بیماری‌های قرن ٢١

اخبار منتشر شده می‌گوید که هر ١٥ ثانیه یک نفر بر اثر ابتلا به سل در دنیا می‌میرد. میزان مرگ بر اثر سل در دنیا، سالانه حدود ٢ میلیون نفر است و نگرانی عمده اغلب دولت‌ها در قرن ٢١، شناسایی نوعی از میکروب سل است که در مقابل داروهای ضدسل، مقاوم است و تخمین‌ها نشان داده که از مجموع ٢٠ میلیون بیمار مبتلا به سل در جهان، بیش از ٢٠ درصد مبتلا به سل از نوع مقاوم به درمان هستند.
ایران، کانون میکروب سل نیست مگر در مناطقی از کشور که شرایط زیستی هموطنان، خطر ابتلا را تشدید کند. موفقیت درمان در ایران بیش از ٨٠ درصد برآورد شده و اغلب مبتلایان در ایران، به دلیل همجواری با اتباع آلوده‌ای که هر سال از افغانستان و پاکستان – کانون‌های مهم رشد این میکروب و همجوار با ایران – به صورت غیرمجاز از مرزهای کشور عبور کرده و خود را به سایر استان‌ها می‌رسانند، بیمار می‌شوند.

بنا بر اعلام وزارت بهداشت، در حالی که برآورد می‌شود 80 الی 90 درصد مردم کشور ویروس سل را در بدن خودشان داشته باشند، از هر 100 نفر حامل ویروس، 10 نفر مبتلا می‌شوند که هزینه درمان و بستری یک بیمار مبتلا به سل، کمتر از ٢٠٠ هزار تومان بوده اما دولت باید برای تامین دارو، بستری و درمان مبتلایان سل مقاوم به درمان، بیش از ٢٥ میلیون تومان هزینه کند که در صورت نیاز بیمار به جراحی (در مراحل پیشرفته بیماری) این هزینه بیش از ١٠ برابر افزایش می‌یابد. در سال ١٩٩٠، سازمان جهانی بهداشت، با هدفگذاری برنامه مبارزه با سل تا سال ٢٠٠٠ میلادی، خواستار آن شد که کشورهای درگیر، بتوانند طی مهلت تعیین شده، بیماریابی را تا ٧٠ درصد و موفقیت درمانی را تا ٨٥ درصد افزایش دهند. سال ٢٠٠٠، بازه زمانی ٢٠١٥ برای تلاش مجدد دولت‌ها در نظر گرفته شد و امروز صحبت از آن است که این اهداف تا سال ٢٠٥٠ میلادی محقق شود.

آنفلوآنزای پرندگان، گونه‌ای بیماری ویروسی است که در نیمه‌های قرن بیستم شناسایی شد و بروز اپیدمی آن، اوایل تابستان 2005 میلادی در گزارش‌های رسمی مسوولان چند کشور مورد هشدار قرار گرفت. اگرچه این گونه از آنفلوآنزا، سرایت انسانی وسیع ندارد اما موارد انتقال صرفا به دلیل ارتباط مستقیم با پرندگان بیمار و ارتباط مستقیم با لاشه‌های پرندگان کشته شده به‌وسیله این بیماری است و به عنوان نمونه در سال‌های آغازین قرن ٢١، موارد ابتلای انسانی، فقط در کشورهای ویتنام، اندونزی، چین، تایلند، کامبوج، جیبوتی، مصر وترکیه مشاهده شد که البته تعداد قابل توجهی از مبتلایان هم بر اثر ابتلا جان خود را از دست دادند. تاکنون هیچ موردی مبنی بر آلودگی یا ابتلای انسانی بر اثر مصرف گوشت یا تخم مرغ پخته شده (حتی پرندگان مشکوک به آلودگی) اثبات نشده اما هنوز هم هیچ امکانی برای جلوگیری از اشاعه ویروس H٥N١ در دنیا وجود ندارد.

