نقش علمای مهاجر ایرانی در ترویج تشیع در لکهنوی هند

بنیاد پژوهشهای اسلامی گروه تاریخ اسلام

چندی پس از انقراض حکومتهای شیعه قطب شاهیان و عادلشاهیان در سال 1098ق توسط امپراتور گورکانی اورنگ زیب (1068-1118ق) حکومت شیعه دیگری در شمال هند به نام پادشاهی اَوَده به قدرت رسید که پایتخت آن، نخست شهر فیض آباد و سپس لکهنو بود.

به علت ضعف مغولان متأخر (گورکانیان)، سادات بارهه که ایرانی بودند، قدرت را در دهلی پایتخت گورکانیان به دست آوردند. رهبری این جناح به دست دو برادر به نامهای عبداللّه خان و حسین علی خان شاه تراش بود. آنها امپراتوران دست نشانده متعددی، از گورکانیان را بر تخت نشانده یا از تخت به زیر می آوردند تا اینکه قدرتشان توسط محمّد شاه (1131-1161ق / 1719-1748م) درهم شکسته شد.

میر محمّد امین موسوی نیشابوری (1145-1152ق / 1732-1739م) بنیانگذار پادشاهی اوده، که در دوران نفوذ سادات بارهه به مقامات عالی رسیده بود، برای سرنگونی حسین علی خان شاه تراش با محمّد شاه همکاری نمود و شاه گورکانی به میرمحمّد امین نیشابوری لقب بهادر داد و در روز 29 ذوالقعده 1134ق / 1722م حکومت اوده به او بخشیده شد. این منطقه از زمان بابر گورکانی بخشی از امپراتوری مغول بود. وی را برهان الملک لقب دادند و او به سعادت علی خان شهرت یافت و حکومت حاکمان شیعه از نیشابور ایران برای مدت بیش از 130 سال ادامه یافت.

در سال 1152ق / 1738م به هنگام حمله نادرشاه به هند، سعادت علی خان میان محمّد شاه و نادر شاه صلح ایجاد نمود و نادرشاه به وی خلعت پوشاند و اجازه داد تا به طور خصوصی شرفیاب شود و بدین ترتیب سعادت علی خان، نماینده تام الاختیار دو پادشاه هند و ایران شد.

نقش ایرانیان مهاجر

پس از سقوط حکومت صفویان در 1145ق / 1732م در ایران تعدادی از شیعیان و بازرگان برجسته ایرانی، کشور را به مقصد ملتان در پنجاب ترک کردند و از آنجا به سوی شهرهای گجرات، دهلی و بنگال پراکنده شدند. بعد از تأسیس حکومت شیعه و ایرانی در ایالات اوده در شمال هند شماری از آنان به فیض آباد مهاجرت نمودند و از سوی حاکمان شیعه ایرانی به این ایرانیانِ مهاجر منصبهای بزرگ عطا گردید و ایرانیان مهاجر در اوده نقش بسزایی در ترویج تشیع در شمال هند، دهلی، گجرات و بنگال داشتند⁽¹⁾.

با تبلیغات گسترده ایرانیان مهاجر در اوده تعدادی از مسلمانان اهل سنت و هندوها مذهب تشیع را برگزیدند که باعث افزایش شمار شیعیان در این منطقه گردید و امروزه در منطقه اوده بیش از 8 میلیون شیعه سکونت دارند.

سعادت علی خان شهر فیض آباد را مرکز حکومت خود قرار داد و ضعف دولت مرکزی در دهلی باعث شد که ایالت اوده به یک منطقه خودمختار تبدیل شود و علما از سراسر هند و ایران به فیض آباد مراجعت نمایند و به خاطر حمایتهای سعادت علی خان، ایالت اوده مرکز استقرار علما و دانشمندان و مهد علوم و فنون اسلامی گردید. سعادت علی خان و جانشینهای وی صفدر جنگ و شجاع الدوله برای ترویج تشیع و مراسم عزاداری شهیدان کربلا کوششهای زیادی نمودند. در سال 1188ق / 1775م پایتخت اوده از فیض آباد به لکهنو منتقل گردید.

صدر جهان بیگم (م 1210ق / 1796م) مادر بزرگ آصف الدوله حسینیه بزرگی در شهر فیض آباد احداث نمود و مادر آصف الدوله به نام بهوبیگم هدایایی گرانقیمت به مبلغ صد هزار روپیه به نجف اشرف و کربلای معلی ارسال نمود⁽²⁾.

با مرگ اورنگ زیب در 1118ق / 1707م دوران زوال امپراتوری گورکانیان آغاز شد. حمله نادرشاه افشار به هند در 1151-1152ق / 1738-1739م و اشغال دهلی به وسیله او، و سپس لشکرکشیهای احمد شاه درانی و تجاوزهای مراتهاها، جاتها و سیکها به دهلی، ضربات مادی و اخلاقی شدیدی بر پیکر امپراتوری وارد ساخت.

بعد از حمله نادرشاه به هند شمار فراوانی از سربازان ایرانی که همه آنها شیعه بودند در دهلی ماندگار شدند و تعدادی از آنها به ایالت اوده مهاجرت نمودند و مناصبی را در ارتش و سازمانهای دولتی به دست آوردند. آنها هم در ترویج تشیع و مراسم عزاداری در این منطقه نقش مهمی ایفا نمودند. سعادت خان ذوالفقار جنگ از سادات مرعشی مازندران صفدر جنگ را همراهی کرد و در ایالت اوده سکونت اختیار نمود. وی یکی از ایرانیان صاحب نفوذ در دهلی بود.

