یکی از واژه هایی که در کلام عرب به عنوان حرف جواب به کار می رود و از جایگاه خاصی برخوردار است واژه «بلی » است . این واژه در قرآن کریم در آیات متعددی به کار رفته است . براساس آنچه در کتاب المعجم المفهرس (1) آمده، این کلمه 22 بار در قرآن ذکر شده است . شناخت جایگاه «بلی » و معنای آن از مسائلی است که در فهم آیات مربوطه و ارتباط مقاطع آنها با یکدیگر، نقشی تعیین کننده دارد . مع الاسف، بسیاری از مترجمان با نگرشی سطحی از این آیات عبور کرده و با قراردادن معادلی نامناسب و گاه نادرست برای این واژه، به ترجمه آیه اقدام نموده اند . برای روشن شدن حقیقت امر، لازم است این مسئله از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار گیرد . از این رو، ما در این مقال بر آن شده ایم تا نخست با استناد به کتب اهل لغت و ادب، جایگاه «بلی » را در کلام عرب مشخص کنیم، آن گاه معادل صحیحی را که می توان در زبان فارسی برای آن قرار داد ارائه دهیم، سپس به مجموعه آیاتی که این واژه در آنها به کار رفته است، فهرست گونه اشاره کنیم و در پایان، برخی از آیات مورد بحث را با ترجمه پیشنهادی آنها و مقایسه با بعضی از ترجمه های معروف، به عنوان نمونه بیاوریم .
جایگاه «بلی » از دیدگاه اهل لغت و ادب
در مفردات راغب، ذیل واژه «بلی » آمده است:
«بلی » یا برای رد نفی است، مانند: «وقالوا لن تمسنا النار . . . بلی من کسب سیئة . . .» [بقره، 80- 81]، و یا در پاسخ استفهام مقرون به نفی قرار می گیرد، مانند: «الست بربکم قالوا بلی » [اعراف، 172]، و «نعم » در مورد استفهام مجرد از نفی به کار می رود، مانند: «فهل وجدتم ما وعد ربکم حقا قالوا نعم » [اعراف، 44]، که در این جا در پاسخ نمی گویند: «بلی » . بنابراین، اگر کسی بگوید: «ماعندی شی ء» و شما در پاسخ بگویی: «بلی » ، در حقیقت سخن او را رد کرده ای; و اگر بگویی: «نعم » ، در واقع به آن اقرار نموده ای . (2)
چنان که ملاحظه می کنید، از سخن راغب بر می آید که «بلی » همواره پس از نفی قرار می گیرد، و جمله منفی یا به صورت اخبار است و یا به صورت استفهام; اما در پاسخ سؤال مثبت، «نعم » گفته می شود .
ابن منظور در این باره می گوید:
«بلی » در پاسخ سؤالی گفته می شود که مشتمل بر حرف نفی باشد، مانند: «الم تفعل کذا؟» که مخاطب در پاسخ می گوید: «بلی » . همچنین «بلی » در پاسخ سؤالی قرار می گیرد که با انکار گره خورده است . برخی گفته اند که «بلی » در پاسخ سخنی گفته می شود که در آن انکار وجود دارد، مانند آیه: «الست بربکم قالوا بلی » . (3)
وی سپس در بیان این نکته که چرا «بلی » پیوسته پس از انکار قرار می گیرد، سخنی را از تهذیب به شرح زیر آورده است:
«بلی » از آن روی پس از انکار قرار می گیرد که معنای آن بازگشت از انکار به اثبات است . در حقیقت، «بلی » به منزله «بل » است، و «بل » همواره پس از انکار قرار می گیرد، مانند: «ما قام اخوک بل ابوک » و «ما اکرمت اخاک بل اباک » ; و هنگامی که فردی به دیگری بگوید: «الا تقوم؟» و او پاسخ دهد: «بلی » ، مقصود او «بل اقوم » است، که الف را بر «بل » افزوده اند تا سکوت بر آن صحیح باشد، زیرا اگر در پاسخ، تنها به «بل » اکتفا کند، مخاطب در انتظار کلامی پس از آن خواهد بود; از این روی الف را بر آن افزوده اند تا برای مخاطب این گمان پیش نیاید . (4)
همان گونه که می بینید، ابن منظور نیز - چه در سخن خود، و چه در سخنی که از تهذیب نقل کرده - «بلی » را به کلام منفی اختصاص داده است .