متخصصان سلامت هشدار می‌دهند که برای جلوگیری از انتقال انسانی این ویروس، مردم باید از تماس با پرندگان وحشی مرده پرهیز کرده و هر مورد مشکوک از لاشه پرندگان مبتلا را به واحدهای دامپزشکی مناطق محل سکونت خود گزارش دهند. سر بریدن پرندگان بیمار، پرورش و تماس با خروس‌های جنگی، بازی با پرندگان و خوردن خون یا گوشت خام یا نیم پخته پرندگان هم احتمال ابتلا به بیماری را تشدید می‌کند. چنانچه افراد مشکوک به آلودگی به این ویروس، علایمی همچون تب بالا، سردرد، درد عضلانی، آبریزش بینی، گلودرد، سرفه و تنگی نفس داشته و دچار اسهال، استفراغ، درد شکمی، خونریزی از بینی و لثه‌ها باشند باید هرچه سریع‌تر به پزشک مراجعه کنند زیرا مرگ و میر با این بیماری بالاست و تاکنون بیش از نیمی از مبتلایان جان خود را از دست داده‌اند.

تب مالت - بروسلوز - یکی از مهم‌ترین بیماری‌های مشترک انسان و دام است. عامل بیماری، باکتری بروسلا است که از طریق مصرف زباله و علوفه آلوده، وارد بدن دام شده اما انتقال انسان به انسان نداشته و صرفا از طریق دام آلوده - گاو، خوک، گوسفند و بز - به انسان منتقل می‌شود. اگرچه درمان بیماری چندان دشوار نبوده و بدون الزام قرنطینه یا ایزولاسیون بیمار، صرفا نیازمند سپری کردن یک دوره مداوای با آنتی بیوتیک است اما خطر این بیماری در انتقال انسانی، تاثیر‌گذاری بر اعضای خون‌ساز بدن - مغز استخوان، غدد لنفاوی، کبد و طحال – و همچنین بروز عفونت در لایه درونی قلب، مفاصل و سیستم اعصاب مرکزی است. دوره نهفتگی بیماری از 5 تا 60 روز متغیر است ضمن آنکه مردان بیشتر از زنان در معرض ابتلا قرار دارند.

مصرف شیر، محصولات لبنی (کره، پنیر) و فرآورده‌های گوشتی دام آلوده، عامل اصلی سرایت بیماری به انسان است. لرز، تب متناوب (تب و لرز)، تعریق، خستگی قابل توجه، درد هنگام لمس ستون فقرات، سردرد و بزرگ شدن غدد لنفاوی، نشانه‌های اولیه و تب مالت حاد بوده اما در صورت مزمن شدن بیماری، علایمی همچون خستگی، درد عضلانی، کمردرد، یبوست، کاهش وزن، افسردگی، ناتوانی جنسی، آبسه کردن تخمدانها، کلیه‌ها و مغز هم بروز می‌کند که در صورت مراجعه و درمان دیر هنگام، امکان مزمن شدن بیماری و (در موارد پیشرفته) معلولیت، عفونت قلب، استخوان، مغز یا کبد هم وجود دارد. تنها راه پیشگیری از ابتلا به تب مالت، خودداری از مصرف شیر و کلیه فرآورده‌های لبنی محلی و غیرپاستوریزه، خودداری از مصرف گوشت دام تایید نشده و ذبح غیربهداشتی و گوشت نیم پز و خام، استفاده از وسایل محافظتی بدن مانند دستکش، محافظ چشم، پیش‌بند هنگام تماس با حیوانات یا گوشت و سایر محصولات دامی (به دلیل خطر ابتلا از طریق استنشاق باکتری سیال در هوا)، واکسیناسیون دام برای ایجاد مصونیت حداقل ٧ ساله در برابر ورود و لانه گزینی باکتری ‌و در نهایت، ارایه آموزش‌های بهداشتی به کارکنان تمام مشاغل مرتبط با دام است.