محمّد مقیم، مشهور به منصور علی خان، با لقب صفدر جنگ به جای عموی خود نواب «حاکم» اوده گردید و نخستین «نواب وزیر» یعنی نواب اوده و وزیر اعظم امپراتور گورکانیان در دهلی بود. صفدر جنگ شورش افغانها و مراتهاها در دهلی را سرکوب نمود و بعد از این نفوذ شیعیان در قلمرو گورکانیان و در اوده به اوج خود رسید⁽³⁾.

صفدر جنگ در روز 17 ذوالحجه 1167ق / 1756م در دهلی درگذشت و در محل «شاه مردان» به خاک سپرده شد و جانشین وی شجاع الدوله (1167-1188ق) دومین «نواب وزیر» شد و گنبد و بارگاه با شکوهی بر روی قبر صفدر جنگ بنا نمود که یکی از آثار باشکوه دهلی به شمار می آید.

در دوران حکومت نواب شجاع الدوله ایالت اوده توسعه ای فوق العاده یافت و امتداد آن از رود گندک در شمال شرق، رود گنگا در جنوب غرب، نپال در شمال و رود سائی در جنوب بود و پنج بخش فیض آباد، گور کهپور، لکهنو، خیرآباد و بهرایچ را دربر می گرفت.

آغاز حملات احمد شاه درانی به شمال هند در سالهای 1170-1174ق / 1757-1761م و کشتار شیعیان دهلی به دست ارتش درانی باعث شد که تعداد زیادی از شیعیان مقیم دهلی به قلمرو حکومت شیعی اوده مهاجرت نمایند و این هم باعث افزایش شمار شیعیان در اوده گردید.

حاکمان ایرانی در اوده و بنگال کوشش نمودند جلوی نفوذ استعمارگران انگلیس را در شرق هند بگیرند و از این رو در جنگ تاریخی بکسر که در روز 22 اکتبر 1764م در بنگال رخ داد با ارتش بریتانیا که از تجهیزات پیشرفته نظامی برخوردار بود درگیر شدند، ولی به دلیل دریافت نکردن کمک از امپراتور گورکانی در دهلی و هندیهای دیگر مناطق شکست خوردند و این موضوع به قدرت یافتن کمپانی هند شرقی انگلیس در ایالت بنگال هند انجامید. با این حال، شیعیان هند این افتخار را دارند که اولین جنگ علیه قدرت استعمارگر انگلیس را رهبری کردند.

در دوران فرمانداری میرزا نجف خان ذوالفقار الدوله در دهلی در اواخر قرن هیجدهم میلادی تشیع دوباره در دهلی و مناطق اطراف آن رونق یافت. میرزا نجف خان در سال 1737م در اصفهان متولد شد و در دوران نوجوانی به هند مهاجرت نمود و در دیار سلاطین گورکانیان دهلی صاحب منصب گردید.

نجف خان از سربازان شیعه منطقه اوده واحدهای قدرتمند نظامی را در دهلی تشکیل داد⁽⁴⁾. مراسم عزاداری دوباره در دهلی توسط وی احیا گردید. در دوران فرمانداری نجف خان شماری از خانواده های اهل سنت در شمال هند شیعه شدند و در ایالتهای پنجاب و سند هم تعداد زیادی از خانواده های اهل سنت که سادات بودند مذهب شیعه را اختیار کردند. نقش پای مبارک امام علی علیه السلام در دهلی در این دوران به مهم ترین مرکز دینی شیعیان تبدیل شد و این مرکز به «شاه مردان» معروف گشت. گنبد و بارگاه نواب صفدر جنگ هم در نزدیکی «شاه مردان» قرار دارد. محل نقش دست مبارک امام علی علیه السلام نیز در محل کشمیری گیت دهلی به نام «پنجه شریف» معروف است و قبرستان شیعه هم در این محل واقع شده است⁽⁵⁾.

در دوران حکومت نواب شجاع الدوله فیض آباد پایتخت اوده به بزرگ ترین مرکز مذهبی و علمی شیعیان در هند تبدیل شد و تعداد زیادی از علمای شیعه از ایران و مناطق مختلف هند به شهر فیض آباد مهاجرت کردند. نواب شجاع الدوله در 24 ذوالقعده 1188ق / 26 ژانویه 1775م درگذشت و پسر وی آصف الدوله (1188-1212ق / 1775-1797م) جانشین پدر و سومین نواب وزیر اوده گردید. در سال 1188ق / 1775م نواب آصف الدوله پایتخت خود را از فیض آباد به لکهنو منتقل نمود، ولی شهر فیض آباد نقش خود را به عنوان مرکز شیعی حفظ کرد.

لکهنو بزرگ ترین مرکز عزاداری در هند

بعد از انتقال پایتخت به لکهنو با کوششهای حاکمان و علمای شیعه و ایرانی، این شهر به مرکز عزاداریهای باشکوه در مناسبتهای مختلف مذهبی تبدیل گردید. نواب آصف الدوله برای ترویج مراسم عزاداری مبالغ بسیاری هزینه می کرد؛ از جمله در مراسم عزاداری ماه محرم از سوی دولت همه ساله بیش از ششصد هزار روپیه هزینه می شد⁽⁶⁾.

