تأثیر قرآن و حدیث در شعر ابن یمین فریومدی

نه محقّق بود نه دانشمند

چارپایی بر او کتابی چند

1. چو ذکر جود تو را روزگار نشر کند

حدیث حاتم طی، طی کند «کطَیِّ سِجِلّ»⁽⁴⁾

2. هر زمان، حال ما دگرگون است

کس چه داند که حال ما چون است

«کُلّ یومٍ هُو - بود- فِی شأن»

هست او را قرار در قرآن

خلق را زندگی گر از جان است

عاشقان را حیات، جانان است⁽⁵⁾

3. تو زمن برتری اگر جستی

گفت آن کو ز حالت آگاه است

گرچه فخر است ظن مبر که بدین

دست عارت ز عرض کوتاه است

نه که «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَب»

جاش بالای «قُلْ هُوَ اللّهُ» است⁽⁶⁾

زبی مقداریِ خارِ سرِ دیوار دانستم

که ناکس، کس نمی گردد از این بالا نشینی ها 4. از بهر در کشیدن آزادگان به بند

گردون ز «خیط أبیَض و أسوَد» کمند تافت⁽⁷⁾

5. مده دل ز دست از غمی هست و خوفی

که آید دو چندانت شادی و یُسرا

نه ایزد چنین گفت در وحیِ مُنزَل

«مَعَ العُسْرِ یُسْرا»، «مَعَ الیُسْرِ عُسْرا»⁽⁸⁾

6. چو دونان در این خاکدان دنی

مباش از برای دو نان مضطرب

یقین دان که روزی دهنده قوی است

بیت آخر برگرفته از آیات دوم و سوم الطّلاق است: «..وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِب و...»⁽¹⁰⁾.

«اَلَست» که در فارسی به صورت اسم استعمال می شود، به روز میثاقی اطلاق می گردد که بین حق تعالی و نطفه ها یا جانهای بندگان(در عالم ذرّ) بسته شد و در آن خدا از بندگان بر خدایی خود گواهی گرفت و بندگان نیز بدان گواهی دادند. این میثاق را عرفا، به طور تخصیصی برای بیان رابطه بسیار نزدیک حق تعالی و جان عاشقان حق به کار می برند و از لفظ «الَستُ بِرَبِّکم» که بر زبان باری تعالی جاری شده است، به «شرابِ بی خماری» تعبیر می کنند که عاشقان او را از دم صبح ازل تا آخر شام ابد مست و سرخوش می دارد⁽¹²⁾. در این بیت صبوحِ (می صبحگاهی) اَلَست، اضافه تشبیهی است و منظور از مست صبوح اَلَست، عاشق حقّ است که سرخوشی جاودانه دارد:

آتشی که هیزم آن از سنگها و آدمها باشد، آتش دوزخ است و در آیات متعددی از جمله آیه بیست و چهارم سوره بقره و آیه ششم سوره تحریم توصیف شده که لفظ «وَقُود» در هر دوی آنها به کار رفته است: «فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُو النّارَ الَّتِی وَقُودُهاَ النّاسُ وَ الحِجارَةُ اُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ».

«یا أَیُّهاَ الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نارا وَقُودُهاَ النّاسُ وَ الحِجارَةُ...».

«تُوبُوا اِلیَ اللّهِ» مأخوذ است از آیه 31 سوره نور و آیه 66 از سوره تحریم که در آن دو، خدا مؤمنان را به بازگشت به خود فرا می خواند:

«یا أَیُّهاَ الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا اِلیَ اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحا، عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ و...».

«الصُّلحُ خیر» نیز از آیه صد و بیست و هشتم سوره النساء گرفته شده است:

«وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزا أَوْ اِعْراضا فَلا جُناحَ عَلَیْهِما أَنْ یُصْلِحا بَیْنَهُمْ صُلْحا وَ الصُّلْحُ خَیْرٌ».

مصراع دوم آیات نخست دو سوره «اللّیل» و «الضُّحی» است.

بیت در مدح امام رضا علیه السلام و برخاسته از عواطف و اعتقاد دینی است. اقتباس این دو آیه از مطالع دو سوره پیاپی و مناسبت آن با سیاهی موی و سپیدی و درخشش روی، کاملاً هنرمندانه است.

«هل أتی» مأخوذ است از آیه نخست سوره الإنسان: «هَلْ أَتی عَلیَ الإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئا مَذْکُورا» آیه ای که از این سوره، مورد نظر شاعر و نشان دهنده جودِ جدِّ بزرگوار امام رضا علیه السلام است، آیه 8 و 9 است که به قول غالب مفسّران شیعه و سنّی در شأن اهل بیت پیامبر علیهم السلام نازل شده است.

«وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِینا وَ یَتَیما وَ أَسِیرا، اِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شَکُورا».

صید حرم و حرمت شکار آن، مأخوذ از آیه نخست سوره المائده است: «یا أیُّهاَ الَّذِینَ آمَنُ وا أَوْفُوا بِالعَهْدِ اُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الأَنْعامِ اَلاّ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ اِنَّ اللّهَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ».

شاعر، درگاه پادشاه را با حریم خانه خدا یکسان می شمارد و پناهنده آن را همانند صید حرم از آفات دهر ایمن می شمارد.