ابوالعز همدانی، در ذیل آیه 81 سوره بقره، که واژه «بلی » در آن به کار رفته، چنین آورده است:
«بلی » حرف است و در دو مورد به کار می رود:
1 . پس از حرف نهی; خواه به صورت خبر باشد و خواه به صورت نهی . می گویی: «ما ضربت زیدا» و مثبت در پاسخ می گوید: «بلی » یعنی «بلی قد ضربت » ، و نیز می گویی: «لاتضرب زیدا» و مثبت می گوید: «بلی » یعنی «بلی اضربه » . از همین قبیل است آیه: «لن تمسنا النار الا ایاما معدودة . . . بلی . . .» [بقره، 80- 81]، یعنی «تمسکم ابدا» ، و این ابدیت به دلیل تعبیر «هم فیها خالدون » است [که در ذیل آیه آمده است] ; و آیه «ما کنا نعمل من سوء بلی » [نحل، 28]، یعنی «بلی عملتم السوء» ; و آیه: «لایبعث الله من یموت بلی » [نحل، 38]، یعنی «بلی یبعثهم » . در این گونه موارد اگر با «نعم » پاسخ بگویی، به آنچه نفی شده است اعتراف کرده ای .
2 . در پاسخ استفهامی که بر سر نفی درآمده است . در این صورت «بلی » آن را اثبات می کند; بدین معنی که ما قبل خود را تصدیق می نماید; چنان که بگویی: «الم اکرم فلانا؟ الم اهزم جیشا؟» و کسی در پاسخ بگوید: «بلی » ، یعنی «بلی اکرمته و بلی هزمته » . در قرآن آمده است: «الست بربکم قالوا بلی » [اعراف، 172 . ] همچنین آمده است: «الیس هذا بالحق قالوا بلی » [احقاف، 34]، که این دو آیه بدین معنی است: «بلی انت ربنا، و بلی هذا الحق » ، که اگر در این جا با «نعم » پاسخ بگویی، موجب کفر خواهد شد، زیرا معنای آن چنین است: «نعم لست بربنا، و نعم لیس هذا بالحق » . (5)
چنان که ملاحظه می کنید، در کلام همدانی، علاوه بر آنچه در کتب لغت آمده، ورود «بلی » در پاسخ نهی نیز مطرح شده است .
در معجم القواعد العربیه آمده است:
«بلی » حرف جواب است و اختصاص به نفی دارد و ابطال آن را می رساند; خواه نفی مجرد باشد، مانند: «زعم الذین کفروا ان لن یبعثوا قل بلی وربی لتبعثن » [تغابن، 7]، یا نفی مقرون به استفهام . استفهام نیز، خواه استفهام حقیقی باشد، مانند: «الیس علی بآت؟» یا استفهام توبیخی، مانند: «ام یحسبون انا لانسمع سرهم ونجواهم بلی » [زخرف، 80] یا استفهام تقریری، مانند: الست بربکم قالوا بلی » [اعراف، 172 . ] فرق میان «بلی » و «نعم » این است که «بلی » فقط پس از نفی می آید، ولی «نعم » ، هم پس از نفی می آید و هم پس از اثبات . بنابراین اگر کسی بگوید: «ما قام زید» ، تصدیق این سخن با گفتن «نعم » و تکذیب آن با گفتن «بلی » است . (6)
همان گونه که می بینید، صاحب معجم نیز مانند دیگران «بلی » را حرف جواب در کلام منفی دانسته و در فرق میان «بلی » و «نعم » تصریح کرده است که «بلی » فقط پس از نفی می آید، ولی «نعم » ، هم پس از نفی و هم پس از اثبات قرار می گیرد .