نواب آصف الدوله با دارا بودن قدرت نظامی توانست قلمرو خود را از تجاوز و نفوذ نظامی قدرت استعمارگر انگلیس حفظ نماید. دوران حکومت نواب آصف الدوله عصر طلایی حاکمان اوده و اقتدار و عظمت تشیع در ایالت اوده تلقی می شود. در این دوران مراسم عزاداری شهیدان کربلا در ماههای محرم و صفر با شکوه و عظمت در سراسر اوده برگزار می گردید و سنتهای عزاداری که در اوده رایج شد در میان شیعیان و مسلمانان سراسر شبه قاره هند گسترش یافت.

با شکوه ترین حسینیه در شبه قاره هند توسط نواب آصف الدوله در سال 1792م به قیمت 50 لاکه (5 میلیون) روپیه احداث گردید که به نام امام باره بزرگ آصف الدوله معروف است. در زمان حکومت نوابهای اوده شهر لکهنو مرکز تشیع در هند گردید و بناهای مذهبی فراوانی در این شهر احداث گردید. در عصر فرمانروایی آنها قوانین شیعی به عنوان قوانین رسمی محاکم شرع اعلام گردید. در سال 1273ق / 1856م حکومت شیعی اوده در هند توسط بریتانیا برکنار گردید، امّا فرهنگ شیعه در لکهنو به حیات و شکوفایی خود ادامه داد و امروزه در مدارس مذهبی این شهر طلاب علوم دینی به تحصیل می پردازند.

در دوران حکومت شیعیان در منطقه اوده، سفر به عراق و ایران برای زیارت بارگاه ائمّه اطهار علیهم السلام برای عموم مردم بسیار دشوار بود و به همین سبب سلاطین شیعه اوده شبیه بارگاههای ائمّه اطهار علیهم السلام در حجم و شکل واقعی و محلهایی به نام «کربلا» در این شهر بنا کردند. در این شهر، 59 حسینیه تاریخی وجود دارد و شهر لکهنو به دلیل وجود این مراکز عزاداری و برگزار نمودن مراسم عزاداری باشکوه و عظمت در سراسر جهان شهرت یافته است.

علاّمه غفران مآب احیاگر تشیع در هند

علامه سید دلدار علی نقوی سبزواری از علمای صاحب نفوذ و احیاگر تشیع در شبه قاره هند در اواخر قرن هیجدهم میلادی بود. وی در سال 1166ق / 1752م در نصیرآباد در نزدیکی شهر رای بریلی در شمال هند متولد شد و تبار وی به سید نجم الدین نقوی سبزواری می رسد. اجداد علامه دلدار علی همانند بسیاری از خاندان سادات، بعد از حملات مغولان به خراسان، زادگاه خود خراسان را ترک کردند و در مناطق اطراف لکهنو سکونت گزیدند و در آنجا ماندگار شدند⁽⁷⁾.

علامه سید دلدار علی در اللّه آباد، سندیله از توابع لکهنو، رای بریلی، فیض آباد و لکهنو نزد استادانی علوم اسلامی را فرا گرفت. وی در سال 1193ق با پشتیبانی مالی میرزا حسن رضا خان سرفراز الدوله، وزیر اعظم نواب آصف الدوله در اوده، برای ادامه تحصیل به عتبات رفت و در کربلا و نجف نزد فقهای نامدار آن زمان تحصیلاتش را ادامه داد. وی در سال 1194 از عراق به مشهد مقدس بازگشت و از محضر علامه سید محمّد مهدی بن هدایة اللّه اصفهانی خراسانی بهره برد. علامه سید دلدار علی سرانجام به زادگاهش نصیرآباد بازگشت و در آنجا مسجد و حسینیه بنا نمود و به تدریس و ارشاد مردم پرداخت و در پی دعوت سرفرازالدوله به لکهنو رفت.

علامه دلدار علی از سوی سرفراز الدوله وزیر اعظم اوده به عنوان امام جمعه لکهنو منصوب شد و در روز 27 رجب سال 1200ق اولین نماز جمعه به امامت علامه دلدار علی در شهر لکهنو برگزار گردید. اکنون نیز نماز جمعه در مسجد جامع این شهر که در نزدیکی امام باره آصفیه واقع شده است با شکوهی خاص برگزار می گردد.

علامه دلدار علی با استمرار برپایی نماز جمعه و جماعات و با وعظ و خطابه و تربیت طلاب و تألیف کتابهای گوناگون در علوم اسلامی، در گسترش تشیع در شبه قاره هند نقش حیاتی ایفا نمود. علامه دلدار علی فقیهی بسیار پرهیزکار بود و سراسر زندگی او در تدریس و تألیف سپری گشت. سلطان و امرای اوده و شیعیان شبه قاره هند فتاوای او را می پذیرفتند. وی اختلافات پیچیده ای را حل و فصل می نمود و اختلافات دیرپای میان شیعیان و اهل سنت با درایت وی پایان یافت. وی با تبلیغات خود موفق گردید خرافات راه یافته در میان شیعیان آن زمان را در شبه قاره هند ریشه کن نماید. وی چندین کتاب علمی و تحقیقی در رد مسلک اخباری گری، سلفی گری و صوفی گری تألیف نمود.

با کوششهای علامه دلدار علی نواب آصف الدوله حاکم اوده نهری در کربلا احداث و مقابر امامان را در عراق مرمت و بازسازی نمود. علاوه بر این نواب آصف الدوله نیم میلیون روپیه به حاجی محمّد تهرانی یکی از تجّار معروف ایرانی مقیم بنگال هند داد و وی برای تأمین آب شهر نجف، کانال آب از کوفه به نجف احداث نمود⁽⁸⁾.

