کشفی ارشاد
اشاره
نشر الکترونیکی و کتاب رایانه ای به تدریج جای خود را در گستره فرهنگ مکتوب باز می کند.
توجه جامعه محققان و مراکز دانش پژوهی به کاربرد رایانه ها در امر تحقیق و پژوهش از یک سو و استقبال ناشران به انتشار کم هزینه و پردرآمد کتابهای رایانه ای از سوی دیگر دو عامل در پذیرش نشر الکترونیکی است.
بحث انتقال محور فرهنگ از مکتوب به رایانه موضوع سخنرانی آقای کشفی ارشاد است که در نمایشگاه سراسری نرم افزار علوم اسلامی ایراد کردند. وی مدیر یکی از شرکتهای رایانه ای است که در زمینه نشر الکترونیکی فعالیت دارد.
به لحاظ اهمیت و به روز بودن این بحث متن کامل این سخنرانی به نظر خوانندگان عزیز می رسد.
سخن خود را در قالب دو محور به عرض می رسانم. محور اول عبارت است از بیان ضرورت ایجاد یک تحول جدی در کار نشر فرهنگ مکتوب شیعه. حقیقت این است که سالهاست آثار ارزشمند بر جای مانده از بزرگان ما فقط به دلیل اینکه روش عرضه کتب منحصر در نشر مکتوب به شیوه سنتی بوده، امکان ارائه به جامعه را نیافته اند. مهم ترین محمل نشر فرهنگ، کاغذ است و به علت فقدان یا کمبود کاغذ و یا گرانی آن در برهه های مختلف، فرهنگ شیعه در گوشه کتابخانه ها مکتوم مانده است. این مطلب حقیقتی است که حاصل مشاهدات عینی بسیاری از محققان می باشد. مثلا ما در همین قم شاهد فردی هستیم که چهل کتاب، حاصل عمر اوست. وی از زمان آیة الله بروجردی تا کنون به طور پیوسته مشغول کار بوده است. ولی از مجموعه 40 جلدی آثار او فقط 15 جلد آن منتشر شده. چرا؟ چون تنها راهی که برای انتشار محصول زحمات طاقت فرسای پژوهشگران سراغ داریم، همین نشر مکتوب است.
محور دیگر این است که چگونه احادیث را به ذهن مخاطبان خود که اهل علم هستند منتقل کنیم؟ این جانب یک روش ساده و در عین حال ابتکاری را که خود تجربه کرده ام، در این فرصت مطرح می کنم تا در صورتی که مورد توجه علما قرار گرفت، آن را به کمک خود علما پی گیری کنیم و ان شاءالله آن را به نتیجه مطلوب برسانیم و امیدوارم مورد عنایت حضرت ولی عصر(عج) نیز قرار گیرد.
قبلا لازم است عرض کنم که بارها اتفاق می افتاد که بسیاری از نکات به ذهنم می رسید و در نتیجه با خود می گفتم خوب است در این زمینه دنبال این طرح را که به ذهنم رسیده است بگیرم و آن را به سرانجام برسانم. کار را شروع می کردم و مدتها وقت خود را صرف آن می نمودم ولی بعد از دو سه سال می شنیدم که می گویند این کار را قبلا در قرن ششم یا هفتم کرده اند. یا مثلا می گفتند که علامه مجلسی این کار را انجام داده و حاصل کار او نیز در فلان کتابخانه موجود است. در برابر هر کاری که می خواستیم کنیم،می دیدیم که بسیاری از قدما آن کار را کرده اند. اما مسئله اینجا بود که چون تنها شیوه عرضه کتب و تالیفات قدما به صورت کتاب بوده و از طرفی متاسفانه ما فاقد اطلاعات جامع کتابشناختی در خصوص این آثار هستیم و هر کتاب یا مجموعه ای از کتب در گوشه ای و در جایی دور از چشم سایر علما نگهداری می شود; هیچ وقت کسی به درستی نمی تواند دریابد که کارهای انجام شده کدام هستند و کارهای بر جای مانده کدام.
