عضو کالج بین المللی جراحان
بهتر است درمان فشار خون را موقعی که به میزان متوسط بالا رفته است، آغاز کرد چه; حتی فشار خون متوسط نیز می تواند باعث افزایش خطر سکته مغزی و حمله قلبی گردد .
بسیاری از موارد فشار خون بالا ناشناخته می مانند و یا درمان نمی شوند . طبق آماری که از طرف انجمن قلب و پژوهش فشار خون آمریکا اعلام شده است، 35 درصد افراد دارای فشار خون بالا، از زیاد بودن فشار خون خود بی خبرند و 27 درصد نیز به طور ناکافی درمان می شوند و فقط 25 درصد به خوبی درمان می شوند . این آمار کم و بیش در کشورهای دیگر از جمله ایران نیز صادق است .
این امر خود، باید مایه شرمساری و تعجب گردد زیرا فشار خون، با ابزار ساده، قابل تشخیص و سنجش است ولی مورد غفلت قرار می گیرد .
فشار خون یکی از عوامل خطر برای ایجاد حمله قلبی و سکته مغزی است . طبق پژوهش های جدید باعث «نارسائی احتقانی » (1) قلب نیز می شود (2) .
فشار خون بالا احتمال سکته مغزی را پنج برابر و احتمال حمله قلبی را سه برابر و احتمال نارسائی احتقانی قلب را به میزان دو یا سه برابر، در مقایسه با افراد دارای فشار خون طبیعی، افزایش می دهد . خوشبختانه این عارضه یعنی فشار خون بالا درمان پذیر است منتهی باید دانست که پرفشار خونی یک بیماری به اصطلاح خزنده و دارای پیشرفت مخفی است نه مانند برخی از بیماریها آشکار و پر سر و صدا . بنابراین شگفت آور نیست که 13 افراد دچار فشار خون بالا، از آن بی خبرند . جریان خون در رگها ظاهرا بی سر و صدا است و انسان آن را احساس نمی کند اما به مرور زمان فشاری که بر رگها وارد می کند، لایه داخلی آنها را آزرده می نماید که در نتیجه تکه های چربی به راحتی به سطح رگهای آزرده و ناهموار می چسبند و باعث تنگی عروق می گردند . افزون بر آن، به سبب همان ناهمواری، در داخل رگها لخته های خون تشکیل می شوند و در جریان خون قرار می گیرند و در مسیر خود در رگهای ریز قلب جایگزین شده و باعث سکته های مغزی و حمله های قلبی (همان سکته قلبی) می گردند . اگر چنین اتفاقی هم نیفتد، باز هم قلب ناچار به کار و فشار بیشتر می شود و در نتیجه ناتوان و گشاد می گردد .
چه باید کرد؟
برای پیش گیری از این عارضه ناخوشایند باید هر سال دست کم یک بار فشار خون اندازه گیری شود تا در صورت لزوم درمان شود .
به نکات زیر باید توجه دقیق نمود:
1 . پزشک و بیمار نباید با یکی دوبار اندازه گیری فشار خون نتیجه گیری کنند . چرا؟ فرض کنید که اگر با یک بار سنجش، فشار خون بالا بود، پزشک بیمار را تحت درمان قرار می دهد و پس از چندی بیمار مراجعه می کند و مشاهده می شود که فشار خون وی طبیعی است و چنین تصور می شود که دارو کارگر شده است اما در موارد زیاد این چنین نیست چه; اکثر این بیماران اگر بدون مصرف دارو مراجعه می کردند، باز هم فشار خون آنان طبیعی می بود . چرا اینطور است؟ در همان لحظه معاینه ممکن است فشار خون بیش از آنچه هست، نشان داده شود و این در واقع نمی تواند نمایان گر آن باشد که در ایام و اوقات دیگر میزان فشار خون چقدر است . برای اینکه به نتیجه درست برای درمان برسیم لازم است در یک نوبت معاینه، فشار خون چندبار گرفته شود . حتی گاهی این هم کافی نیست، چه حدود بیست درصد مردم با دیدن پزشک ، لباس سفید و اتاق معاینه دچار افزایش فشار خون می شوند . در واقع بودن در مطب و یا درمانگاه آنان را مضطرب و نادانسته عصبانی می کند . در نتیجه فشار خون آنان بالا می رود، پس بنابراین آنان به داروی ضد فشار خون نیاز ندارند . برای جلوگیری از این امر یکی از راه ها این است که علاوه بر پزشک، پرستار و یا دستیار مطب و درمانگاه نیز فشار خون بیمار را بسنجد .