نواب آصف الدوله به درخواست علامه دلدار علی 80 هزار سکه طلا برای ساخت کانال از رود فرات تا کربلا هزینه نمود. این کانال به نام «نهر آصفی» معروف است.

علامه دلدار علی برای اولین بار هر روز از دهه اول محرم را به یکی از شهدای کربلا اختصاص داد. این سنت امروزه نیز در سراسر هند رعایت می شود. وی همچنین در مجالس عزاداری قبل از نوحه سرایی و سینه زنی، ایراد سخنرانی را رایج نمود و این بهترین وسیله ترویج آموزه های دینی در شبه قاره هند شد.

علامه دلدار علی دستور داد که بر منابر از روی کتابهای معتبر مقتل خوانده شود و سپس اصل متن عربی به اردو ترجمه گردد. این روش ذکر مصیبت در شبه قاره هند را «حدیث خوانی» می نامند⁽⁹⁾.

اولین مقتل در زبان اردو توسط علامه دلدار علی با عنوان ضیاء الابصار تألیف گردید. وی در این کتاب تمامی روایات معتبر درباره شهادت امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا را گردآوری و آنها را به اردو ترجمه نموده است⁽¹⁰⁾. وی مقتل دیگری به زبان عربی با عنوان آثارة الاحزان علی القتیل العطشان تألیف کرد.

علامه دلدار علی آثار فراوانی به زبانهای عربی، فارسی و اردو در علوم مختلف اسلامی از خود به جای گذاشته است. این کتابها بیشتر در ردّ اخباریان، تشریح اصول مذهب و فقه شیعی، زندگانی ائمه اطهار علیهم السلام ، تبلیغ و ترویج مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام در ماههای محرم و صفر، تعلیقات و شرح بر کتابهای معروف شیعی، ردّ بر صوفیان و تحفه اثنی عشریه شاه عبدالعزیز دهلوی می باشد.

خدمات فرزندان علامه غفران مآب به تشیع

فرزندان علامه غفران مآب به نامهای سیّد محمّد (1199-1284ق)، سیّد علی (م 1259ق)، سیّد حسن (1205-1260ق) و سیّد حسین (1211-1273ق) از فقهای محقّق بودند و خدمات ارزنده ای برای ترویج تشیع در شبه قاره هند انجام دادند.

سیّد محمّد فرزند ارشد علامه غفران مآب در قلمرو اوده به عنوان سلطان العلماء شهرت یافت. وی در 19 سالگی به درجه اجتهاد رسید و مانند پدرش محقق بزرگواری بود و در سه زبان فارسی، اردو و عربی تألیفات متعددی در فقه، حدیث و کلام از خود به جای گذاشت. وی فقیهی مبارز بود و در مقابل اعمال بدعت آمیز سلطان نصیرالدین (1243-1253ق / 1827-1837م) ایستادگی نمود و سلطان را از انجام کارهایش بازداشت. سلطان نصیرالدین از سلطان العلماء خواست با صدور فتوا اعمال ضد دینی وی را تأیید نماید، ولی سلطان العلماء با خواسته وی مخالفت نمود و در پی آن سلطان فرمان به توپ بستن خانه سلطان العلماء را صادر کرد. تقاضای بزرگان اوده برای انصراف شاه از این عمل نتیجه نداد. فرمانده توپخانه سلطنت اوده پس از دریافت دستور به توپ بستن منزل سلطان العلماء، عرّاده های توپ را به سوی قصر سلطنتی و منزل سلطان العلماء هر دو نشانه گرفت. شاه فرمانده را احضار نمود و از وی خواست نشانه گرفتن قصر سلطنتی را توضیح دهد.

فرمانده توپخانه در جواب شاه گفت: برای من پذیرفته نیست که خانه شاه دین (سلطان العلماء علامه سیّد محمّد) خراب شود و خانه شاه دنیا باقی بماند؛ از این رو من آماده ام که دین و دنیای خود را خراب کنم!

شاه از پاسخ فرمانده توپخانه تحت تأثیر قرار گرفت و از تصمیم خود منصرف گردید⁽¹¹⁾.

در سال 1258ق / 1842م امجد علی شاه، بعد از فوت پدرش محمّد علی شاه سلطان اوده گردید و اعلان نمود که حکومت اوده را تحویل سلطان العلماء علامه سیّد محمّد می دهد؛ زیرا حاکم واقعی امام مهدی(عج) می باشد و در عصر غیبت آن حضرت، سلطان العلماء به عنوان فقیه برجسته نائب امام زمان(عج) و ولیّ و حاکم می باشد. سلطان العلماء نیز در حکمی امجدعلی شاه را به عنوان نائب خود منصوب کرد و بدین سان حکومت وی مشروعیت یافت⁽¹²⁾.

در دوره زمامداری امجد علی شاه، سلطان محکمه قضایی با عنوان «مرافعة الشریعة» تأسیس نمود تا امور قضایی مطابق فقه و قوانین اسلامی حلّ و فصل گردد. سلطان العلماء، علمای برجسته شیعی و سنی را به عنوان قضات در سراسر قلمرو سلطنت منصوب نمود. وی همچنین زکاتِ اموال شاه را محاسبه، دریافت و در امور مختلف هزینه می کرد.

سلطان العلماء مرجع تقلید اکثریت مطلق شیعیان سراسر شبه قاره هند بود و شیعیان در این شبه قاره بزرگ مطابق فتوای وی عمل می کردند⁽¹³⁾.

