مقدمه ای براخلاق اسلامی ۲

در مقاله پیشین مطالبی را در باب تعریف لغوی واصطلاحی اخلاق متذکر شدیم و بدنبال آن اهمیت اخلاق در قرآن را بحث نمودیم واکنون برآنیم که اهمیت اخلاق در روایات معصومین - علیهم السلام - را مورد بررسی قرار دهیم .

اهمیت اخلاق در روایات

آشنائی با روایات و بررسی و تفحص دراین سرچشمه زلال معارف انسان سازاسلامی , شیوه دیگری است برای شناخت هر چه بیشترارزش واهمیت اخلاق , و یافتن نقش عظیم وارزشمند آن در عروج معنوی انسانی , و تکامل اجتماعات بشری چه اینکه با نخستین سیراجمالی بر جوامع روائی , بدین حقیقت پی می بریم , که اخبار و روایات همچون آیات قرآنی , در برگیرنده مسائل اخلاقی بوده , آنچنان که گویاارزشهای اخلاقی چون هاله ای از نور, روایات را فرا گرفته است . دریافت این حقیقت , نه تنها گواهی بر همسانی و هماهنگی کامل این دو منبع (کتاب و سنت ) می باشد بلکه بیش از هر چیز نمایانگر عمق و گستردگی موضوع اخلاق در میان همه موضوعاتی است که در گنجینه های معارف اسلامی وجود دارد, و در نتیجه حکایتی از عظمت واهمیت آن .

فزونی این اهمیت را آن هنگام بیشتر متوجه می شویم , که نگاهی به زندگی ائمه علیهم السلام کرده , می بینیم وسعت و گسترش مسائل اخلاقی , حقیقتی است که نه تنها در گفتار, بلکه در تمتم شئون فردی واجتماعی آنان مشاهده می گردد, بدان صورت که وقتی صحنه های جهاد و نبردایشان را با دشمن می نگریم , و یا رفتار و کردارشان را در صحنه سیاست واجتماع مطالعه می کنیم درخشش والاترین نکات اخلاقی ,ارزنده ترین درسهائی است که ما می آموزیم . 1 و همینطور در زمینه های دیگر که مجال بیان نبوده , بررسی آن را به خواننده طالب می گذاریم .

بنابراین چون گفتار, فعل و تقریر معصومین علیهم السلام در شریعت نیز بیانگر همین حقیقت بوده , و نشانگراین امراست که تمام شئون زندگی و حیاتی آنان مظهر تجلی و صفات و کمالات الهی می باشد و برای ما حجت است جهت آشنائی از آن اخلاق و کمالات , به فرازهائی از زیارت شریفه[ جامعه کبیره] که در کتب ادعیه نقل گردیده و شیخ صدوق در[ من لا یحضره الفقیه] نقل کرده است و در خطاب ائمه معصومین می باشد, توجه می کنیم :

[ السلام علی ائمه الهدی و مصابیح الدجی واعلام التقی ... والادلاء علی مرضات الله ... والتامین فی محبه الله ... واشهدانکم الائمه الراشدون المهدیون المعصئومون المکررمون ,المقربون المتقون الصادقون] ,[ ...کلامکم نور وامرکم رشد و وصیتکم التوی وفعلکم الخیر وعادتکم الاحسان وسجیتکم الکرم] . 2

بدینسان می بینیم معصومین علیهم السلام تمام وجودشان را سجایای اخلاقی و صفات برازنده انسانی احاطه نموده است و به تمام معنی اخلاق الهی را در وجود خویش بحد کمال رسانده اند.

واکنون با توجه به اینکه بررسی اهمیت اخلاق در گفتار و رفتار ائمه علیهم السلام بس گسترده است و در مجال این مقاله نمی گنجد, تنها به بررسی گفتار آنان می پردازیم , آنهم بدین شیوه , که از میان روایات موجود در بای اخلاق فقط به ذکر روایاتی می پردازیم , که بیانگر نمونه های صریح دراهمیت اخلاق باشد.

ابتداء برای روشن شدن عناوین مطرح شده , دو نکته را یادآوری می کنیم :

1- گرچه محوراصلی دراین گفتار,اهمیت وارزش اخلاق است ,اما پرداختن به عناوینی مانند:[ترغیب به حسن خلق] یا [آثار حسن خلق] برخاسته ازاین حقیقت است که دو عنوان یاد شده , جلوه دیگری ازارزش اخلاق , در روایات می باشد.

2- تبیین اهمیت وارزش اخلاق حسنه با عنوان[ حسن خلق] براساس این نحوه تفکر می باشد, که مفهوم صحیح و دقیق[ حسن خلق] عبارت است از: جمیع صفات و ملکات نیکی که برای نفس حاصل می گردد, چه اینکه آن صفات , مربوط به چنبه های فردی انسان باشد, مانند: زهد, وقار, ورع , حلم و..., یا در ارتباط باابعاداجتماعی وی باشد, مانند:تودد, تواضع , خوش برخوردی و..., واینکه می بینیم پاره ای حسن خلق را در برخورد نیک , محدود نموده اند, با توجه به معنای سهل انگاشته ای است که از خلق یااخلاق , متداول می باشد.

