه دیگر از جمله افلاطون درباره حکومت و حاکم مطلوب.
سروش محلاتی، محمد، «امام خمینی و احیاء خاستگاه الهی دولت: بررسی دو تفسیر از حاکمیت الهی »،
روزنامه جمهوری اسلامی (17-19/3/1377).
صاحبی، محمدجواد، «سیر تحول فلسفه سیاسی در اسلام »،
کیهان اندیشه، ش 24 (خرداد-تیر1368)، ص 31-40.
بررسی تحولات انجام گرفته در قلمرو فلسفه سیاسی اسلام از رحلت پیامبر اکرم(ص) تا امام خمینی.
صاحبی، محمدجواد، «نقش امام خمینی در تدوین و تنقیح فلسفه سیاسی »،
کیهان اندیشه، ش 29 (فروردین-اردیبهشت 1369)، ص 130-142.
سیری در مساله حکومت و ولایت در انظار متفکران اسلامی و بررسی نقش مهم امام در نوسازی و تحول فلسفه سیاسی اسلام.
طاهایی، سیدجواد، «تاملی درباره مفهوم جامعه از دیدگاه امام خمینی (ره)»،
حضور، دوره دوم، ش 13 (پاییز 1374)، ص 138-163.
نویسنده هر چند معتقد است امام یک «فیلسوف اجتماعی با اندیشه های پیچیده » نبود لکن سعی در بازنمایی جلوه هایی از اندیشه فلسفی امام درباره جامعه دارد.
طریقی، سیدمحمد، «درآمدی بر فلسفه سیاسی اسلام و حکومت اسلامی »،
حضور، ش 23 «بهار 1377»، ص 239-265.
نویسنده در ضمن بررسی فلسفه سیاسی اسلام در باب حکومت، دیدگاههای امام خمینی را نیز مورد توجه قرار می دهد.
قاضی زاده، کاظم، «پژوهشی در خطوط کلی اندیشه های سیاسی امام خمینی (قسمت اول »)،
روزنامه جمهوری اسلامی، (10، 11، 12/5/1373).
قاضی زاده، کاظم، «دین و سیاست از دیدگاه امام خمینی (ره)»، (1)
اندیشه دانشجو، س 2، ش 17 (آبان 1375)، ص 3-6.
الکیلانی، عدنان، «عدالت بدون اسلام وجود ندارد»، مصاحبه کننده: ابوالفضل مروی،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 31-42.
مصاحبه با آقای الکیلانی (متخصص حقوق بین الملل از کشور اردن) درباره نظرات امام خمینی(ره) از جمله در زمینه فلسفه سیاسی ایشان درباره حکومت.
گزاویه، ژان ماری، «اصول سیاسی فلسفه اجتماعی و مذهبی آیت الله خمینی » ⁽²⁰⁾ ،
(پاریس: فرانسه)، 1980، 164 ص.
کتاب فوق به زبان فرانسه می باشد.
گنجی، اکبر، «دولت دینی و دین دولتی: دو قرائت امام خمینی از نظریه ولایت فقیه »،
کیان، س 8، ش 41 (فروردین و اردیبهشت 1377)، ص 18-29.
این مقاله در نوشته زیر مورد نقد و بررسی قرار گرفته:
مهدی زادگان، داود، «نقد مقاله دولت دینی و دین دولتی »،
حضور، ش 24 (تابستان 1377)، ص 143-178.
لک زایی، نجف، «امام خمینی، احیاگر اندیشه حکومت اسلامی »،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 154-168.
بررسی وجوهی از اندیشه سیاسی که توسط امام خمینی احیا شده، در حوزه فلسفه سیاسی ایشان.
لی، رابرت دی، «انقلاب اسلامی و اصالت »، ترجمه: مهرداد وحدتی دانشمند،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 96-118.
نویسنده برای تحلیل انقلاب اسلامی در چارچوب متدلوژی غرب، سعی می کند انقلاب اسلامی را از نقطه نظر اصالت و از طریق مقایسه بین آراء فلاسفه غربی و شخصیتهای اسلامی چون امام خمینی مورد بررسی قرار دهد.
مارتین، ونسا، «مقایسه نظریه ولایت فقیه آیه الله خمینی و شرح ابن رشد بر جمهوری افلاطون »،
مترجم: سیما حاج حریری،
حضور، ش 17 (پاییز 1375»، ص 216-237.
نویسنده که استاد دانشگاه آکسفورد انگلستان است در این مقاله به مقایسه آراء و نظرات امام خمینی و ابن رشد می پردازد.
مصطفوی، زهرا، «استقلال سیاسی از نگاه حضرت امام (ره)» ⁽²¹⁾ ،
ندا، س 4، ش 14 (بهار 1373)، ص 36-45.
مصلح زاده، مصطفی، «امام خمینی، سکولاریسم و تئوکراسی » ⁽²²⁾ ،
اندیشه دانشجو، س 2، ش 17 (آبان 1375)، ص 14-17.
منصور نژاد، محمد، «بررسی تطبیقی جایگاه مردم در اندیشه ولایت مطلقه فقیه با فلسفه سیاسی فارابی » ⁽²³⁾ ،
پایان نامه تهیه شده در گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.
الهاشمی، السید کامل، «اشراقات الفلسفه السیاسیه فی فکر الامام الخمینی (ره)»،
(قم: سلسله کتاب قضایا اسلامیه معاصره، الکتاب الاول)، 1418 ه’، 116 ص.