با کوششهای سلطان العلماء و برادر وی سیّد العلماء علامه سیّد حسین، سلاطین اوده کمکهای مالی را برای حوزه های علمیه در نجف، کربلا و مشهد ارسال نمودند و کارهای عمرانی برای بازسازی و توسعه بارگاه ائمه اطهار علیهم السلام در عراق انجام دادند. کارهای عمرانی که سلاطین اوده در دوران زعامت سلطان العلماء انجام دادند، بدین قرار می باشد:

1) اهدای سی هزار روپیه برای طلاکاری درِ ورودی حرم مطهر حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام و تعمیر ایوان طلا در داخل این حرم.

2) احداث گنبد و بارگاه بر روی قبور حضرت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه در کوفه در سال 1263ق، که مبلغ پانزده هزار روپیه در این خصوص هزینه گردید.

3) بازسازی کانال آب شهر نجف معروف به «شهر آصفی» با هزینه صد و پنجاه هزار روپیه. این کانال آب به اهتمام نواب آصف الدوله با هزینه نیم میلیون روپیه احداث شده بود.

4) احداث کانال آب در کربلا که به کانال حسینی معروف شد، با هزینه صد و پنجاه هزار روپیه.

5) احداث چهار دیواری برای حرم مطهر امام هادی و امام عسکری علیهماالسلام در شهر سامرا و طلاکاری گنبد امام حسن عسکری علیه السلام .

6) ساخت گلدسته برای مسجد کوفه.

7) احداث مسافرخانه ای به نام فردوس، برای زائران در شهر سامرا.

هزینه انجام کارهای عمرانی یاد شده در عراق به حکم سلطان العلماء توسط سلاطین اوده برای مؤلف جواهر الکلام، علامه محمّد حسن نجفی از مراجع بزرگ آن دوران و مقیم حوزه علمیه نجف ارسال گردید⁽¹⁴⁾.

از دیگر فرزندان علامه دلدار علی، سیّد علی، سیّد حسن، سیّد حسین و سیّد مهدی بودند که همه آنان از علما و فقهای برجسته عصر خود در شبه قاره هند به شمار می رفتند. سیّد علی بن دلدار علی اولین تفسیر شیعی از قرآن مجید را به زبان اردو با عنوان توضیح المجید در هشت مجلّد تألیف نمود. وی از واعظان برجسته بود و در سفر زیارت عتبات عالیات در روز 18 رمضان 1259ق در شهر کربلا درگذشت. علامه سیّد کلب حسین فرزند وی می باشد.

سیّد حسن بن دلدار نیز از علمای فاضل بود و اولین کتاب علم کلام شیعی در زبان اردو را با عنوان باقیات الصالحات تألیف نمود. وی در روز 11 شوال 1260ق در شهر لکهنو درگذشت. مولوی سیّد حسن مُسنّا از علمای معروف شیعه در هند از فرزندان وی می باشد⁽¹⁵⁾.

چهارمین فرزند علامه دلدار علی به نام سیّد مهدی در 23 سالگی و در حیات پدرش در سال 1231ق درگذشت⁽¹⁶⁾.

سیّد حسین پنجمین و آخرین پسر علامه دلدار علی بود که مانند پدر و برادر بزرگ خود سلطان العلماء فقیهی برجسته به شمار می رفت و در شبه قاره هند به عنوان سیّد العلماء شهرت یافت. سیّد حسین در روز 14 ربیع الثانی 1211ق در لکهنو متولد شد و در هفده سالگی به درجه اجتهاد رسید. وی بیست عنوان کتاب در فقه، ادعیه، کلام، فلسفه، اخلاق، تفسیر قرآن، مقتل امام حسین علیه السلام ، فلسفه غیبت امام زمان(عج) و ردّ مکتب شیخیه تألیف نمود. سیّد حسین مسئول گردآوری و تقسیم زکات در سراسر سلطنت اوده شد. وی شخصا زکاتِ اموال سلطان و امرای اوده را محاسبه و دریافت می نمود و مطابق قوانین شرعی آن را میان مستحقان آن تقسیم می کرد. وی به دیدار فقرا و بیماران می رفت و به آنها کمک مالی می کرد.

سیّد حسین انسانی بسیار زاهد بود و بیشتر روزها را روزه می گرفت و شبها به عبادت می پرداخت. وی در 17 صفر 1273ق درگذشت و در حیاط حسینیه حضرت غفران مآب شهر لکهنو به خاک سپرده شد⁽¹⁷⁾.

مبارزه با استعمار انگلیس

در دوران حکومت واجد علی شاه (1264-1273ق / 1847-1856م) با کوششهای سلطان العلماء کمک مالی فراوانی به حرمین شریفین و مراقد ائمه اطهار علیهم السلام در شهرهای مقدس نجف، کربلا و مشهد ارسال گردید. علاوه بر این به مراکز دینی مانند مساجد، حسینیه ها و حوزه های علمیه در قلمرو اوده هم کمکهای مالی زیادی عطا گردید. سلطان العلماء به عنوان حاکم شرع سلطنت اوده تمامی مسائل پیچیده سیاسی، اجتماعی و قضایی را با فتاوای خود حل می نمود. در یک مورد وی به سود یک تاجر و علیه امجد علی شاه حکم صادر کرد و مطابق آن مبلغ هفتصد هزار روپیه به تاجر توسط سلطان اوده پرداخت گردید⁽¹⁸⁾.