روزی در منزل یکی از علما بودم، با اصرار پیشنهاد کردم و گفتم که بیایید الذریعة را وارد کامپیوتر کنید، زیرا اگر امروز این کار را نکنید، علما هرگز به صرافت آشنایی با این ابزار نمی افتند و اگر این آشنایی با کامپیوتر برای آنها حاصل نشد، همان بلایی که بر سر هنر عکاسی یا هنر سینما در کشور ما آمد، بر سر کامپیوتر هم خواهد آمد. یعنی پس از سالها که دنیا از این ابزارها به بهترین و کامل ترین وجه در جهت اهداف خود استفاده کرده، ما به دلیل اینکه از آغاز مواجهه صحیحی با این ابزارها نداشتیم و قهرا درک درستی از قابلیتها و تواناییهای آنها پیدا نکردیم; هیچ وقت بهره لازم را از آنها نبرده ایم. در حالی که مثلا وقتی شما وارد هنر خطاطی می شوید، در کمال شگفتی می بینید که اصلا خط با احادیث اهل بیت علیهم السلام عجین شده است. چرا؟ چون علما از ابتدا نظر مساعدی نسبت به آن نشان دادند و دست هنرمندان این عرصه را گرفتند و اقلا به عنوان یک ابزار از آن استفاده کردند. به نظر من رایانه هم همین طور است. اگر از این فن به سرعت استفاده نکنیم و این ابزار هر چه زودتر جای خود را در محافل علمی و فرهنگی ما باز نکند و پس از مدتی به محض روشن کردن کامپیوتر، شاهد برنامه های رایانه ای مذهبی نباشیم; نتیجه همان است که در موارد مشابه دیده ایم. یعنی با این ابزار هم عملا مانند همان کاری که در ممالک اسلامی با سینما انجام شد، انجام شده است.
لذا پیشنهاد اکیدی که در این باب دارم این است که بیاییم و آثار قدمای خودمان را که به دلیل هزینه بالای چاپ و کاغذ برزمین مانده، احیا کنیم و این مسیر بن بست در عرصه نشر را عوض کنیم. سالها است بنده با صرف انرژی و وقت فراوان طرحی را در یک مورد خاص تهیه کرده ام که در اینجا قدری راجع به آن توضیح می دهم.
تفسیری است به نام بحرالعرفان که به جرات می توان گفت بزرگ ترین تفسیر روایی شیعه است. یعنی شما وقتی تفاسیر روایی شیعه را نگاه کنید، در میان آنها تفسیر برهان را داریم که چهار جلد است، نور الثقلین یکی دیگر از آنها است، کنزالدقائق تفسیر دیگری است که 10 جلد می باشد. تفاسیر روایی ما از نظر حجم و کمیت در همین حدود است. یعنی تفسیر روایی که خیلی حجیم تر از اینها باشد نداریم. اما عالم بزرگواری در قزوین به نام ملا صالح برقانی (برادر شهید ثالث) با امکانات آن زمان -که نه دستگاه فتوکپی وجود داشته و نه رایانه و نظایر آنها- تفسیری به شکل دستی نوشته که خارق العاده است. ایشان با استفاده از احادیث، 17 جزء از کل قرآن را تفسیر کرده ولی جنبه مهم کار او در اینجا است که وی در هر جزء، بین 2 هزار تا 2500 حدیث آورده. این تفسیر جمعا شامل 17 جزء از قرآن است و بیش از هزاران حدیث در این مجموعه وارد شده که 34 حجم بحارالانوار است. یعنی یک عالم شیعه در ضمن یک تفسیر، 34 حجم بحار الانوار، مطلب نوشته است. آیا این یک خسران و فاجعه نیست که اهل علم، این تفسیر را نشناسند؟
در محضر همان عالم یاد شده، به الذریعة مراجعه کردیم; ملاحظه شد که مرحوم شیخ آقا بزرگ (صاحب «الذریعة ») کتاب «بحرالعرفان »را معرفی کرده است. در عین حال متاسفانه باید گفت که اهل علم از وجود چنین تفسیری بی اطلاع هستند.