«حَتّی توارت بالحِجاب» مأخوذ است از آیه 32 از سوره «ص» که خداوند در آن از قول حضرت سلیمان نقل می کند که وی سرگرم تماشای اسبان شد تا آن که خورشید غروب کرد: «وَ قالَ اِنِّی أَحْبَبْت حُبَّ الخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتّی تَوارَتْ بِالحِجابِ».

فاعل «توارت بالحجاب» در قرآن، آفتاب است که در این صورت حذف به قرینه معنوی است(آقای عبدالمحمّد آیتی آیه را چنین ترجمه کرده است: من دوستی این اسبان را بر یاد پروردگار برگزیدم، تا آفتاب در پرده غروب پوشیده شد).

در هر دو بیت همانند آیه قرآن، آیه در توصیف غروب آفتاب به کار گرفته شده است؛ جز اینکه در بیت دوم، درخشش جام باده ممدوح، عامل رخ نهان کردن آفتاب و غروب او دانسته شده است.

ترکیب «عروه وُثقی» مأخوذ از آیه دویست و پنجاه و ششم سوره بقره است: «لا اِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الغَیِ فَمَنْ یَکْفُر بِالطّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالعُرْوَةِ الوُثْقی لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ».

بیت، تفسیر گونه ای است از عروة الوثقی که شاعر منظور از آن را شرع مصطفی دانسته است.

15. بخش دیگری از آیات مورد اشاره در دیوان ابن یمین به داستان پیامبران مربوط است که به علت تفصیل آنها، در نوشته جداگانه ای به آن پرداخته خواهد شد.

ب. تأثیر حدیث بر شعر ابن یمین

حدیث به صورتهای دیگری نیز در کتب حدیث نقل شده است: «خیرُ الأُمور أوساطُها» یا «خیرُ الأعمال اوساطُها».

2. طاعت فرمان ایزد شفقتی بر خلق او در همه حال این دو معنا را شعار خویش کرد:⁽²²⁾

اشاره است به حدیثی که به صورتهای مختلف از پیامبر اکرم نقل شده و در ضمن حکایتی در چهار مقاله نظامی عروضی نیز آمده است: «التعظیمُ لأمرِ اللّهِ و الشفقةُ علی خلقِ اللّه».

مصرع آخر یادآور احادیثی است مانند: «الدُنیا حُلُمٌ و اهلُها علیها مجازون و معاقبون» و «الدُّنیا کحلم النائم»⁽²⁶⁾. و «الدُّنیا حُلُمٌ والإغترارُ بها ندَمٌ»⁽²⁷⁾.

بیان مفصّلی است از این حدیث:

«اِنَّ قَوما عَبَدُو اللّهَ رَغْبَةً فَتِلکَ عِبادَةُ التُّجّارِ وَ اِنَّ قوما عَبَدُوا اللّهَ رَهْبَةً فتِلکَ عبادةُ العَبِیدِ وَ اِنَّ قوما عَبَدُوا اللّهَ شُکْرا فَتِلکَ عبادَةُ الأَحرارِ»⁽²⁹⁾.

یادآوری احادیثی است با این مضمون:

«انَّ اللّهَ إذا أَادَ انفاذَ اَمرٍ سلبَ کُلَّ ذِی لُبٍّ لُبَّهُ» و «لَنْ ینفَع حذرٌ مِنْ قَدَرٍ» و «العَبْدُ یُدَبِّرُ و اللّهُ یُقَدِّرُ»⁽³¹⁾.

«جَفَّ القلمُ بما هُو کائنٌ» یا «جفّ القلمُ بما أنت لاقٍ»⁽³³⁾.

«الدُّنیا قَنطَرَةٌ فَاعْتَبِرُوها و لا یَعْمَرُوها»⁽³⁵⁾.

«الدُّنیا مزْرَعَةُ الآخِرَةِ»⁽³⁷⁾.

«سلمانُ مِنّا أهلَ البَیتِ»(به نقل از «در قلمرو آفتاب»، ص 141).

«خمَّرَ طینةَ آدم بیدهِ أربعینَ صباحا»⁽⁴⁰⁾.

ابیات در توصیف امام علی علیه السلام و اشاره به حادثه غدیر خمّ است که پیامبر اسلام در آن فرمود:

«مَن کُنتُ مولاهُ فَعَلِیٌّ مولاهُ اللّهُمَّ والِ مَن والاهُ وَ عادِ من عاداهُ»⁽⁴²⁾.

«مَن عَرِفَ نفسَهُ فَقَد عرف رَبَّهُ»⁽⁴⁴⁾.

«الجُمعَةُ حَجُّ المساکِین»⁽⁴⁶⁾.

اشاره به گفتار پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله درباره اویس قرنی است که فرمود: «اِنِّی لاَجِدُ نَفسَ الرَّحمنِ مِنْ جانِبِ الیَمَن»⁽⁴⁸⁾.

1. مضمون این آیه در آیات دیگری از قرآن از جمله آیه 10 از سوره الصّافات و آیه 9 از سوره الجنّ نیز تکرار شده است.

3. دکتر ذبیح اللّه صفا، «تاریخ ادبیات در ایران» ج3، بخش دوم، چ ششم، انتشارات فردوس، تهران 1369، ص 951 به بعد.

4. دیوان، ص 225.

12. از دم صبح ازل تا آخر شام ابد

دوستی و مهر بر یک عهد و یک میثاق بود(حافظ)

دنیا که جسر آخرتش خواند مصطفی

جای نشست نیست بباید گذار کرد