براین اساس ,مراداز حسن خلق که در روایات ,مورد توجه قرار گرفته است فقط نیکوئی در برخوردهای اجتماعی حسن معاشرت نیست , چه این ,یکی از مظاهر و نمودهای حسن خلق است , بلکه منظوراز آن توجه به هر یک از خلق و خوهائی است که صورت باطن را نیک داشته ,و عامل اصلی کردار و رفتار نیکو در همه شئون فردی واجتماعی می گردد.

برای پی بردن به این نظر, به دو گفتاراز علماءاخلاق توجه می کنیم :

1امام محمد غزالی طوسی می نویسد:

[بدان که اندر حقیقت خوی نیکو تا آن چیست و کدام است سخن بسیار گفته اند, و هر یکی آنچه فراپیش آده است بگفته است , و تمامی آن نگفته است چنانکه یکی می گوید:[روزی گشاده داشتن است]. و یکی می گوید:[رنج مردمان کشیدن است]. و یکی می گوید:[ مکافات بد ناکردن است] وامثال واین همه یعضی از شاخه های وی است , نه حقیقت و تمامی وی] .

2 مرحوم مولی محسن فیض کاشانی[ره] می نویسد:

[ اعلم ان الناس قد تکلموا فی حقیقه الخلق الحسن حقیقه الحسن وانه ما هو؟ و ما تعر ضوا لحقیقته ... و لم یصرفواالعنایه الی ذکر حده وحقیقته ... و ذلک کقول بعضهم : حسن الخلق بسط الوجه , بذل الندی ... و امثاله کثیر].

و سپس خودبه تعریف خلق , و حسن و سوء آن پرداخته می گوید:

[فالخلق مباره عن هیئته للنفس , راسخه تصدر عنهاالافعال بسهوله , فان کانت الهیئه بحیث تصدر عنهاالافعال الجمیله المحموده عقلا و شرعا, سمیت الهیئه خلقا حسنا, وان کان الصادرمنهاالافعال القبیحه سمیت الهیئه التی هی المصدر خلقا سیئتا].

بنابراین[ حسن خلق] و[ اخلاق حسنه] دراصطلاح یک مفهوم داشته , و تفاوت این دو تعبیر در روایات موجب اختلاف مضمون روایات نمی گردد.

ازاینرو, گفتار را در دو بخش , نخست[ حسن خلق] و سپس[ سول خلق] پیش می گیریم :

1 حسن خلق:

بی شک ,با توجه به معنای صحیح و دقیقی که از حسن خلق بیان داشتیم که هرانسان با مراجعه به سرشت بی آلایش و وجدان پاک خود, به سادگی نیکیها و محسنات اخلاقی را می شناسد و آنها رااز رذائل اخلاقی تمیز خواهد داد. واگر دراینجا مطالبی زیر عناوین:[ اهمیت حسن خلق] ,[ ترغیب به حسن خلق] و...مطرح می کنیم , نه بدان جهت است که می خواهیم در موضوع[ حسن خلق] به بررسی ای صرفا نظری جهت افزودن اندوخته ها و مکتسبات ذهنی پرداخته باشیم بلکه طرح این مسائل در پرتو سخنان هدایت بخش و نور گستر معصومین علیهم السلام بدین منظوراست که روزنه امیدی در دلهای عاشق و شیفته کمال گشوده گردد تا همراه با دانش پژوهی از فروع ارزشهای اخلاقی ,گرمی جان گرفته , و در میان جنجال الفاظ واصطلاحات علوم ,نهال گرانمایه مکارم اخلاقی را در وجود خویش بارور سازند

الف اهمیت حسن خلق :

دراینکه رشد و ترقی , و سعادت فردانسان و جامعه انسانی همراه با اخلاق و صفات برگزیده انسانی است , میان مکاتب الهی هیچگونه اختلافی نیست . واگر مکاتبی را می یابیم که منکراین واقعیت اند,ازاینرواست که شالوده مکتب آنان براساس ارزشهای مادی بنا نهاده شده است و اخلاق راامری رو بنائی انگاشته اند و چندان ارزشی برای آن به حساب نیاورده اند.اما در بینش اصیل مکتب الهی اسلام ,از آنجا که پاکیها و محسنات اخلاقی نقشی اساسی در صعود مومن بسوی کمال مطلق دارد,اخلاق دارای منزلتی بزرگ و سرلوحه دعوت همه انبیاءالهی بوده و همواره پیروان خود را پس از دعوت به یکتاپرستی , به پاکیزگی نفس ,اصلاح درون , علاقمندی به نیکی و فضیلت و دیگرامور نیکی و سودمنداخلاقی سوق می داده اند. واین است که پیامبراکرم] ص] می فرماید:

[بعثت لاتمم مکارم الاخلاق] . 6

با تامل دراین کلام ,می بینیم حضرت[ اتمام] مکارم اخلاق را,از هدفهای بعثت خویش بیان نموده است . نه ابداع وایجاد آن را زیرا پیامبر انجام و گسترش مکارم وارزشهای اخلاقی را در سایه باروری رسالت انبیاء گذشته و شریعتها می داند,ازاین رو, آنرا تتمیم و تکمیل می نامد

و نیز شعار دیگری که دراین کلام نهفته است , باز شناسی قدر و منزلت ارزشهای اخلاقی است چون روشن است آن موضوعاتی که بطور مستقیم تحت پوشش هدفهای بعثت و رسالت قرار گرفته , بخاطراهمیت آن و نقش اساسی ای است که در تحقق اهداف بعثت دارد.