راه دیگر این است که بیمار بتواند فشار خون خود را اندازه بگیرد . این کار با تهیه یک دستگاه فشارسنج در خانه انجام می گیرد . وی باید پیشاپیش طرز اندازه گیری فشار خون را، که بسیار ساده است، بیاموزد . حسن این کار این است که در ساعت های مختلف روز می توان فشار خون را اندازه گرفت . به ویژه اینکه میزان فشار خون صبح و عصر و موقع کار و استراحت فرق می کند و اگر این کار مدت چند هفته انجام گیرد، میانگین خوبی برای میزان فشار خون به دست خواهد آمد .
2 . پزشک نیز باید توجه دقیق به فشار خون بیمار بنماید . اصولا وقتی که بیمار شکایتی از علائم فشار خون ندارد، دقت در فشار خون کمتر مورد توجه پزشک قرار می گیرد . این امر دو دلیل عمده دارد: یکی اینکه فشار خون بالا چندان شایع نبوده و به طور کلی یک مسئله تخصصی شناخته نشده است یعنی اینکه پزشکی صرفا به عنوان متخصص فشار خون نیست بلکه هر پزشک، هر متخصص داخلی در هر تخصصی بیماریهای قلب و کلیه می تواند این کار را به عهده بگیرد . بنابراین برای اغلب پزشکان، این امر در درجه نخست اهمیت نیست لذا فشار خون کمتر مورد توجه قرار می گیرد . دلیل دیگر شلوغی سر برخی از پزشکان است که وقت کم برای اندازه گیری فشار خون دارند . جهت رفع این محظور باید به پزشکانی که فراغت دارند، مراجعه نموده و یا همانگونه که یادآوری کردیم علاوه بر خود پزشک، پرستار و دستیار وی نیز یکبار دیگر فشار خون را اندازه گیری و به پزشک گزارش نمایند وگرنه سنجش فشار خون دقیق نخواهد بود .
اگر فشار خون بالاست، باید از پزشک خواست علاوه بر تجویز دارو، راههای پیش گیری از سکته های مغزی و قلبی را به وی بیاموزد . چون این بیماران باید در وضع و طرز زندگی خود تغییراتی بدهند . بیماران معمولا برای چنین تغییری مقاومت می کنند . به طور مثال حاضر نیستند سیگار را ترک نمایند و یا غذای کم چربی و کم نمک بخورند . بنابراین پزشک باید مطمئن بشود که بیمار قانع شده و آماده اجرای توصیه های وی است و گرنه دارو به تنهائی کارساز نخواهد بود و چه بسا که اصولا با تغییر در وضع زندگی نیازی به دارو هم نباشد . بیمار اگر تدابیر لازم مانند ورزش، ترک سیگار، غذای کم نمک، و غیره را درست انجام دهد و پس از شش ماه به پزشک مراجعه نماید، چه بسا خواهد دید که فشار خون وی طبیعی شده است . در این مدت شش ماه لازم ست سه بار به پزشک مراجعه شود تا وی قانع گردد که بیمار دستورهای او را درباره تغییر وضع زندگی اجرا نموده است . پزشک نیز باید با بردباری و متانت تمام و صرف وقت کافی، بیمار را به خوبی راهنمائی کند . خوشبختانه چنین پزشکان دقیق و بردبار در جامعه پزشکی ما کم نیستند که با حوصله و صمیمیت کامل به بیمار و گفته های وی توجه می نماید . بیمار می تواند پیشاپیش موارد لازم را یادداشت نماید و یکایک آنها را از پزشک بپرسد و نیز تغییراتی را که در اثر دستور (3) پزشک در وضع زندگی خود داده است، به وی گزارش نماید .