ایران به دلیل بی‌توجهی مردم به توصیه‌های بهداشتی متخصصان، از کشورهایی است که گزارش‌های نگران‌کننده‌ای از موارد سالانه ابتلا به تب مالت ثبت می‌کند چنانکه صرفا سال ١٣٩٣، وزارت بهداشت از ابتلای بیش از ٢٠هزار ایرانی به تب مالت خبر داد و بنا بر هشدارهای رسمی، آمار بالای موارد ابتلا به تب مالت در بخش‌هایی از کشور به ویژه در مناطق مرکزی، غربی و شمال غربی به دلیل افزایش مصرف لبنیات غیر پاستوریزه و محلی نگران‌کننده است.

یک بیماری ویروسی است که نخستین‌بار در سال 2012 در عربستان سعودی گزارش شد. به دلیل شناسایی کانون اولیه بروز بیماری، مرس از همان زمان به نام «سندرم تنفسی خاورمیانه» Middle East respiratory syndrome موسوم شد. ویروس عامل این بیماری، از خانواده کروناویروس و نوع جهش یافته‌ای از خانواده ویروس‌های عامل سرماخوردگی است و حدود یک سوم مبتلایان، بر اثر شدت علایم، جان خود را از دست می‌دهند.

مهم‌ترین علت مرگ، بیماری شدید حاد تنفسی است که با تب و سرفه و تنگی نفس بروز می‌کند. تا امروز، شیوع بیماری صرفا در کشورهای همسایه با عربستان سعودی گزارش شده و شیوع در کشورهای امارات متحده عربی، قطر، عمان، یمن و کویت باعث انتقال ویروس و سرایت به اتباع کشورهایی که سفری به کانون ویروس (کشورهای عربی) داشته‌اند همچون فیلیپین، مالزی، انگلیس، فرانسه، تونس، ایتالیا، امریکا و کره جنوبی شده است. در ایران هم طی سال‌های ١٣٩٢ و ١٣٩٣، ٦ بیمار مبتلا به مرس شناسایی شد که دو نفر از مبتلایان، فوت کردند و ٤ نفر بهبود یافتند. به دلیل شدت احتمال مرگ در مبتلایان، هر فردی که تا ١٤ روز پس از بازگشت از سفر به یکی از کشورهای کانون ویروس یا در صورت مواجهه با موارد مشکوک به ابتلا دارای علایمی همچون تب، سرفه و تنگی نفس، اسهال، نارسایی تنفسی، نارسایی کلیه و علائم عفونی باشد باید در نخستین فرصت به مراکز درمانی برای معاینات تخصصی ارجاع شود.

افراد سالمند، زنان باردار، مبتلایان دیابت، سرطان و بیماری‌های مزمن ریوی، کودکان و بیماران دچار نقص یا ضعف سیستم ایمنی به‌شدت در معرض ابتلا به مرس هستند و علایم بیماری در این افراد با شدت بیشتری ظاهر می‌شود. از آنجا که پیشگیری از ابتلا به مرس، با هیچ واکسن و درمان دارویی امکان‌پذیر نیست و ویروس، از طریق ترشحات تنفسی مبتلایان، به سایر افراد سالم منتقل می‌شود، توصیه متخصصان این است که برای جلوگیری از ابتلا، افراد سالم حتما به شست‌و شوی مکرر دست‌ها، استفاده از دستمال به هنگام عطسه یا سرفه، خودداری از دست زدن به صورت با دست آلوده، ضد عفونی کردن سطوح در معرض تماس با افراد آلوده و دور بودن از افراد بیمار و کسانی که به تازگی از مسافرت به کشورهای پایگاه انتشار ویروس بازگشته‌اند توجه کنند. خودداری از ذبح غیربهداشتی و تماس با خون و گوشت خام شتر و همچنین پرهیز از مصرف فرآورده‌های لبنی شتر از دیگر توصیه‌های متخصصان برای پیشگیری از ابتلا به مرس است.