واینک در تبیین هر چه بیشتراین ارزش واهمیت به ذکر برخی از روایات می پردازیم :

1 روی عن عمار بن یاسر, قال : قال رسول الله - صلی الله علیه و آله:[ حسن الخلق خلق خلق خلق الله الاعظم] . 7

[حسن خلق , خلق خداوند عظیم است] .

2 عن امیرالمومنین - علیه السلام:[ حسن الخلق راس کل بر]. 8

[ اصل هر نیکی , نیک خوئی است] .

3 عن الحسن بن علی بن ابی طالب - علیهماالسلام :ان احسن الحسن الخلق الحسن] . 9

[برترین نیکی , نیک خوئی است] .

4 عن رسول الله - صلی الله علیه و آله:[ حسن الخلق نصف الدین] .

[نصف دین خلق نیکواست] .

5 قال رسول الله - صلی الله علیه و آله:[ - اول ما یوضع فی میزان العبد یوم القیمه حسن خلقه] . 11

اولین چیزی که روز قیامت در میزان سنجش بنده قرار می گیرد. خلق نیک اوست .

6 جا رجل الی رسول الله - صلی الله علیه و آله - من بین یدیه , فقال : یا رسول الله ماالدین ؟ فقال حسن الخلق , ثم اتاه عن یمینه فقال : ماالدین ؟ فقال حسن الخلق , ثم اتاه من قبل شماله , فقال : ماالدین ؟ فقال : حسن الخلق ثم اتاه من ورائه , فقال : ماالدین ؟ فالتفت الیه وقال :اما تفقه الدین , هوان لا تغضب

[مردی از پیش روی , نزد پیامبر آمد و عرض کرد: دین چیست ؟ حضرت فرمودند: خوی نیکوست , سپس از طرف راست آمده عرض کرد: دین چیست ؟ حضرت فرودند: خوی نیکوست , دگر باراز طرف چپ آمده , عرض کرد: دین چیست ؟ حضرت فرمودند: خوی نیکوست , برای چهارمین باراز پشت سر آمده عرض کرد: دین چیست ؟ حضرت سوی او روی نمودند و فرمودند: آیا نفهمیدی دین چیست ؟ دین این است که تند خوئی ننمائی] .

معرفی حسن خلق با عناوینی چون[ خلق الله الاعظم] ,[ راس کل بر],[ احسن الحسن] و صدها عنوان دیگر بااین محتوی در روایات معصومین ما - علیهم السلام , نه تنها بیانگرارزش حسن خلق بوده , بلکه گویای این حقیقت است که حسن خلق محور همه ارزشهااست .

تامل دراین حقیقت گشاینده این رازاست که در یابیم چرا پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله - که توصیفش در زبان وحی چنین آمده : [ انک لعلی خلق عظیم] 13 و نیزائمه - علیهم السلام - که در صفات برازنده انسانی والهی تام اند,اینگونه دست نیاز به سوی معبود بلند کرده حسن خلق و مکارم اخلاق طلب می نمایند:

1 عن رسول الله - صلی الله و علیه و آله اللهم کما حسنت خلقی فحسن خلقی] . 14

[پروردگارا همچنان که خلقتم را نیک گرداندی خلق و خویم را نیز نیک دار].

2 وکان من دعائه - صلی الله علیه و آله - فی افتتاح[ اللهم اهدنی لاحسن الاخلاق , لایهدی لا حسنهاالاانت واصرف عنی سیئها لایصرف عنی سیئهاالاانت] . 15

[پروردگار به نیکوترین اخلاق هدایتم فرما زیرا جز تو هدایت گری باخلاق نیک نیست , و مراازاخلاق سوء بازدار, زیرا بازدارنده ای از آن , جز تو نیست] .

3 من دعائه - علیه السلام:اللهم صل علی محمد و آل محمد.. وهب لی معالی الاخلاق. 16

از دعاهای امام سجاد علیه السلام : پروردگارا بر محمد و آلش درود فرست ... و مرا عالی ترین اخلاق کرامت فرما.

برای درک منزلت مسائل اخلاقی , چه بیانی ازاین گویاتر که می بینیم معصومین - علیهم السلام - جهت موهبت یافتن به معالی و محاسن اخلاق , دست به دعا برداشته و آنرااز پیشگاه کمال مطلق درخواست می کنند.

این فراز آموزنده این درس است که ما نیز در وجود خویش نسبت به مکارم اخلاقی احساس نیاز کنیم و آن را کوچک نشماریم .