از آنچه تاکنون گفتیم، این نتیجه به دست می آید که از دیدگاه اهل لغت و ادب، «بلی » همواره در پاسخ نفی قرار می گیرد و آن را ابطال می کند; خواه نفی، نفی مجرد باشد یا همراه با استفهام . استفهام نیز تفاوت نمی کند، خواه استفهام حقیقی باشد یا توبیخی و یا تقریری . ولی «نعم » همیشه برای تصدیق ماقبل خودش به کار می رود; خواه ماقبل آن منفی باشد یا مثبت . در این جا، این نکته را نیز باید یادآور شویم که برخی از نحویان در مواردی که پاسخ نفی به وسیله «بلی » داده می شود، مجاز دانسته اند که به جای «بلی » از «نعم » استفاده شود، با این توجیه که نفی را حتی در استفهام تقریری به اثبات برگردانده و گفته اند که در پاسخ جمله مثبت، گفتن «نعم » صحیح است . البته این دیدگاه چندان مورد اعتماد نیست و غالبا ادبا این توجیه را نپذیرفته و برای هر یک از «بلی » و «نعم » جایگاه خاص خود را قائل شده اند . برای روشن شدن این مسئله و اختلاف نظری که در آن وجود دارد، مناسب است دیدگاه ابن هشام انصاری را در این جا منعکس کنیم . وی در کتاب مغنی اللبیب آورده است:
«بلی » حرف جواب است و الف آن اصلی است . گروهی گفته اند که اصل آن «بل » بوده و الف بر آن افزوده شده، و برخی از آنان بر این باورند که الف به دلیل این که اماله می شود علامت تانیث است . «بلی » اختصاص به نفی دارد و بیانگر ابطال آن است; خواه نفی مجرد باشد، مانند: «زعم الذین کفروا ان لن یبعثوا قل بلی وربی » [تغابن، 7]، یا مقرون به استفهام . استفهام نیز، خواه استفهام حقیقی باشد، مانند: «الیس زید بقائم؟» که در پاسخ آن می گویی: «بلی » ، یا استفهام توبیخی، مانند: «ام یحسبون انا لانسمع سرهم ونجواهم بلی » [زخرف، 80] و «ایحسب الانسان ان لن نجمع عظامه بلی » [قیامت، 3- 4]، یا استفهام تقریری، مانند: «الم یاتکم نذیر قالوا بلی » [ملک، 8- 9] و «الست بربکم قالوا بلی » [اعراف، 172]، که در این آیه نفی همراه با تقریر در حکم نفی مجرد است که با «بلی » پاسخ داده می شود . به همین دلیل، ابن عباس و دیگران گفته اند که اگر مردم در پاسخ می گفتند: «نعم » کافر می شدند . سبب کفرشان این است که «نعم » برای تصدیق کسی است که از نفی یا ایجاب چیزی خبر می دهد، و لذا گروهی از فقها گفته اند که اگر کسی بگوید: «الیس لی علیک الف؟» و مخاطب در پاسخ بگوید: «بلی » ، پرداخت آن مبلغ بر عهده اوست، و اگر بگوید: «نعم » ، پرداخت آن مبلغ بر او لازم نیست . برخی گفته اند: پرداخت آن مبلغ در هر دو صورت بر او لازم است، و دلیل آن را اقتضای عرف - نه لغت - دانسته اند .
سهیلی و گروهی دیگر، در آنچه از ابن عباس و دیگران در آیه «الست بربکم قالوا بلی » نقل شده است مخالفت کرده و گفته اند: استفهام تقریری به خبر مثبت باز می گردد، و به همین جهت سیبویه، متصله بودن «ام » در کلام خداوند: «افلا تبصرون ام انا خیر» [زخرف، 51- 52] را به دلیل این که «ام » پس از ایجاب قرار نمی گیرد، نپذیرفته است . پس وقتی که ثابت شد استفهام تقریری در حکم ایجاب است، پاسخ گفتن با «نعم » تصدیق آن خواهد بود . پایان کلام سهیلی و همفکرانش .