در سال 1273ق / 1856م آخرین سلطان اوده از سوی ارتش انگلیس برکنار گردید. ارتش انگلیس با اشغال نظامی شهر لکهنو واجد علی شاه را دستگیر و وی را با اعضای خانواده اش به شهر کلکته، مقر حکومتی کمپانی هند شرقی بریتانیا تبعید نمود. سلطان العلماء علیه اشغال نظامی لکهنو فتوا صادر نمود که مسلمانان باید از خود دفاع نمایند و «بر حکام عصر طبق حکم شرع، دفع شرّ کفّار از اهل ایمان و اسلام و اجرای حدود بر محاربین مشرک و قصاص خون مسلمانان واجب است»⁽¹⁹⁾.

این فتوای تاریخی سلطان العلماء آغازگر «اولین جنگ آزادی» در سال 1857م علیه ارتش اشغالگر انگلیس شد. در روز 30 ژوئن ارتش مدرن و مجهز انگلستان در محل چنهت در نزدیکی شهر لکهنو به دست مردم این شهر تار و مار شد و روز بعد شهر لکهنو هم از اشغال نظامی انگلستان آزاد گردید و نزدیک به یک سال مردم لکهنو حملات مکرر ارتش انگلیس را دفع کردند. در این مقاومت تاریخی، علمای شیعه لکهنو مستقیما شرکت داشتند.

ارتش انگلستان با بهره گیری از سربازانی تازه نفس و تجهیزاتی پیشرفته در ماه ژوئن 1858م عملیات گسترده اشغال مجدد شهر لکهنو را آغاز کرد و در روز 19 ژوئن 1858م شهر لکهنو دوباره توسط ارتش انگلیس اشغال گردید⁽²⁰⁾. در پی آن تعدادی از مراکز دینی مانند مساجد، حسینیه ها، حوزه های علمیه و کتابخانه ها توسط اشغالگران ویران و حسینیه عظیم آصفیه لکهنو به محل استقرار سربازان انگلیس تبدیل شد.

ارتش اشغالگر انگلیس همچنین خانه های فرزندان و اعضای خانواده علامه دلدار علی را در لکهنو ویران کرده، با احداث خیابانی در آن محل، آن را به نام ملکه انگلستان ویکتوریا نامگذاری نمودند. پس از این واقعه، شماری از علمای برجسته از این خانواده به اجبار لکهنو را ترک کرده، به عراق عزیمت نمودند و در شهر مقدس کربلا ماندگار شدند. با این حال، سلطان العلماء در لکهنو ماند و کوشید از آثار دینی شیعیان حفاظت نماید. سلطان العلماء در 22 ربیع الاول 1284ق / 24 ژوئیه 1867م در لکهنو درگذشت و در جوار پدرش در حیاط حسینیه غفران مآب به خاک سپرده شد⁽²¹⁾.

خدمات مفتی محمّد عباس شوشتری

یکی دیگر از علمای بزرگ شیعه که در آن زمان خدماتی گسترده برای ترویج تشیع در شبه قاره انجام داد، مفتی میر محمّد عباس موسوی جزایری شوشتری (متولد ربیع الاول 1224ق) بود. وی از احفاد سیّد نعمت اللّه جزائری صاحب الانوار النعمانیه بود. وی انسانی نابغه و اعجوبه بود و در 12 سالگی مثنوی به زبان اردو به نام بنیاد اعتقاد درباره اعتقادات شیعه و در 14 سالگی مثنوی به زبان فارسی به عنوان مَنّ و سَلْوی سرود. وی کتابهای فراوانی را تألیف نمود که 150 اثر وی به چاپ رسیده و تعدادی از آنها هنوز چاپ نشده است و به عنوان نسخه های خطی موجود می باشد.

وی از شاگردان برجسته سلطان العلماء سیّد محمّد و سیّد العلماء سیّد حسین بود. وی در سال 1261ق از سوی امجد علی شاه در دیوان به قضاوت و افتا پرداخت و ملقب به تاج العلماء شد سلطان العلماء وی را به سمت مفتی لکهنو منصوب نمود⁽²²⁾.

بعد از اشغال نظامی لکهنو به دست ارتش انگلیس در سال 1857م، مفتی محمّد عباس مجبور شد شهر لکهنو را ترک نماید و در شهرهای مختلف هند مانند کلکته، کانپور، بنارس و پتنا سکونت نمود و به نوشتن و تحقیق ادامه داد. وی در هیئت و نجوم، فلسفه، تاریخ، فقه، حساب، منطق، تفسیر و کلام کتاب نگارش نموده است. وی کتابی را برای قضات اوده تألیف نمود که آنان مطابق این کتاب راهنما رأی خود را صادر می کردند. وی زندگی بسیار زاهدانه ای داشت و کارهای روزمره را خود شخصا انجام می داد. حتی در دوران برعهده داشتن منصب قاضی القضات اوده اگر برای وی غذا می آوردند به آن آب می افزود تا غذا مزه خود را از دست بدهد و سپس غذا را تناول می کرد⁽²³⁾.

خدمات خانواده کنتوری

تعداد زیادی از سادات مقیم خراسان، به ویژه از نیشابور و سبزوار در زمان حمله هولاکو به خراسان (654-663ق / 1256-1265م) آن دیار را ترک گفته، به هند مهاجرت نمودند. در دوران حکومت محمّد بن تغلق (725-752ق / 1325-1351م) سیّد شرف الدین ابوطالب موسی معروف به سیّد اشرف ابوطالب همراه برادرش سیّد محمّد به سوی دهلی حرکت کردند و از سوی سلطان محل کنتور واقع در بهرایچ شرق لکهنو عنوان «مدد معاش» به وی عطا گردید و آنها این منطقه را که جولانگاه راهزنان شده بود پاکسازی کردند.