اثر درمان در مراحل نخستین بیماری
بهتر است درمان فشار خون را موقعی که به میزان متوسط بالا رفته است آغاز کرد نه اینکه منتظر شد تا وضع بدتر شود و این یک اشتباه است . چه; حتی فشار خون متوسط نیز می تواند باعث افزایش خطر سکته مغزی و حمله قلبی گردد .
افزایش فشار خون متوسط یا درجه 1 عبارت از این است که مقدار فشار «سیستولیک » (مینی میزان فشار در زمان انقباض ماهیچه های قلب) حدود (140 تا 159) میلی متر جیوه است و فشار خون «دیاستولیک » (یعنی فشاری که بین دو ضربان قلب ایجاد می شود) . بین 90 تا 99 میلی متر جیوه است . گاهی متاسفانه بعضی از پزشکان به این نوع افزایش فشار خون که به طور متوسط بالاست، عنایت نمی کنند چه; بیماری که در حضور آنهاست، کاملا تندرست می نماید . مثلا فردی حدود چهل ساله و نسبتا سالم که فشار خون وی 90/140 است . این فشار مهم به نظر نمی رسد و مسئله جدی گرفته نمی شود و بیمار نیز فکر می کند که فشار خون در حد طبیعی است و نیازی به مصرف دارو ندارد اما مهم این است که این فشار خون متوسط ممکن است به مرور زمان بالا رود و پس از پنج سال 110/160 باشد . احتمالا در این فاصله برخی آزردگیها مانند تغییرات در قلب و بعضی مشکلات کلیوی در اثر فشار خون بالا ایجاد شود . پس بهترین موقع برای مداخله در امر فشار خون وقتی است که به طور متوسط بالاست یعنی 85/130 تا89/139 . اما متاسفانه برخی از پزشکان و بسیاری از بیماران به این نکته توجه مطلوب نمی نمایند و حساسیت لازم را نشان نمی دهند و می گویند فشار خون 85/135 مهم نیست در صورتی که ممکن است در آینده متضمن خطراتی باشد . دلایل زیادی وجود دارد بر این که پیش از آنکه فشار خون بدتر شود، باید از بالا رفتن آن جلوگیری کرد . مادامیکه فشار خون زیاد نشده یعنی به حدود105/160 نرسیده و با عوارضی مانند دیابت همراه نیست، بهترین کار تغییر وضع زندگی است و این از اهم مسائل است . باید از مصرف نمک کاست، وزن بدن را کاهش داد و به حد کافی فعالیت بدنی مانند پیاده روی و ورزش های دیگر انجام داد . نکته بسیار جالب اینکه فقط با کاهش وزن بدن و کم کردن نمک طعام (ماده نامناسب نمک، سدیم آن است) یک سوم موارد فشار خون زیاد تحت کنترل در می آیند اما اغلب بیماران و حتی برخی از پزشکان به این امر عنایت ندارند و صرفا متکی به دارو می شوند . درست است که آموزش و توجه دادن بیماران جهت تغییر در وضع زندگی وقت پزشکان را می گیرد ولی چاره ای جز آن نیست که بیماران را به دقت راهنمایی کرد .
در افزایش فشار خون درجه 1 می توان با تدابیر یاد شده موفق به درمان شد به طوری که نیاز به دارو نباشد و اگر پس از سه ماه موفقیت حاصل نشد، می توان به دارو نیز متوسل شد . البته افراد میانسال و سالمند که مدتها حرکت و فعالیتی نداشته اند، باید برای آغاز به حرکت و ورزش با پزشک مشورت نمایند .