این بیماری از طریق گزش کنه هیالوما یا تماس با خون یا ترشحات یا لاشه دام و انسان آلوده منتقل می‌شود. نخستین موارد ابتلا در دهه ٥٠ میلادی در آفریقا شناسایی شد و در حالی که لانه گزینی منبع آلودگی در بدن دام، هیچ علامت و بروز بیرونی ندارد، بیماری تا ٣٠ درصد خطر مرگ انسانی دارد. مقاومت ویروس عامل بیماری در برابر گرما کم است و با وجود آنکه ویروس تا ١٠ روز در خون دام آلوده باقی می‌ماند اما در دمای 56 درجه بالای صفر و به مدت 30 دقیقه از بین می‌رود و بنابراین، پختن گوشت و پاستوریزاسیون شیر دام آلوده باعث از بین رفتن ویروس می‌شود.

همچنین نگهداری لاشه دام ذبح شده (در صورت آلوده بودن دام به ویروس بیماری زا) به مدت 24 ساعت در دمای 4 درجه بالای صفر باعث از بین رفتن ویروس خواهد شد. نیروهای نظامی نزدیک به مراتع و زمین‌های کشاورزی، کارکنان بیمارستان‌هایی که مبتلایان را پذیرش و درمان می‌کنند، کشاورزان و کارگران دامداری‌ها و کشتارگاه‌ها و قصابان به‌شدت در معرض ابتلا قرار دارند.
فصل شیوع بیماری، فصل‌های بهار و تابستان است اما متخصصان، رعایت توصیه‌های بهداشتی را تا پایان پاییز ضروری می‌دانند. تماس با بزاق، ادرار، مدفوع، استفراغ، خون و بافت بیماران، به خصوص در مرحله خونریزی و شدت یافتن علایم بیماری باعث انتقال بیماری می‌شود و به همین دلیل اعضای خانواده بیمار و تیم درمانی بیمارستان محل بستری بیمار هم به‌شدت در معرض ابتلا بوده وتوصیه جهانی این است که بیمار مشکوک به تب خونریزی‌دهنده کریمه کنگو باید قرنطینه شود و با افراد خانواده و پرسنل بیمارستانی در تماس نباشد و تمام وسایل بیمارستانی مانند ماسک، دستکش، روپوش، پیش بند، لوله‌های خون، سرنگ‌های استفاده شده و هر وسیله‌ای که با ترشحات بیمار در تماس بوده باید سوزانده شود و همچنین پس از درمان یا فوت بیمار (به دلیل قابلیت انتقال ویروس از بدن فرد متوفی به سایر افراد تا ٢٤ ساعت پس از فوت) تمام وسایل و لباس‌های فرد بیمار آتش زده یا نابود شود.

پیش از خونریزی و مراحل پایانی بیماری که از زمان تماس با عامل بیماریزا، حدود یک الی 7 روز طول می‌کشد، علایمی همچون سردرد شدید، تب، لرز، درد عضلانی، گیجی، درد و سفتی گردن، درد چشم و حساسیت به نور بروز می‌کند. تهوع، استفراغ، گلودرد، اسهال و کاهش اشتها هم از دیگر علایم مراحل اولیه ابتلا و آلودگی است. مرگ بیماران معمولا به دلیل از دست‌دادن خون، خونریزی مغزی، خونریزی در تمام بافت‌ها و اعضای داخلی بدن، کمبود مایعات به دلیل اسهال، یا مشکلات دستگاه تنفسی اتفاق می‌افتد. در حالی که امسال و تا امروز، ٧٩ بیمار مبتلا به تب کریمه کنگو در ایران شناسایی شده و ٥ نفر از مبتلایان فوت کرده‌اند، توصیه و تاکید مسوولان وزارت بهداشت برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری فاقد واکسن پیشگیرانه، این است که از مصرف گوشت تازه خودداری شود و دام پس از ذبح تا 24 ساعت در دمای صفر تا مثبت چهار درجه سانتی گراد قرار گیرد تا ویروس‌های آن کشته شوند.