مفتی سیّد محمّد قلی موسوی نیشابوری کنتوری (متولد 5 ذوالقعده 1188ق) از احفاد سیّد اشرف ابوطالب، از شاگردان برجسته علامه سیّد دلدار سبزواری غفران مآب و متکلم معروف شیعی هندی است⁽²⁴⁾. وی در سال 1253ق به عنوان صدر الصدور سلطنت اوده منصوب گردید. وی درباره فقه مذاهب چهارگانه و منابع حدیثی اهل سنت مطالعات دقیقی انجام داد.

در آن دوران که کمپانی هند شرقی بریتانیا برای سیطره کامل بر شبه قاره هند با به کارگیری سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن» در سراسر هند تلاش می کرد، علمای سلفی در هند همانند شاه عبدالعزیز دهلوی و سیّد احمد بریلوی و پیروان وی به جای مقابله با سلطه بریتانیا بر هند، با حمایت غیر مستقیم کمپانی هند شرقی تبلیغات گسترده ای را علیه شیعیان و مراسم عزاداری آنان آغاز کردند. بر این اساس، روحانی معروف سلفی مسلک هندی شاه عبدالعزیز دهلوی که از 25 سالگی نابینا شده، مبتلا به مرض جذام بود و در اثر همین بیماری هم از دنیا رفت در سال 1204ق / 1789م کتابی توهین آمیز علیه شیعیان با عنوان تحفه اثنا عشریه را در دوازده باب تألیف نمود که در آن افتراها و تهمتهای ناروا علیه شیعیان تکرار شده است⁽²⁵⁾.

علمای شیعه در هند در ردّ هر باب از این کتاب دهها کتاب در حقانیت مذهب تشیع تألیف نمودند که معروف ترین آنها کتاب عبقات الانوار فی امامة الأئمة الأطهار، تألیف علامه میر حامد حسین موسوی نیشابوری می باشد.

مفتی محمّد قلی موسوی در ردّ تبلیغات علیه شیعیان و دفاع از مراسم عزاداری کتابی با عنوان فتوحات حیدریه تألیف نمود و در آن کتاب افعال صوفیان همانند موسیقی، رقص و قبرپرستی رهبران تصوف را شدیدا محکوم کرد.

مفتی محمّد قلی موسوی سه پسر داشت که آنها از علمای معروف هند بودند. پسر ارشد وی میر سراج حسین موسوی (متولد 1238ق / 1822م) چند کتاب در موضوع فلسفه و جبر از انگلیسی ترجمه نمود. دومین فرزند وی میر اعجاز حسین (متولد 21 رجب 1240ق) فهرست جامع کتب شیعه را تألیف نمود که در سال 1912م توسط جامعه آسیایی بنگال واقع در شهر کلکته به چاپ رسید. سومین فرزند وی میر حامد حسین موسوی، صاحب کتاب عبقات الانوار که شهرت فراوانی در جهان اسلام پیدا نمود، مایه افتخار خانواده کنتوری است⁽²⁶⁾.

خدمات صاحب عبقات الانوار

میر حامد حسین موسوی در 5 محرم 1246ق / 27 ژوئن 1830م در شهر میرت متولد شد. وی از شاگردان برجسته مفتی محمّد عباس شوشتری بود. وی بر چاپ آثار پدرش مانند فتوحات حیدریه و تشیید المطاعن نظارت داشت. در سال 1271ق / 1854م وی از شهر آگره و قبر قاضی نوراللّه شوشتری دیدن نمود و از مشاهده وضعیت خراب قبر قاضی نوراللّه متأثر شد و با کوششهای وی این قبر کاملاً بازسازی گردید. پیشتر میر منصور موسوی، حاکم شهر آگره در سال 1188ق / 1774م چهار دیوار و حصار پیرامون قبر قاضی نوراللّه احداث نموده و اطراف قبر یک باغ به وجود آمده بود. علامه ناصر حسین فرزند صاحب عبقات الانوار بارگاه قاضی در آگره را به یکی از مهم ترین مراکز زیارتی شیعیان تبدیل نمود. صاحب عبقات الانوار و علامه ناصر حسین در محوطه بارگاه قاضی نوراللّه شوشتری به خاک سپرده شده اند⁽²⁷⁾.

در سال 1282ق / 1865م میر حامد حسین همراه برادر بزرگش علامه اعجاز حسین به عربستان و عراق مسافرت نمودند و کتب خطی فراوانی را همراه خود به لکهنو آوردند و کتابخانه پدرش را تجهیز و بازسازی نمودند. هم زمان وی نگارش اثر معروف خود با عنوان عبقات الانوار فی امامة الأئمة الأطهار را آغاز نمود و آن را در هفت جلد تألیف نمود. این اثر جاودانه وی به عنوان بهترین کتاب در اثبات حقانیت امامت ائمه اطهار علیهم السلام شناخته شده، امروز نیز به عنوان کتاب مرجع مورد استفاده قرار می گیرد.

فرزند ارشد میر حامد حسین به نام میرناصر حسین معروف به ناصر الملة (متولد 19 جمادی الآخره 1284ق / 18 اکتبر 1867م) محقق بزرگ و روحانی مبارزی بود که خدمات فراوانی برای ترویج تشیع در شبه قاره هند انجام داد. وی هشت جلد دیگر از عبقات الانوار را تألیف و به نام پدرش منتشر نمود. فتاوی وی در نُه جلد و خطبه های نماز جمعه وی در چهل جلد گردآوری شده است.