همچنانکه پیامبر[ص] فرمودند:

[ لو علم الرجل ما له فی حسن الخلق , لعلم انه یلله لله تاج ان یکون له خلق حسن] . 17

و نیزاز تامل در روایاتی دیگر دراین باب در می یابیم , موفقیت در کسب اخلاق نیک , توفیق و موهبتی الهی است و دریافت آن اختصاص به مومنانی دارد که در طاعت و بندگی خداوند, و جلب رضای او کوشیده و خویش را برای رساندن به کمالات اخلاقی آماده ساخته اند, دراین صورت است که تحت لوای مواهب والطاف رحیمیه خداوند قرار گرفته واز مکارم و محاسن اخلاقی بهره مند می گردند. که بذکر دو روایت از آن بسنده می کنیم:

1 قال رسول الله - صلی الله علیه و آله :الا خلاق منایح من الله عزوجل فاذااحب عبدا منحه خلقا حسنا واذاابغض عبدا منحه خلقا سیئا]. 18

[ پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند:اخلاق عطایای الهی است زمانیکه بنده ای را دوست بدارد خلق نیکو عطایش فرمودند:اخلاق عطایای الهی است زمانیکه بنده ای را دوست بدارد خلق نیکو عطایش فرماید, و آنگه که او را دشمن دارد خلق ناپسند باو دهد].

قال الصادق - علیه السلام: [ - الخلق الحسن جمال فی الدنیا و نزهه فی الاخره , و به کمال الدین و قربه الی الله , ولایکون حسن الخلق الا فی کل ولی وصفی , لان الله تعالی ابی ان یترک الطافه و حسن الخلق الا فی مطایا نوره الا علی وجماله الازکی لانها خصله یختص بهاالاعرف بربه ولایعلم ما فی حقیقه حسن الخلق الاالله تعالی]19 .

امام صادق - علیه السلام - فرمودند:[خلق نیکو در دنیا زیبائی و در آخرت گشایش است و موجب کمال در دین و نزدیکی به پرودگاراست . و حسن خلق تجلی نیابد مگر در وجود دوستان و برگزیدگان خداوند, زیرا که خداوند متال خودداری می کندازافاضه الطافش بویژه خلق نیکو, مگر برای آنانکه محل تجلی نوراعلی و جمال پاک الهی باشند زیرااین ویژگیی است که کسانی بان امتیاز می یابند که شناساترند به پروردگار خود, و آنچه در حقیقت خلق نیکواست جز خداوند متعال کس نداند]. 2

ب ترغیب به حسن خلق :

کثرت روایات در باب حسن خلق با تعبیرهای مشابه , ما رامتوجه این امر می سازد که گویا معصومین - علیه السلام - بدانجهت که زندگی انسانی والهی مومن را در سایه محاسن اخلاق دانسته اند, و رشد و کمال و نیز رستگاری را در گرو آن می دیده اند. بدین رو, کوشیده اند با سخنان گوناگون , نقاب از چهره ارزشهای اخلاقی گشوده , تا رسالت خویش را در جهت ارشادو هدایت امت , برای درک مسائل و موضوعات ارزنده و سرنوشت سازاسلامی بانجام رسانده باشند. گواه مطلب اینکه , می بینیم آنان گاهی آن را به[ خلق الله الاعظم] و ... تعبیر نموده اند, و گاهی آنرا عطیه و موهبت الهی دانسته اند, و گاه با صریحترین بیان و گویاترین سخن , پیروان خویش را بدان ترغیب نموده اند, که ذیلا به ذکر فرازهائی از آن سخنان می پردازیم :

1 قال رسول الله علیه و آله:[ الا وان اشبهکم بی ,احسنکم خلقا]. 20

آگاه باشید که شبیه ترین شما به من , نیکوترین شماست در خلق و خوی] .

2 قال رسول الله صلی الله علیه و آله:[ تخلقوا باخلاق الله ,ان اکثرالناس یدخلون الجنه بتقواالله و حسن الخلق] . 21

[به اخلاق الهی آراسته گردید, زیرا که با تقوی و خوی نیکو, بیشتر مردم وارد بهشت می شوند].

3 عن ابی عبداللفه علیه السلام قال : قال رسول الله صلی علیه و آله : [ ان صاحب الخلق الحسن له مثل اجرالصائم القائم] . 22

[نیک خوی را پاداشی چون پاداش روزه دار شب زنده داراست] .

4 عن ابی عبدالله علیه السلام:[ ان الله تبارک و تعالی لیعطی العبد من الثواب علی حسن الخلق , کما یعطی المجاهد فی سبیل الله , یغدو علیه و یروح] . 23

[خداوند بر نیک خوئی بنده , پاداشی را عطا می کند که به مجاهد در راه خودش در هر صبح و شب می بخشد اشاره به مجاهدی که همیشه در جهاد است].

5 عن ابی عبدالله علیه السلام:[ ان اجلت فی عمرک یومین , فاجعل احدها لادبک لتستعین به علی یوم موتک] . 24

اگراز عمرت تنها دو روز باقی است , یک روزش را برای ادب خویش (کسب سجایای اخلاقی )اختصاص ده , تا برای روز مرگ از آن روز کمک بگیری .