حدود هفت الی هشت سال طول کشید تا این تفسیر را تهیه کردم و چون نسخه مربوط به آن منحصر به فرد بود، روی این مجموعه به طور دستی کار کردم. مآخذ آن را استخراج کردم و آن را آماده چاپ نمودم. وقتی با وزارت ارشاد وارد مذاکره شدیم، مقدار کاغذ مورد نیاز که برای این منظور برآورد گردید، بالغ بر 70 جلد می شد. هزینه ای که برای این کار تخمین زده شد، فقط در مورد کاغذ به 700 میلیون تومان می رسید. به عبارت دیگر جهت چاپ هر جلد از این کتاب لازم بود حداقل 10 میلیون تومان در نظر گرفته شود. پیدا است که در چنین وضعیت بحرانی، بسیاری از این کتابها باید همچنان گرد و خاک بخورند!
این در شرایطی است که کشورهای عربی-که بسیاری از آنها وهابی هم هستند- هر کتابی را که بخواهند و اراده کنند، به بهترین شکل و هیئت چاپ می کنند. به این ترتیب وقتی شما به نمایشگاههایی که آنها بر پا می سازند مراجعه می کنید، می بینید هزاران کتاب حدیث را عرضه کرده اند! مگر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چند حدیث در کتب اهل سنت موجود است؟ نکته اینجا است که آنها کتب مشابه و واحد را به اشکال مختلف ارائه می دهند. اما ما با وجود در اختیار داشتن منابع غنی حدیثی، و علی رغم کار بسیار زیاد و زحمات فراوانی که علمای مان کشیده اند; این آثار را عملا کنار گذاشته ایم. بدیهی است پرداخت چنان هزینه ای (700 میلیون تومان) برای ما عملی نبود لذا از فکر چاپ آن منصرف شدم و به طرف کامپیوتر آمدم.
این طرح به ذهنم رسید که بیاییم از امکانات رایانه در خدمت احیای کتب بزرگانمان استفاده کنیم. طرحی که در صورت موفقیت در اجرا می تواند حرکت مثبت و تحولی در کار نشر میراث علمی و فکری خودمان ایجاد کند. بنده در این راه از بسیاری از منافع مادی و ظاهری که به طور طبیعی ممکن است عاید شخص من شود، صرف نظر کرده ام و فقط می خواهم اثبات کنم که می شود این کار را انجام داد و می شود با وارد کردن رایانه در جریان کار نشر و بهره گیری از آن به جای روشهای سنتی چاپ، به میزان 80% کار را سریع تر پیش برد.
بنده تمام 17 جزء تفسیر بحر العرفان را در کامپیوتر تایپ کرده ام و از این مقدار، 13 جزء را تصحیح کرده ام. به دلیل اینکه 4 جزء آن را گم کرده بودم، قریب شش ماه دنبال این چهار جزء بودم که بتوانم آن را از کتابخانه مجلس بگیرم. اگر این تاخیر پیش نمی آمد چه بسا الان نتیجه نهایی کار را به این نمایشگاه می رساندم. بنده قصد دارم این مجموعه را روی CD ارائه بدهم. ان شاءالله اگر یکی از مجموعه های فرهنگی که متولی این گونه کارها هستند اعلان آمادگی کند، کار را برای تولید و عرضه واگذار خواهم کرد. زیرا اعتقاد دارم بنده و امثال بنده باید در رشته خودمان کار و فعالیت کنیم و کار تهیه و تولید و عرضه این اثر -و نظایر آن- بر عهده اهل فن و متخصصان آن قرار گیرد. بنده بنا بر احساس وظیفه ای که می کردم این بار را تا اینجا پیش آورده ام.