بررسی فلسفه سیاسی امام خمینی درباره انسان، جامعه، امت، فرهنگ و تبلیغ، تربیت و تعلیم و... برای معرفی و نقد این کتاب ر.ک:
محمدی، مهدی، «مدخل للفلسفه السیاسیه فی فکر الامام الخمینی »،
التوحید، س 16، ش 93 (ذوالقعده 1418 ه’)، ص 227-239.
و مجله حضور، ش 25 (پاییز 77)، ص 280-283.
و مجله مرآه الکتب، س 4، ش 46 (شعبان 1418 ه’)، ص 22-24.
الهاشمی، السید کامل، «الانسان و المجتمع و الدین فی الفلسفه السیاسیه للامام الخمینی »،
التوحید، س 16، ش 90 (جمادی الاولی 1418 ه’)، ص 32-55.
بررسی عرفان، فلسفه و سیاست به عنوان سه عامل مهم در فلسفه سیاسی امام خمینی.
قسمت سوم: امام و فلسفه تعلیم و تربیت
اکرمی، سیدکاظم، «امام خمینی، فیلسوف بزرگ تربیتی: با تاکید بر روشهای تربیتی آن حضرت »، حضور، دوره دوم، ش 8 (پاییز 1373)، ص 129-160.
مقاله ابتدا به تعریف فیلسوفان تربیتی می پردازد و در ادامه اهداف و روش های تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی را بیان می نماید.
مقاله فوق در کتاب «مجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(ره)»، چاپ اول، 1374، ص 187-217 نیز چاپ شده است.
راه چمنی، محمدرضا، «سیمای تعلیم و تربیت اسلامی در آیینه تفکرات امام خمینی (ره)» ⁽²⁴⁾ ،
عنوان پایان نامه تهیه شده در گروه تاریخ و فلسفه و تعلیم و تربیت دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، سال 1375.
رجبی، حسین «تاثیر نگرشهای فقهی، فلسفی و عرفانی امام خمینی بر تعلیم و تربیت ». ⁽²⁵⁾
شعبانی ورکی، بختیار،«انسان شناسی و کاربرد آن در تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی(ره)»،
مجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1374، ص 25-35.
بررسی مساله انسان از زاویه منطقی فلسفی و رابطه آن با اندیشه های امام در تعلیم و تربیت.
فلبندش، منوچهر، «مقایسه دیدگاه های تربیتی امام خمینی و مرحوم علامه سیدمحمد حسین طباطبائی » ⁽²⁶⁾ ،
پایان نامه تهیه شده در دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تربیت مدرس (1376).
قرائی، فیاض، «تاثیر نگرشهای فقهی و فلسفی وعرفانی حضرت امام خمینی(ره) بر تعلیم و تربیت » ⁽²⁷⁾ ،
از مقالات ارائه شده به کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی امام خمینی (ره)
منافی اناری، سالار، «نگاهی به برخی از نظرات فلسفی و عرفانی امام خمینی (ره) در زمینه تعلیم و تربیت »،
کتاب: مجموعه مقالات کنگره آثار و اندیشه تربیتی حضرت امام خمینی (ره).
تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، چاپ اول 1374، ص 177-186.
پی نوشتها:
1- برای اطلاع بیشتر در این باره ر.ک: جعفر سبحانی، «جامعیت علمی و عملی امام خمینی »، کیهان اندیشه، ش 29 (فروردین اردیبهشت 1369)، ص 3-14.
2- محمد حسن مرتضوی لنگرودی: «جواهر الاصول »، ج 1، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 17.
3- از جمله ر.ک: صحیفه نور، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ج 18، صص 190-191 و ج 21، ص 68 و...
4- همان، ج 21، ص 91.
5- همان، ج 18، ص 79.
6- امام خمینی: «آداب الصلوه »، تصحیح و پاورقی: سید احمد فهری، انتشارات پیام آزادی، چاپ اول، 1368، ص 185.
7- امام خمینی: «نامه ای از امام موسوی کاشف الغطاء»، [بی نا]، 1356، ص 214.
8- صحیفه نور، ج 7، ص 226.
9- امام خمینی: «تفسیر سوره حمد»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، بهار 1375، ص 112.
10- سیدعلی قادری: «خمینی روح الله »، ج 1، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، مهر 1378، ص 403.
11- جعفر سبحانی: «بیان وصف تو گفتن نه حد امکان است »، کیهان فرهنگی، س 6، ش 3 (63)، خرداد 1368، ص 2-3.
12- مهدی حائری یزدی، «تاملاتی گذرا درباره امام خمینی، زعامت دینی و حکومت اسلامی » متین، س 1، ش 1، زمستان 1377، ص 384.
13- مجموعه مقالات دومین کنگره امام و احیاء تفکر دینی، ج 4، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 132-133.
14- مجله نمایه، ش 9، تیر 1371، ص 37.
15- با استفاده از کتاب «مفتاح صحیفه » تهیه شده در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
16- مجله حضور، ش 5-6، ص 33 و 111.
17- کتاب ماه (ویژه نامه یکصدمین سالگرد تولد امام) (30 فروردین 78)، ص 31.
18- کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینی)، 30/1/78، ص 82.
19- همان، ص 79.
20- همان، ص 81.
21- مجله نمایه، ش 32، ص 53.
22- مجله نمایه، ش 60، ص 23.
23- کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینی) (30/1/78)، ص 33.
24- کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینی) (30 فروردین 78)، ص 31.
25- مجله حضور، ش 8، پاییز 1373، ص 314.
26- کتاب ماه (ویژه نامه یکصدمین سال تولد امام خمینی) (31/1/78)، ص 32.
27- مجله حضور، همان، ص 315.