بر سهیلی و همفکران او این اشکال وارد است که به اتفاق همگان، «بلی » در پاسخ ایجاب قرار نمی گیرد، هر چند از کتب حدیثی بر می آید که «بلی » در پاسخ استفهام مجرد از نفی نیز به کار می رود . در صحیح بخاری در کتاب الایمان آمده است که پیامبر (ص) به یاران خود گفت: «اترضون ان تکونوا ربع اهل الجنة؟ قالوا: بلی » . . . در صحیح مسلم نیز در کتاب الهبة این عبارت آمده است: «ایسرک ان یکونوا الیک فی البر سواء؟ قال: بلی، قال: فلا اذا» . این عبارت نیز در همان جاست: «انت الذی لقیتنی بمکة؟» که مخاطب در پاسخ گفت: «بلی » . البته سهیلی و همفکرانش نمی توانند به این عبارات استدلال کنند، زیرا این گونه کاربردها محدود است و نباید قرآن را بر آن حمل کرد . (7)
اکنون که جایگاه «بلی » از دیدگاه لغت شناسان و ادیبان مشخص شد، لازم است به ادات جواب در زبان فارسی نیز نظری بیفکنیم و جایگاه هر یک از آنها را بشناسیم، آن گاه ببینیم در زبان فارسی چه واژه ای باید معادل «بلی » قرار گیرد . واژه هایی که در نگارش فارسی به عنوان ادات جواب به کار می روند، عبارتند از: بلی، آری، چرا . برای آگاهی از معنای لغوی هر یک از این واژه ها، به آنچه در لغت نامه دهخدا آمده است بسنده می کنیم . در این لغت نامه ذیل واژه «بلی » آمده است:
بلی [ . ب] (قید جواب ماخوذ از عربی) ممال بلی [ب لا] و آن لفظی است که برای تصدیق کلام آید . در اصل، این لفظ عربی است به فتح لام، مگر فارسیان به کسر لام استعمال کنند (غیاث .) در جواب استفهام نفی آید در عربی، ولی در فارسی مطلقا به معنی آری باشد و در تلفظ عامیانه «بله » گویند، چنانکه: میروی؟ بلی (یادداشت مرحوم دهخدا .() 8)
و ذیل واژه «آری » آمده است:
آری . کلمه ایست برای تصدیق در پاسخ استفهام ثبوتی . بلی . ها . ای . نعم . اجل . مقابل نه . نی . . . گفت این پیغام خداوند بحقیقت می گذاری؟ گفتم آری (تاریخ بیهقی .() 9)
و درباره واژه «چرا» می خوانیم:
چرا [ . چ . . . ] بلی . نعم . آری . جواب مثبت در سؤال نفی . آری در پاسخ سؤال نفی . مثال: شما همراه ما نمی آئید، چرا یعنی میایم . تو فرزند فلانی نیستی، چرا یعنی هستم . (10)
چنان که ملاحظه می کنید، براساس آنچه در لغت نامه دهخدا آمده است، در زبان فارسی، دو واژه «بلی » و «آری » در پاسخ استفهام ثبوتی به کار می رود; برخلاف واژه «چرا» که اختصاص به سؤال منفی دارد . البته به این نکته باید توجه داشت که هرچند در کتب لغت، واژه «چرا» به عنوان پاسخ سؤال منفی مطرح شده است، ولی به حکم کاربردهای متداول در زبان فارسی، این پاسخ اختصاص به سؤال ندارد، بلکه در مورد خبر منفی نیز از همین واژه استفاده می شود; به عنوان مثال، کسی از نیامدن شخصی خبر می دهد و می گوید: فلانی نیامده است; و شنونده که از آمدن او آگاه شده است، می گوید: «چرا» ; یعنی آمده است .