از آنجا که معصومین - علیهم السلام - هرگز سخنی با غراق نگفته اند, و در سخن هدفی جز بیان نداشتند,ازاینرو,اگر می بینیم اینگونه ما را بسوی اخلاق نیکو سوق می دهند, نه این است که تنها مقصود, بر انگیختن عاطفه واحساس باشد, بلکه با توجه به ارزشی است که اخلاق در پیکره دین دارد, واین حقیقت تا آنجااهمیت دارد, و زندگی بشری و حیات و تکامل او نقش دارد که پیامبر[ ص] انگیزه بعثت خود را آن می داند واین سخن تبیینی است دراهمیت اخلاق :

[بعثت بمکارم الاخلاق و محاسنها]. 25

ج آثار حسن خلق :

ارزش واهمیت اخلاق و محاسن اخلاقی , که تاکنون درباره آن سخن گفته شد, گر چه خود بدون توجه به فوائد و آثارارزشمند آن , نقشی اساسی در تکامل ابعاد نهانی انسان داشته واو را در رشد حیات بشری کمک رسانده است .اما بدون شک .این محاسن اخلاقی , خود آثار فردی واجتماعی و سیاسی بطور منفرد داشته است که می توان از آن تعبیر به[ سعادت زیستی] انسان نمود.ازاینرو,این بخش را ماافزون بر مباحث گذشته و پی آمداخلاق حسنه , بحث خواهیم کرد و چون روایات این بخش فراوان می باشد ما بذکر نمونه ای چنداز هر یک باب , با جمع بندی های لازم ارائه خواهیم داد.امیداست ,این بخش نیز تاکیدی براهمیت اخلاق و ضرورت فراگیری آن در زندگی ما قرار گرفته باشد:

1 آثار و فوائد دنیائی :

بااولین توجه به قسمتی از روایات اخلاقی در می یابیم , که اخلاق نیک آثار بسیاری در همه شئون انسان دارد, که آنها را می توان در دو بخش خلاصه نمود:

الف آثار فردی :

3عامل عزت و ذلت :

عن امیرالمومنین - علیه السلام - قال : رب عزیزاذله خلقه , و ذلیل اعزه خلقه . 26

[چه بساانسانهای مورد توجهی که اخلاق بد, آنها را خوار نموده , و انسانهای سرافکنده ای که بااخلاق نیک عزت یافته اند].

طول عمر:

عن ابیعبدالله - علیه السلام - قال:[ البر و حسن الخلق یعمران الدیار یزیدان فی الاعمار]. 27

[نیکوکاری و نیک خوئی خانه ها را آباد و عمرها را زیاد می کند].

ازدیاد روزی :

عن الصادق - علیه السلام[ - حسن الخلق یزید فی الرزق] . 28

ب آثاراجتماعی :

آسایش بخش زندگی :

قال علی - علیه السلام:[ لاعیش اهنا من حسن الخلق] . 29

[زندگی ای گواراتراز نیک خوئی , نیست] .

نفوذ در مردم :

قال رسول الله - صلی الله علیه و آله[ - انکم لاتسعون الناس باموالکم ولکن یسعهم منکم ببسط الوجه و حسن الخلق] . 30

[شما بااموالتان نمی توانید بین مردم نفوذ کرده , بلکه نفوذ شما با گشاده روئی و نیک خوئی است] .

همبستگی والفت :

قال علی - علیه السلام:[ من حسن خلقه کثر محبوه و آنست النفوس به] . 31

آنکس که نیک خوی باشد, دوستانش بسیار شده وانسانها به او خو گیرند].

2 آثار و فوائداخروی :

دیگراز آثاراخلاق نیکواینست که مرگ را برانسان شیرین می کند و حیات پس از مرگ را با سعادت و رستگاری همراه می سازد, ما بچند روایت اشاره می کنیم :

زدودن لغزشها:

عن ابیعبدالله - علیه السلام - قال:[ ان الخلق الحسن یمیث الخطیئه کما تمیث الشمس الجلید]. 32

[خوی نیکو خطا را ذوب می کند آنچنان که خورشید یخ را].

علو درجه :

قال رسول الله - صلی الله علیه و آله:[ ان العبد لیبلغ بحسن خلقه عظیم درجات الاخره و شرف المنازل وانه لضعیف العباده وانه لیبلغ بسوء خلقه اسفل درک جهنم , وانه لعابد]. 33

بنده بوسیله خلق نیکویش به بالاترین منزلت ها و عظیم ترین درجات آخرت می رسد, گر چه در عبادت سست و ناتوان است . و با خوی بدش بقعر جهنم می افتد, گر چه بسیار عبادت کرده است .

بار یافتن در جوار قدس اله

قال رسول الله - صلی الله علیه و آله[ - اوحی الله تعالی الی ابراهیم : یا خلیلی حسن خلقک ولومع الکفار تدخل الابرار, فان کلمنی سبقت لمن حسن خلقه ان اظله فی عرشی , وان اسکنه حظیره قدسی , وان ادنیه , من جواری] .

[خداوند به ابراهیم وحی کرد:ای خلیل خویت را نیکودار, حتی با کفار تااز نیکان گردی , چه اینکه کلمه ( اراده ) من براین قرار گرفته , آنکس که نیک گرداند خویش را, سایه افکنم او را در عرشم , و اسکان دهم در بهشتم , و نزدیک گردانم در جوارم] .