البته این کتاب تنها کتابی نیست که گمنام واقع مانده و ارزش عرضه و شناسایی به جامعه را دارد. این جانب کتابهای متعددی را شناسایی کرده ام. مثلا جامع المعارف که نوشته مرحوم شبر است و معجم آن یک برابر و نیم بحار الانوار ست یعنی 20 جلد کتاب خطی حجیم در قطع رحلی که هر جلد آن حدود 700 الی 800 صفحه است. نیمی از این کتاب در فقه و نیم دیگر آن در باب مطالب اعتقادی است. این کتاب نیز از کتب ارزنده ای است که شایستگی دارد روزی به نحو مطلوب عرضه شود.
اگر بیاییم باب ویژه ای را برای این کتابها که قدما با رنج فراوان از خود به یادگار گذاشته اند باز کنیم و با یک برنامه ریزی مشخص و منظم پس از شناسایی و تهیه فهرستی از آنها، شروع به احیای این نسخه های خطی کنیم; یقینا از این راه گام مؤثری در احیای فرهنگ خود برداشته ایم. بعلاوه این کار باعث ایجاد انگیزه در دیگران می شود به طوری که ممکن است آنها را وادار کند که با مشاهده عظمت کار در این عرصه، به فکر چاپ مجموعه های گران قدر مشابه بر آیند. امیدواریم که اهمیت این مسئله به درستی درک شود و ضرورت این کار شناخته شود و مراکزی باشند که دست ما را در این راه بگیرند و کمک کنند تا کتابهای دیگری را که شناسایی کرده ایم و هنوز امکان شناساندن آنها فراهم نشده است; به کامپیوتر داده شود تا در زمان مناسب و به نحو قابل قبول به محضر ارباب علم و فرهنگ ارائه شود.
مطلب دیگر -که مشخصا مرکز تحقیقات کامپیوتری می تواند عهده دار انجام آن شود- این است که یک اقدام اساسی در خصوص تمام تالیفاتی که علما انجام داده اند و به دلیل عدم وجود کاغذ و فراهم نبودن امکانات چاپ، در گوشه کتابخانه ها مانده است صورت گیرد. یعنی می توان با یک اعلان و فراخوان عمومی از این گونه مؤلفان استفسار کرد که هر کدام بابت واگذاری حق انتشار رایانه ای کتاب خود، متقاضی چه مبلغی هستند. آنگاه پس از تعیین قیمت، کتاب مورد نظر به عنوان نشر در کامپیوتر خریداری شود. به این ترتیب بسیاری از آثار علما پیش از چاپ و انتشار به شکل مکتوب، به جامعه علمی عرضه می گردد و در معرض نقد و نظر اهل علم قرار می گیرد.
مثلا شما هم اکنون نور الانوار و نور الفقاهة را دارید. حال می توانید با انتخاب یک عنوان دیگر، تمام آثار علمی و پژوهشی علما را که در گوشه و کنار کتابخانه ها دور از چشم پژوهشگران مانده است، در قالب یک مجموعه روی یک CD بیاورید. شک نیست که این امر باعث رشد افکار و ایجاد یک تحول شگرف در عرصه علمی خواهد شد.
مهم این است که این کار به سادگی قابل تحقق است. تنها هزینه ای که این کار به همراه دارد، یکی هزینه تایپ است و دیگری پرداخت حق التالیف. وانگهی چه بسا مؤلفانی که حاضر هستند آثار خود را به طور رایگان در اختیار قرار دهند. این حرکت همچنین می تواند منجر به تضارب آرا و در نتیجه رشد طلاب و اهل علم از نظر فکری و علمی شود و نهایتا آثار مثبتی را از خود بر جای بگذارد. الان بسیاری از مؤسسات پژوهشی محدود در خودشان هستند. اگر تحرکی در زمینه نشر آثار علمی ایجاد شود، بسیاری از افکار که کمتر مجال بروز و ظهور یافته اند طرح خواهند شد و این می تواند باعث تحول در نشر فرهنگ شیعه شود.