پس از آن که جایگاه «بلی » و معنای آن را در کلام عرب دانستیم، و از نحوه کاربرد ادات جواب در فارسی نیز آگاه شدیم، باید ببینیم مناسب ترین معادلی که می توان در زبان فارسی برای «بلی » قرار داد چه واژه ای است . به نظر می رسد، از آن جا که «بلی » در کلام عرب برای ابطال نفی سابق و اثبات خلاف آن به کار می رود، مناسب ترین معادل آن در زبان فارسی واژه «چرا» است; زیرا تمام ویژگی هایی که برای «بلی » در نظر گرفته شده، برای «چرا» نیز در زبان فارسی منظور گردیده است . البته برخی مترجمان در ترجمه «بلی » تعبیراتی از قبیل «چنین نیست، بلکه » یا «حق این است که » و مانند آن را به کار برده اند که به کاربردن این گونه تعبیرات نیز، به دلیل این که بیانگر مفهوم «بلی » هست اشکال ندارد; اما به کاربردن «بلی » یا «آری » که اختصاص به استفهام ثبوتی دارد، بدون تصریح به پاسخ تفصیلی، صحیح نیست و موجب انحراف از معنای واقعی کلام می گردد . متاسفانه بسیاری از مترجمان، این نکته را مورد توجه قرار نداده و در ترجمه «بلی » مسامحه نموده و حتی در مواردی که «بلی » مسبوق به استفهام تقریری است و روشن ترین مصداق کاربرد «بلی » به شمار می رود، آن را به «آری » ترجمه کرده اند . این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که هرچند واژه «آری » از نظر لغت برای تاکید نیز به کار می رود، ولی این معنی در هیچ یک از آیات مورد بحث، مقصود نیست، زیرا تاکید در حقیقت اثبات مطلب گذشته است، در صورتی که «بلی » در تمامی آیات برای ابطال گذشته و اثبات خلاف آن است . اکنون به ذکر موارد کاربرد «بلی » و جایگاه این واژه در آیات قرآن کریم می پردازیم .
کاربرد «بلی » و جایگاه آن در قرآن کریم
چنان که در آغاز سخن اشاره شد، واژه «بلی » در بیست و دو مورد از قرآن کریم به کار رفته است که نه مورد آن مسبوق به نفی مجرد از استفهام، و سیزده مورد بقیه، مسبوق به نفی همراه با استفهام است . در آیاتی که «بلی » مسبوق به نفی همراه با استفهام است، استفهام آن یا تقریری است، یا انکاری و یا توبیخی . از مجموع این بیست و دو مورد، تنها در چهار جا، پاسخ تفصیلی پس از «بلی » آمده، و در بقیه موارد، فقط به پاسخ اجمالی، یعنی لفظ «بلی » بسنده شده است .
موارد نه گانه ای که «بلی » در آنها مسبوق به نفی مجرد از استفهام است، به ترتیب سوره ها عبارتند از: بقره، 81 و 112; آل عمران، 76; نحل، 28 و 38; سبا، 3; زمر، 59; تغابن، 7; انشقاق، 15 . و اما سیزده مورد بقیه که «بلی » در آنها مسبوق به نفی همراه با استفهام است، به ترتیب عبارتند از: بقره، 260; آل عمران، 125; انعام، 30; اعراف، 172; یس، 8; زمر، 17; غافر، 50; زخرف، 80; احقاف، 33 و 34; حدید، 14; ملک، 9; قیامت، 4 . و چهار موردی که در آنها پس از «بلی » پاسخ تفصیلی ذکر شده است، به ترتیب عبارتند از: سبا، 3; زمر، 59; تغابن، 7; ملک، 9 .
ذکر این نکته لازم است که در تمامی آیات مورد بحث، «بلی » مسبوق به نفی صریح است، بجز آیه 59 سوره زمر، که «بلی » در آن مسبوق به جمله شرطیه ای است که در دو آیه قبل از آن، با «لو» آمده و در حکم نفی است . اکنون برای تطبیق نکات یاد شده با آیات قرآنی، برخی از آیات مورد نظر را با ترجمه پیشنهادی آنها به عنوان نمونه می آوریم، و در ذیل هر یک، به تعبیرات سه ترجمه از ترجمه های معاصر، یعنی ترجمه آقایان خرمشاهی و فولادوند، و ترجمه شادروان مجتبوی اشاره می کنیم . نخست بعضی از آیاتی را که «بلی » در آنها مسبوق به نفی مجرد از استفهام است می آوریم، و سپس به برخی از آیاتی که «بلی » در آنها پس از نفی همراه با استفهام آمده است اشاره می کنیم .