2 سوءخلق :

آنگاه که انسان به طواف برگردیت درونی ( هوا و هوسها) سرگرم گردد و در نتیجه ,از تعالیم ارز آفرین اسلام غافل مانده واز مسیر کمال اخلاقی وانسانی دورافتد, ضد ارزشها و سیئات اخلاقی بر وی هجوم آورده واو رااز هر طرف احاطه خواهد نمود. دراین هنگام , چنانچه شخص از مستی این سرگرمی بهوش نیاید و خویش را در تابش پرتو فروغ فرهنگ اسلام و برنامه نجات بخش معصومین - علیهم السلام - قرار ندهد, رفته رفته قلبش به تسخیر صفات ضدانسانی در آمده و در نهایت مظاهر وجودی اش , جلوه گاه راذائل اخلاقی و صفات ناپسند شیطانی خواهد گردید.این حقیقتی است که در تک تک رذائل جاری است , چه اینکه گاه ممکن است , شخص از سوی یک رذیله اخلاقی مود هجوم قرار گیرد و گاه از سوی دو, و یا بیشتر و بیشتر...

و براین اساس که یکی از شیوه های موثر در بیان تفهیم معانی ,این است که در کنار بیان یک موضوع , نقطه مقابل آن نیز معرفی گردد (چنانکه گفته شده است : تعرف الاشیاء باضدادها) ما نیز دراینجا بمعرفی سوء خلق پرداخته , بدان امید که این شیوه در بهتر آشکار گردیدن حقیقت و گوهره حسن خلق موثرافتد.

´الف : نکوهش سوا خلق :

همانگونه که هرانسانی به مقتضای طبیعت خود محاسن اخلاقی را - هر چند فاقد باشد - نیک دانسته و بدانها علاقمند می باشد, همینسان ذاتاز از خلق و خوهای ناپسند - هر چند متصف به آن باشد - تنفر داشته و آن را بد می شمارد.این یک امر وجدانی و برای همه قابل درک است .اما در میان آنچه مهم می باشد,این است که انسان درصحنه زندگی با روی آوردن به هوا و هوسهای شیطانی , پا روی طینت پاک خود نگذاشته و آن را در لابلای غبار تمایلات و تعلقات مستور ندارد.

ازاین روی ,اگر در تعالیم تربیتی اسلام اینهمه به محاسن اخلاقی ارجن نهاده شده واز طرف دیگر می بینیم , شدیدترین نکوهش ها و مذمت ها از سوء خلاق به عمل آمده است بدین خاطراست که علاوه بر آثار نیک و بدی که بر هر یک مترنب است (که بتنهائی می تواند منشا آن ارج واین نکوهش گردد) مطابق با مقتضای سرشت انسانی انسان نیز می باشد. 9

با دریافت این حقیقت در می یابیم که چون کمال طلبی درانسان پویش و جویش درونی است لذا توجه بامور فطری و تلاش در جهت شکوفائی آنها در پرتو دستورات و فرامین شرع , نقش اساسی در خودسازی و کمال یابی دارد.

اینک احادیثی چند در نکوهش سوء خلق متذکر می شویم :

1 قال امیرالمومنین - علیه السلام : سوءالخلق شرقرین. 35

[سوء خلق ناپسندترین همراه است] .

2 قال رسول الله - صلی الله علیه و آله:[ من سعاده المرء حسن الخق , و من شقاوته سوءالخلق] . 36

[نیک خوئی از خوشبختی انسان و بدخوئی از نگون بختی اوست] .

3 قال علی - علیه السلام:[ - من سائت سجیته سرت منیته] . 37

[ هر کس بدخوی باشد, مرگ او مردم را شادگرداند].

4 قال صلی الله علیه و آله:[ان جبرئیل الروح الامین نزل علی من ند رب العالمین , فقال : یا محمد علیک بحسن الخلق , فان سوءالخلق ذهب بخیرالذنیا والاخره] . 38

[جبرئیل امین از جانب پروردگار بر من فرود آمد و فرمود:ای محمد بر تو باداخلاق پسندیده , چرا که خلق زشت محو کننده نیکیهای دنیا و آخرت است] .

5 قال علی - علیه السلام:[ - تجنب من کل خلق اسوئه , و جاهد نفسک علی تجنبه , فان الشر لجاجه] . 39

[ از بدترین هر خلقی دوری نمای , و نفست را برای پیکا با آن مجهز ساز, چه اینکه زشتی خیره سری است] .

ب پیامدهای سوء خلق :

از آنجا که سرنوشت اخروی انسان در گرواعمال و رفتاری است که در طول حیات خویش انجام می دهد, و نیزاز طرف دیگر دانستیم اعمال و رفتار نیک و بداو برخاسته و منبعث از صفات و خلقیا روحی و درونی می باشد. بدینسان نتیجه می گیریم که روحیات واخلاق ویژه هر فرد, هم در زندگی این جهانی او تاثیر داشته و هم در حیات پس از مرگش , بنابراین اگر می بینیم در روایات برای هر یک از حسن خلق و سوء خلق آثاری - اعم از دنیوی واخروی - بیان گردیده است ,امری مبهم نبوده و با دقت در زندگی و سرنوشت انسانهای نا متخلق - که چگونه عرصه زندگی بر آنها تنگ گشته و در نهایت کارشان به چه فلاکت و هلاکتی منجر شده است و در مقابل ,انسانهای متخلق از چه موفقیتها و گشایشهائی بهره مندند - حقیقت این امر محسوس می گردد. بدین روی , همانگونه که برای محاسن اخلاقی آثاری بیان نمودیم برای روشن گردیدن حقیقت مذکور, نیز به برخی از آثار سوء خلق اشاره می کنیم :

1 آثار و پیامدهای دنیوی :

زندگی محنت بار و ناخوش آیند:

عن امیرالمومنین - علیه السلام:[ - سوءالخلق نکدالعیش و عذاب النفس] . 40

[بد خلقی , تلخی و ناگواری زندگی , و نیز شکنجه و آزار نفس است] .