نکته دیگر این است که که بسیاری از کتب شیعی ما به فارسی ترجمه شده است. به نظر می رسد لازم است وقتی که در داخل کشورمان قصد عرضه مطالبی را از طریق رایانه داریم، این مطلب را مورد توجه قرار دهیم که مخاطبان ما فارسی زبان هستند نه عرب زبان. مخاطبان ما -هر چند دانشجو باشند و حتی اگر از اهل علم باشند- وقتی متن عربی و فارسی را جلو آنها بگذارید عموما کشش آنها به طرف متن فارسی بیشتر است تا متن عربی چون فارسی زبان مادری آنها است و به ذهن مانوس تر است. با توجه به این مطلب و برای تامین این نیاز عمومی، بنده در صدد ایجاد یک بانک ترجمه احادیث هستم. به کمک این بانک، هر کاربر می تواند پس از آنکه حدیث مورد نظر را انتخاب کرد، ترجمه حدیث را -به قلم هر یک از مترجمانی که آن را ترجمه کرده اند- در آنجا بیابد و به آن مراجعه کند. واقعیت این است که احادیث ما ارزش آن را دارند که این کار را در موردشان انجام بدهیم. چون از نظر ما احادیث متصل به منبع وحی و به منزله وحی هستند و بنا بر این هر کاری که در جهت فهمیدن مضامین این منبع مهم از دست ما بر آید ارزشمند و دارای اهمیت است.
برای رسیدن به این مقصود، چند هدف مقطعی را در نظر گرفته ام. در مرحله اول، کار بر روی چند نرم افزار را شروع کرده ام و در این ارتباط فعلا یک نرم افزار تولید کرده ایم و به این وسیله اثبات کردیم که می توان از راه رایانه وارد شد و این کار را انجام داد. در این نرم افزار، مجموعه آثار صدوق را مورد جستجو قرار دادم و تمام کتب فارسی را که به عنوان ترجمه این آثار مطرح است، شناسایی و جمع آوری نمودم و همه را وارد کامپیوتر کردم. آنگاه در مورد تک تک احادیث، ترجمه را به متن حدیث وصل کردم. یعنی این قابلیت در برنامه در نظر گرفته شده که شما به محض پیدا کردن حدیث، همان جا ترجمه اش را هم می بینید. این کار را روی آثار مرحوم صدوق انجام داده ام و الان دی تاهای آن موجود است. برنامه های مورد نظر آماده است و فقط باید این مجموعه را به مجموعه قبلی وصل کنیم که ان شاءالله امیدواریم در آینده نزدیک بتوانیم این مجموعه را منتشر کنیم. بنده 29 جلد ترجمه بحار را از جاهای مختلف شناسایی و سپس وارد کامپیوتر کرده ام و آنها را به احادیثی که از بحار نقل می شود متصل نموده ام. البته روی منابع بحار قبلا به طور مستقل کار شده است. مثلا ترجمه نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، توحید مفضل، سلیم بن قیس هلالی، الغارات، کافی،غیبة نعمانی، کلیه آثار شیخ صدوق، و تمام کتابهایی که راجع به امام زمان علیه السلام است و ترجمه شده، ترجمه غرر الحکم، قصص الانبیاء، احتجاج مرحوم طبرسی، اللهوف، کشف الغمة، کشف الیقین، ارشاد القلوب دیلمی و...;اینها کتابهایی بوده است که به صورت ترجمه وجود داشته و ما به کامپیوتر داده ایم. ما مشغول تصحیح این آثار هستیم که ان شاءالله در قالب یک نرم افزار تحت عنوان ترجمه و متن ارائه خواهد شد.