الف . «بلی » پس از نفی مجرد از استفهام
و قالوا لن تمسنا النار الا ایاما معدودة قل اتخذتم عند الله عهدا فلن یخلف الله عهده ام تقولون علی الله ما لا تعلمون . بلی من کسب سیئة و احاطت به خطیئته فاولئک اصحاب النار هم فیها خالدون (بقره، 80- 81 .)
در این جا «بلی » در پاسخ «لن تمسنا النار الا ایاما معدودة » آمده و ادعای یهودیان را مبنی بر این که آتش دوزخ جز چند روزی به آنان نمی رسد، نفی کرده و خلودشان در دوزخ را اثبات نموده است . در حقیقت، پاسخ تفصیلی این ادعا چنین است: «بلی تمسکم النار ابدا» ، یعنی: «چرا، آتش دوزخ برای همیشه به شما خواهد رسید» . ترجمه آیات این گونه است:
«و گفتند: آتش [دوزخ] جز روزهایی معدود به ما نخواهد رسید . بگو: آیا در پیشگاه خدا پیمانی گرفته اید - که البته خدا هرگز از پیمان خود تخلف نمی کند - یا چیزی را بر خدا می بندید که نمی دانید؟ . چرا، [آتش دوزخ برای همیشه به شما خواهد رسید، زیرا] کسانی که بدی کنند و گناهشان آنان را فراگیرد، اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود» .
در این جا، غالب مترجمان، از جمله سه مترجم نامبرده، «بلی » را به «آری » ترجمه کرده و به پاسخ تفصیلی پس از آن هم اشاره ای نکرده اند .
و قالوا لن یدخل الجنة الا من کان هودا او نصاری تلک امانیهم قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین . بلی من اسلم وجهه لله و هو محسن فله اجره عند ربه و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون (بقره، 111- 112 .)
در این جا نیز «بلی » در پاسخ «لن یدخل الجنة . . .» آمده است . آیه نخست، قول یهودیان و مسیحیان را حکایت می کند که هر کدام ادعا می کردند که هیچ کس جز پیرو آیین آنان وارد بهشت نمی شود . در آیه دوم، این ادعا به وسیله «بلی » ابطال گردیده و ورود دیگران به بهشت نیز اثبات شده است . پاسخ تفصیلی آن چنین است: «بلی یدخلها غیرکم » ، یعنی: «چرا، غیر شما نیز وارد بهشت می شود» . ترجمه این دو آیه از این قرار است:
«و گفتند: جز آن کس که یهودی یا مسیحی است، هرگز کسی وارد بهشت نمی شود . این است آرزوهایشان! بگو: اگر راست می گویید، برهان خود را بیاورید . چرا، [غیر شما نیز وارد بهشت می شود، زیرا] هرکس خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد، مزدش را نزد پروردگارش خواهد داشت و [چنین کسانی] نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند» .
در این آیه نیز بیشتر مترجمان، «بلی » را بدون افزودن پاسخ تفصیلی، به «آری » ترجمه کرده اند، ولی آقای خرمشاهی آن را به «حق این است » ترجمه نموده که تعبیری بجا و مناسب است . ترجمه ایشان از آیه دوم چنین است:
«حق این است که هرکس روی دل به سوی خدا نهد و نیکوکار باشد پاداشش نزد پروردگارش [محفوظ ] است و نه بیمی بر آنهاست و نه اندوهگین می شوند» .
و من اهل الکتاب من ان تامنه بقنطار یؤده الیک و منهم من ان تامنه بدینار لا یؤده الیک الا ما دمت علیه قآئما ذلک بانهم قالوا لیس علینا فی الامین سبیل و یقولون علی الله الکذب و هم یعلمون . بلی من اوفی بعهده و اتقی فان الله یحب المتقین (آل عمران، 75- 76 .)