اضطراب و تنهائی :

عن امیرالمومنین - علیه السلام:[ سوءالخلق یوحش النفس و یرفع الانس] . 41

[بدخلقی , نفس را بوحشت انداخته و همدمی رااز بین می برد].

قال علی - علیه السلام:[ - من ساء خلقه اعوزه الصدیق الرفیق] . 42

[آن کس که بد خوی باشد, دوست و همراهی نخواهد یافت] .

غم واندوه :

[سئل عن امیرالمومنین - علیه السلام - عن ادوم الناس غما, قال : اسوتهم خلقا]. 43

[درباره کسانی سئوال شده که همیشه غمزده اند, حضرت فرمودند: بدخوی ترین ایشان است] .

2 پیامدها و عواقب معنوی :

تباه کننده ایمان و عمل :

[عن ابی عبدالله - علیه السلام :ان سوءالخلق لیفسدالایمان کما یفسداخل العسل] . 44

[بدخلقی ایمان را تباه می کند آنچنانکه سر ه عسل را].

[عن ابیعبدالله - علیه السلام - : قال:[ ان سوءالخلق لیفسدالعمل کما یفسدالخل العسل] . 45

[بدخلقی , عمل را تباه می کند آنچنانکه سرکه عسل را].

[قیل لرسول الله - صلی الله علیه و آله ان فلانه تصوم و تقوم اللیل و هی سیئه الخلق توذی جیرانها بلسانها, فقال : لاخیرفیها هی من اهل النار]. 46

[به پیامبر عرض شد: شخصی روز را روزه دار, و شب را بعبادت می گذراند,اما بدخوی بوده و با زبانش همسایه ها را می آزارد. حضرت فرمودند: هیچ خیری دراو نیست ,اوازاهل دوزخ است] .

ناموفقیت در توبه :

[قال رسول الله - صلی الله علیه و آله ابی الله بصاحب الخلق السیئی بالتوبه , فقیل یا رسول الله و کیف ع ذلک ؟ قال : لانه اذا تاب من ذنب وقع فی اعظم من الذنب الذی تاب منه] . 47

[خداوند شخص بدخوی رااز تو به محروم می گرداند, عرض شد: چرا؟ حضرت فرمودند: زیرا بدخوی هر گاه از گناهی توبه کند, گرفتار گناهی بزرگتراز آن می شود].

دوری از پروردگار:

[من وصیه رسول الله - صلی الله علیه واله - لابی ذر: یااباذر لایزال البد بزداد من الله تعالی بعدا ما ساء خلقه] . 48

[ از وصایای پیامبر - صلی الله علیه و آله - به ابی ذر:ای اباذربنده تا آن هنگام که بدخوی باشد, دوری اواز خداوند همواره زیاد می گردد].

3 آثار و پیامدهای اخروی :

هلاکت در قعر جهنم :

[قال رسول الله - صلی الله علیه و آله ان العبد لیبلغ من خلقه اسفل درک الجهنم] . 49

[بنده بسبب اخلاق نکوهیده اش بقعر جهنم افکنده می شود].

فشار قبر

عبدالله بن سنان ازامام صادق - علیه السلام - نقل می کند که حضرت فرمودند: به پیامبراکرم - صلی الله علیه و آله - خبر رسید که سعد بن معاذاز دنیا رفت , پیامبر - صلی الله علیه و آله - واصحاب برخواسته و بطرف خانه او رفتند حضرت امر فرمودند, بدون سعد را غسل و کفن نمودند و سپس بطرف قبرستان حرکت کردند, پیامبر - صلی الله علیه و آله - با پای برهنه و بدون عبااو را مشایعت نمودند, گاهی طرف راست , و گاهی طرف چپ تابوت رابدوش می گرفت تا جنازه را کنار قبر آوردند, حضرت خود شخصا داخل قبر رفت و جسد سعد را در قبر گذارد و با دست خود سنگ قبر را چید و آن را هموار و محکم نمود... پس از آنکه کار دفن سعد تمام شد, مادر سعد که در کنار قبرایستاده بود, با صدای بلند گفت :

یا سعد هنیئا لک الجنه (ای سعد بهشت بر تو گوارا باد).