کاری که من انجام می دهم این است که مشترکات این احادیث را تماما در مقایسه با بحار الانوار جستجو می کنم، که تاکنون حدود 40% آن انجام شده است. البته محور کار من بحارالانوار است ولی با استفاده از مجموعه برنامه های نور که مرکز تحقیقات زحمت تهیه و تولید آنها را کشیده است -و بجا است که مراتب قدردانی و تشکر خود را از آقایان که کار در این زمینه را آسان کرده اند ابراز کنم- مشترک یابی را انجام می دهیم. یعنی همه احادیثی که در مجموعه آثار صدوق آمده است را در بحار پیدا کرده ام و الان موجود است و مواردی هم که پیدا نشده مشخص است. همین کار در مورد تحف العقول صورت گرفته و احادیث آن را با بحار الانوار مشترک یابی کرده ام. ان شاءالله روی بقیه آثار شیعه هم به همین شکل کار خواهیم کرد تا در نهایت یک بانک ترجمه حدیث داشته باشیم. اما در مورد کتابهای دیگری که ترجمه نشده است، کار تطبیق را روی آنها صورت می دهیم. مثلا به این وسیله اختصاص مرحوم مفید را در بحار پیدا کرده ایم. به این ترتیب تمام احادیثی که در جاهای دیگر ترجمه شده و با آن مشترک است خود به خود ترجمه می شود. این پروژه ای است که ما هم اکنون در دست اجرا داریم. ما فعلا نرم افزار کتابخانه امام مهدی(عج) را آماده کرده ایم. از میان کتابهای یاد شده، حدود 20 تای آنها با ترجمه های موجود از بحار مطابق است. نرم افزار صدوق که حاوی تمام آثار صدوق است، ان شاءالله به زودی عرضه خواهد شد. همچنین نرم افزار بحار الانوار که مشتمل بر ترجمه 29 جلد از مجموعه بحار الانوار است منتشر خواهد شد. ضمنا لازم است یادآور شوم که کتاب الغدیر را هم به همین سبک کار کرده ایم یعنی متن عربی را به همراه ترجمه فارسی به کامپیوتر داده ایم و تک تک مطالب را با دقت به هم وصل کرده ایم. این کار را -همان طوری که گفتم- با توجه به اینکه مخاطبان ما فارسی زبان هستند لازم دانسته ایم و علاوه بر آن، برای اینکه اعتماد همین دسته از کاربران را هم جلب کرده باشیم و آنها مطمئن باشند که آنچه می بینند عین محتوای حدیث است; متن حدیث را هم برای اطمینان خاطر در دسترس آنها قرار داده ایم تا در صورت لزوم به آن نیز مراجعه کنند.
هدف نهایی بنده در این زمینه این است که کتابخانه اهل بیت علیهم السلام را ایجاد کنیم و تمام کتابهای مربوط به اهل بیت را - که به زبان فارسی است- وارد کامپیوتر کنیم و در مورد کتب حدیث، در صورت وجود هر گونه ترجمه در کنار متن کتاب، ترجمه آن را هم به کامپیوتر بدهیم.
اینها در مجموع، کارهایی است که تا کنون به ثمر رسیده یا در آستانه ثمردهی است. تصوری که بنده از این کار خود دارم این است که رسیدن به مقصود نهایی از کل کار را در حکم فتح قله یک کوه در نظر گرفته ام. آنگاه با حوصله و تانی مشغول طی مراحل برای صعود و رسیدن به بالای این کوه هستم. بنده فعلا این حرکت را شروع کرده ام و با بضاعت مالی محدود خود این اقدام را انجام داده ام. امیدوارم که در ارتباط با این قضیه، مراکزی پیدا شوند و این جانب را در این راه کمک کنند و ان شاءالله این تلاشها مورد قبول امام زمان(عج) قرار بگیرد.