در مورد تغییر وضع زندگی به نکات زیر توجه فرمائید:
1 . اگر وزن شما زیاد است آن را کم کنید حتی کاستن از وزن به میزان چهار کیلوگرم نیز می تواند برای کنترل فشار خون سودمند باشد . علت این امر روشن است چون بافت چربی اضافی، کار قلب را دشوار می نماید و باید به این بافت اضافی نیز خون برساند .
2 . نمک خوراک خود را کنترل (بررسی) نمائید
سر سفره نمکدان نگذارید . موقع پختن غذا نیز نمک را حذف کنید و یا به حداقل برسانید . چه; نصف بیمارانی که دارای فشار خون زیاد هستند، به سدیم نمک حساس هستند . نمک زیاد باعث می شود که در بدن آنان آب جمع گردد که این امر می تواند رگها را تنگ نماید و باعث افزایش کار قلب بشود (در مورد تغییر نوع غذا نیز با پزشک مشورت نمائید) .
3 . ورزش:
ورزش های هوازی (3) (آئروبیک) بسیار خوب هستند . هر هفته سه بار و یا بیشتر و هر بار چهل دقیقه ورزش نمائید . ورزش های «آئروبیک » در کاهش فشار خون به ویژه فشار سیستولیک بسیار مؤثر است . ورزش های آئروبیک متداول عبارتند از پیاده روی، دوچرخه سواری و شنا . حرکت و کار علاوه بر اینکه قلب را قوی می کند دیگر ماهیچه های بدن را نیز توانمند می سازد . وزنه برداری اگر به درستی انجام گیرد و نفس حبس نشود و باعث تنگی نفس نگردد و وزنه مدت طولانی نگاه داشته نشود، باعث کاهش فشار خون می گردد .
4 . مشروب های الکلی اثر زیان بار و مخرب بر فشار خون دارند و آنرا افزایش می دهند .
5 . سیگار: (دود توتون به طور اعم) بزرگترین عامل خطر برای قلب است .
از خوردن داروی زیاد برای فشار خون باید پرهیز کرد
بهتر است بیش از یک یا دو داروی فشار خون استفاده نکرد . اگر یک دارو اثر نمی کند عوض اینکه داروی دیگر به آن افزوده شود، بهتر است همان داروی دیگر را جانشین آن کرد چه برخی از داروها در یک بیمار مؤثر نیستند در این صورت لازم است از دیگر داروهای ضد فشار خون سود جست . برای دانستن مناسب ترین دارو باید ضمن مصرف آن توسط بیمار، هفته ای دست کم باید یک بار فشار خون اندازه گیری شود تا داروی مؤثر را شناخت .
سکته های مغزی و حمله قلبی
(سکته قلبی)
غالبا هنگام بامداد اتفاق می افتد چه; این موقع فشار خون بیشتر است بنابراین برخی از داروهای فشار خون اگر صبح خورده شود اثر بیشتری خواهد داشت . مقدار جذب دارو نیز در افراد گوناگون متفاوت است . برای تاثیر فوری لازم است برخی از داروهای فشار خون پیش از غذا و بعضی نیز به طور زیر زبانی مصرف شوند .
پاورقی ها:
1. CONGESTIVE HEARTFAILURE.
2. JOURNAL OF AMERICAN. MEDICAL ASSOCIATION. May 22/29/1996.
3. AEROBIC.
4) کلمه دستور پزشک به غلط در فرهنگ ما و شاید برخی از کشورهای دیگر رایج شده است . زیرا دستور در سربازخانه سلسله مراتب اداری است آنهم برای حفظ انضباط که مافوق به مادون دستور می دهد و گرنه در رابطه بین پزشک و بیمار زیردست و زبردست یا مافوق و مادون وجود ندارد . پزشک مانند یک پدر، برادر و یا خواهر مهربان به بیمار توصیه می کند نه اینکه دستور می دهد و گاهی هم برای حفظ تندرستی بیمار از وی خواهش می کند که توصیه وی را اجرا نماید .