دراین هنگام پیامبر - صلی الله علیه و آله - که صدای او را شنید باو فرمود: ساکت باش درامری که مربوط به پروردگاراست با قاطعیعت سخن مگوی , زیرا هم اکنون سعد دچار فشار قبر گردید. پس از مراجعت از قبرستان مردم به پیامبر عرض کردند شما نسبت به جنازه سعداحترام بسیار کردید و درباره او رفتاری نمودید ک هبا هیچکس دیگر چنین رفتاری نکردید, حضرت فرمودند: آنچه من در تشییع سعدانجام دادم تاسی به فرشتگان و جبرئیل بود که دراین تشییع حضور داشتند,اصحاب عرض کردند بااین وصف چگونه فرمودید:

ان سعدااصابته ضمه (سعد دچار فشار گردید)؟!

حضرت صادق - علیه السلام - می فرماید: پیامبر در جواب فرمودند: [نعم , انه کان فی خلقه مع اهله سوء].

(آری , زیرا سعد بااهل خانه اش اندکی بدخوی بوده ). 50

آنچه دراین نوشتار گفته آمد, بررسی ای بوداجمالی در شناخت و درک اهمیت اخلاق در روایات معتبر معصومین - علیهم السلام امید آنکه با توجه بدین اعتقاد حقه که :

[...فازمن تمسک بکم ... و هدی من اعتصم بکم ... بکم یسلک الرضوان] .

51این سخنان انسان ساز, باب پند و هدایت , فلاح و رستگاری را بر ما بگشاید.

[والسلام]

---

پاورقی ها:

2. سلام بر شماامامان و راهنمایان طریق هدایت و چراغهای تاریکیهای امت و پرچم داران تقوی و پرچم داران تقوی و فضیلت . سلام بر راهنمایان طریق رضا و خشنودی حضرت احدیت و تمام شیفتگان در عشق و محبت خداوند. شهادت می دهم , که بدون تردید شماامامان پیشوایائی راهنما, راهدان , دارای عصمت و گرامی و مقرب در نزد خدا واهل تقوی و صدق هستید. و چون چنین است که دارای کمالات والا می باشید سخنانتان نور و روشنائی , و دستوراتتان کمال , واندرزتان پرواداری , و کارهایتان نیکوئی , و راه رسم همیشگی شما نیکوئی و بخشش می باشد
1.برای نمونه , عنوان چند مورد را ذکر می کنیم : 1 رفتار علی علیه السلام با عمر بن عبدود. 2 رفتار علی - علیه السلام با خوارج در جنگ صفین . 3 برخوردهای سیاسی علی علیه السلام - با معاویه . 4 رفتار و گفتار علی - علیه السلام - باابن ملجم و ...
3. کیمیای سعادت , ج . /05/2
4. محجه البیضاء, ج . 5.94.
5. مراجعه شود به مقاله شماره قل .
6. مقدمه مکارم الاخلاق .8 - سفینه البحار, ج 1.411.
7. محجه البیضاء ج . 5,.90 الترغیب والترهیب ج 3,.406 - کنزالعمال ج 3, حدیث 514.
8. غررالحکم چاپ دانشگاه , ج 3.393.
9. خصال صدوق[ ره] .29, ج 102.
10. خصال صدوق[ ره] .30, ج 106 - مشکوه الانوار.223.
11. بحارالانوار, ج 71.385.
12. مجموعه ورام , ج 1.89.
13. سوره قلم /04/
14. محجه البیضاء, ج 5.91 - کنزالعمال , ج 30 ح 5197.
15. محجه البیضاء, ج 5.92.
16. صحیفه سجادیه , دعاء مکارم الاخلاق .
17. بحارالانوار ج 71.396, ح 80.
18. مستدرک سفینه البحار, ج 3.342.
19. مصباح الشریعه (چاپ مکتبه الصدوق ) ص 338, باب 61.
20. نهج الصباغه , ج 9.460.
21.اخلاق محتشمی .249 اسرارالشریعه .116.
22.اصول کافی , ج 2, ح 5 باب حسن خلق .
23. همان مدرک .
24. روضه کافی .150.
25. مشکاه الانوار, چاپ نجف 243 امالی شیخ طوسی , ج 2.209.
26. سفینه البحار, ج 1.411.
27.اصول کافی , ج 2 باب حسن خلق , ح 8.
28. سفینه البحار, ج 1.411.
29. علل الشرایع , ج 2.246 - غررالحکم , ج 6.399.
30. کنزالعمال , ج 3,ح 5158.
31. غررالحکم , ج 5.451. 32.اصول کافی , ج 2, باب حسن خلق , ح 7.
33. کنزالعمال , ج 3, ح 5149.
34. همان مدرک , ح 5159.
35. غررالحکم , ج 4.131.
36. مستدرک الوسائل , ج 2.83.
37. غررالحکم , ج 5.272.
38. وسائل الشیعه , ج 8.571.
39. غررالحکم , ج 3.314.
40. غررالحکم , ج 4.150 - میزان الحکمه , ج 3,ح 5090.
41. همان مدرک , ص 151 - همان مدرک , ح 5091.
42. غررالحکم , ج 5.462.
43. مستدرک الوسائل , ج 2.338.
44.اصول کافی , ج 2 باب سوء خلق .
45. همان مدرک - کلمه الله .221.
46. بحارالانوار, ج 71.394.
47. بحارالانوار, ج 73.299 ح 12.
48. طرائف الحکم , ج 2.299.
49. بحارالانوار, ج 5.93.
50. بحارالانوار, ج 73.298.
51. زیارت جامعه کبیره .