در این دو آیه، «بلی » در پاسخ «لیس علینا فی الامیین سبیل » آمده است . این سخن، سخن برخی از اهل کتاب است که مدعی بودند اگر به اموال مشرکان خیانت کنند، مشرکان حق هیچ گونه اعتراضی نسبت به آنان ندارند . خداوند این سخن را به وسیله «بلی » پاسخ داده، که پاسخ تفصیلی آن بدین گونه است: «بلی علیهم سبیل » ، یعنی: «چرا، راه اعتراض بر ضد آنان گشوده است » . ترجمه آیات چنین است:
«و از اهل کتاب کسانی هستند که اگر مال فراوانی به آنان امانت دهی، آن را به تو بر می گردانند; و از آنان کسانی هستند که اگر دیناری به آنان امانت دهی، آن را به تو بر نمی گردانند، مگر این که پیوسته بالای سرشان ایستاده باشی . این [خیانت] از آن روست که آنان گفتند: در مورد امی ها هیچ راهی [برای اعتراض] بر ما وجود ندارد; و آگاهانه بر خدا دروغ می بندند . چرا، [راه اعتراض بر ضد آنان گشوده است، چون] هرکس به عهد خود وفا کند و پرهیزگار باشد، خدا پرهیزگاران را دوست دارد» .
در این آیه نیز آقای خرمشاهی در مفهوم «بلی » دقت نموده و ترجمه ای دقیق از آن بدین گونه ارائه داده است:
«چنین نیست، بلکه هرکس به پیمانش وفا کند و پارسایی ورزد، [بداند که] خداوند پرهیزگاران را دوست دارد» .
دیگر مترجمان، غالبا آن را به «آری » ترجمه کرده و توضیحی هم بر آن نیفزوده اند .
الذین تتوفیهم الملآئکة ظالمی انفسهم فالقوا السلم ما کنا نعمل من سوء بلی ان الله علیم بما کنتم تعملون (نحل، 28 .)
در این آیه، «بلی » در پاسخ جمله منفی قبل از خودش «ما کنا نعمل من سوء» قرار گرفته و ادعای کافران را مبنی بر این که هیچ کار بدی نکرده اند، ابطال می کند . پاسخ تفصیلی آن چنین است: «بلی عملتم السوء» ، یعنی: «چرا، شما کارهای بدی انجام داده اید» . ترجمه آیه این گونه است:
«همانان که فرشتگان جانشان را در حالی می گیرند که بر خود ستمکار بوده اند . پس سر تسلیم فرود می آورند [و می گویند: ] ما هیچ کار بدی نکرده ایم [ . پاسخ می شنوند: ] چرا، [شما کارهای بدی انجام داده اید] . به یقین، خدا به آنچه کرده اید داناست » .
در این آیه، با این که «بلی » به عکس آیات قبلی، متصل به جمله منفی است و ابطال نفی در آن به مراتب روشن تر از آیات گذشته است، غالب مترجمان، حتی آقای خرمشاهی، آن را به «آری » ترجمه کرده و به پاسخ تفصیلی هم اشاره نکرده اند .
وقال الذین کفروا لا تاتینا الساعة قل بلی وربی لتاتینکم عالم الغیب لایعزب عنه مثقال ذرة فی السموات ولا فی الارض ولا اصغر من ذلک ولا اکبر الا فی کتاب مبین (سبا، 3 .)
در این آیه، «بلی » در پاسخ جمله منفی «لاتاتینا الساعة » آمده و قول کافران را مبنی بر این که رستاخیزی در کار نیست، ابطال کرده است . این آیه از جمله آیاتی است که پاسخ تفصیلی در آن به طور صریح ذکر شده و آن فعل «لتاتینکم » است که پس از قسم آمده است . ترجمه آیه این گونه است:
«و کافران گفتند: رستاخیز برای ما نخواهد آمد . بگو: چرا، سوگند به پروردگارم - همان دانای نهان ها - که حتما برای شما خواهد آمد . هموزن ذره ای، نه در آسمان ها و نه در زمین، از او پوشیده نیست، و چیزی کوچک تر از آن و بزرگ تر از آن نیست مگر این که در کتابی روشن [ثبت شده] است » .