وی بنیانگذار «دانشکده شیعه» و «شیعه یتیم خانه» در شهر لکهنو می باشد. وی برای تأمین امنیت مراسم عزاداری در برابر حملات وهابیون اقدامات لازم را انجام داد. وی در یکم رجب 1361ق / 15 ژوئیه 1942م درگذشت و مطابق وصیت خود در جوار بارگاه قاضی نوراللّه شوشتری و در نزدیکی قبر پدرش صاحب عبقات الانوار به خاک سپرده شد⁽²⁸⁾.

فرزندان ناصر الملة به نامهای مولانا سیّد محمّد ناصر (م 19 محرم 1368 / 11 می 1966م) و مولانا محمّد سعید (م 12 جمادی الآخره 1387ق / 17 سپتامبر 1967م) هم از علمای بزرگ شیعه در شبه قاره هند محسوب می شدند⁽²⁹⁾.

صاحب عبقات الانوار و فرزندش ناصر الملة در توسعه کتابخانه مرجعی که مفتی محمّد قلی در شهر لکهنو تأسیس کرده بود، کوشش زیادی نمودند. کتابخانه مزبور معروف به کتابخانه ناصریه و دارای بیش از سی هزار نسخه کتاب می باشد که حدود 5 هزار نسخه آن را کتابهای خطی تشکیل می دهند و بیشتر نسخ خطّی این کتابخانه از نسخه های ارزشمند و کمیاب می باشند⁽³⁰⁾.

یکی دیگر از اعضای خانواده کنتوری مولانا غلام حسین داماد مفتی محمّد قلی از علمای برجسته شیعه در هند می باشد. علاوه بر فقیه و متکلّم بودن، در علوم طب، شیمی و فنون حرفه ای مهارت خاصی داشت و چندین اختراع را به ثبت رساند⁽³¹⁾. وی شدیدا مخالف افکار دهری گری سر سید احمدخان بنیانگذار دانشگاه مسلمانان در شهر علی گره بود. وی مقالات بسیاری را در رد افکار دهری گری، تبلیغات دینی میسیونرهای مسیحی و مبلغان هندوئیسم وابسته به جنبش آریا سماج (Arya Samaj)نوشت که در مجلات مختلف به چاپ رسید. مجموعه مقالات وی در سه جلد با عنوان انتصار اسلام چاپ گردیده است.

مولانا کنتوری کتاب برهان قاطع را ویرایش کرد و در لکهنو به چاپ رساند. همچنین کتاب قانون ابن سینا در طب و سه کتاب دیگر طب اسلامی را به اردو ترجمه نمود. علاوه بر این، دو کتاب در علم شیمی را به زبان اردو تألیف نمود⁽³²⁾. وی واعظ و منبری برجسته ای بود و در نقل روایات درباره واقعه کربلا از منابع معتبر استفاده می نمود. وی طرفدار تقریب بین مذاهب اسلامی بود و در دومین جلسه علمای اهل سنت از سراسر هند که در آوریل 1894م در شهر کانپور هند برگزار شد شرکت نمود و درباره اهمیت تقریب بین مذاهب اسلامی سخنرانی تاریخی ایراد کرد و از سوی علمای اهل سنت مأموریت یافت برای تحول در تدریس ادبیات عربی در حوزه های دینی مسلمانان هند اقدامات لازم را انجام دهد⁽³³⁾.

فرزند مولانا غلام حسین کنتوری به نام مولانا تصدوق حسین، در تألیف کتاب معروف عبقات الانوار با مؤلف آن علامه میرحامد حسین موسوی که دایی وی بود، همکاری نزدیک داشت و در سفر حج و عراق همراه دایی خود بود. بعد از رحلت صاحب عبقات الانوار وی لکهنو را ترک گفت و در شهر حیدرآباد دکن اقامت اختیار نمود و در ربیع الاول 1314ق / آگوست 1896م عهده دار مدیریت کتابخانه بزرگ آصفیه در این شهر شد. وی این کتابخانه را توسعه داد و با کوششهای وی این کتابخانه به یکی از بزرگ ترین گنجینه های کتابهای خطی نفیس مبدّل گردید.

وی کتاب ابصار العین فی انصار الحسین، نوشته شیخ محمّد طاهر سماوی را به اردو ترجمه نمود و آن را نورالعین نامید و شرح باب حادی عشر و جامع الاحکام را هم به اردو ترجمه نمود⁽³⁴⁾.

1- Rizvi, Saiyid Athar Abbas: A Socio -Intellectual History of Isna Ashari Shi'is in India, New Delhi, 1986, vol. II. p. 49.

2 کمال الدین حیدر حسینی، سوانحات سلاطین اوده، لکهنو، 1896م، ص 187-202، 233-235.

3- Rizvi, S.A.A. Shah Wali-Allah and His Times. Canberra, 1980, pp. 154-59.

4- Isna Ashari Shi'is in India, vol II, p. 64.

5- Ibid, vol II, p. 73.

6- Ibid, vol II, p. 309-10.

7- Isna Ashari Shi'is in India, vol II, p. 128-29.

8- Isna Ashari Shi'is in India, vol II, p. 76.

9 محمّد باقر شمس، هندوستان مین شیعیت کی تاریخ، ص 76.

10 ساحر لکهنوی، خانواده اجتهاد کی مرثیه گو، ص 66.

11 هندوستان مین شیعیت کی تاریخ، ص 52.

12 همان، ص 33.