از آن جا که در این آیه به پاسخ تفصیلی تصریح شده است، مترجمان در ترجمه آن کمتر دچار اشکال شده اند . به همین سبب می بینیم آقایان خرمشاهی و فولادوند، در ترجمه این آیه واژه «چرا» را معادل «بلی » قرار داده اند، و شادروان مجتبوی از تعبیر «نه آن است که شما می گویید» بهره جسته است .
ب . «بلی » پس از نفی همراه با استفهام
اکنون برخی از آیاتی را که «بلی » در آنها مسبوق به نفی همراه با استفهام است، با ترجمه آنها از نظر می گذرانیم . ذکر این نکته لازم است که در این بخش از آیات، به دلیل این که زمینه تقریر یا توبیخ یا انکار وجود دارد، و در زبان فارسی، کاربرد واژه «چرا» در این گونه موارد از وضوح بیشتری برخوردار است، مترجمان غالبا در انتخاب معادل برای «بلی » راه درست را پیموده اند; هرچند در برخی آیات به دلیل عدم توجه به جایگاه «بلی » ، معنای مناسبی از آن ارائه نداده اند . با ذکر نمونه هایی از آیات و ترجمه آنها این حقیقت به خوبی روشن خواهد شد .
اذ تقول للمؤمنین الن یکفیکم ان یمدکم ربکم بثلاثة الاف من الملآئکة منزلین . بلی ان تصبروا و تتقوا و یاتوکم من فورهم هذا یمددکم ربکم بخمسة الاف من الملآئکة مسومین (آل عمران، 124- 125 .)
در این جا «بلی » پس از جمله منفی و سؤالی «الن یکفیکم ان یمدکم . . .» قرار گرفته و استفهام آن انکاری است . پاسخ تفصیلی سؤال بدین گونه است: «بلی یکفیکم الامداد بهم » ، یعنی: «چرا، امداد به وسیله این گروه از فرشتگان برای شما کافی است » . ترجمه آیات چنین است:
«آن گاه که به مؤمنان می گفتی: آیا برای شما کافی نیست که پروردگارتان شما را با سه هزار فرشته فرود آمده یاری کند؟ . چرا، [امداد به وسیله این گروه از فرشتگان برای شما کافی است، ولی] اگر صبر کنید و پرهیزگار باشید، و [دشمنان] در همین لحظه بر شما بتازند، پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشانگذار یاری خواهد کرد» .
در این آیه، غالب مترجمان، از جمله سه مترجم نامبرده، «بلی » را به «آری » ترجمه کرده و هیچ گونه توضیحی به عنوان پاسخ تفصیلی بر آن نیفزوده اند; در نتیجه ارتباط آیه دوم با آیه اول از نظر معنی مبهم مانده است .
ام یحسبون انا لا نسمع سرهم ونجواهم بلی ورسلنا لدیهم یکتبون (زخرف، 80 .)
در این آیه، «بلی » پس از جمله منفی و سؤالی «ام یحسبون انا لانسمع . . .» آمده و استفهام آن توبیخی است . پاسخ تفصیلی آن چنین است: «بلی نسمع » ، یعنی: «چرا، می شنویم » . ترجمه آیه از این قرار است:
«آیا می پندارند که ما راز آنان و نجوایشان را نمی شنویم؟ چرا، [می شنویم] و فرشتگان ما نزدشان [حضور دارند و اعمالشان را] می نویسند» .
در ترجمه این آیه، آقای فولادوند و شادروان مجتبوی، «بلی » را به «چرا» ترجمه کرده اند، ولی آقای خرمشاهی آن را به «آری » ترجمه نموده و فعل «می شنویم » را بر آن افزوده است، که البته تعبیر «چرا» مناسب تر است .
ویوم یعرض الذین کفروا علی النار الیس هذا بالحق قالوا بلی وربنا قال فذوقوا العذاب بما کنتم تکفرون (احقاف، 34 .)
در این آیه، «بلی » مسبوق به جمله منفی و سؤالی «الیس هذا بالحق » است و استفهام آن تقریری است . پاسخ تفصیلی سؤال چنین است: «بلی هذا حق » ، یعنی: «چرا، این حق است » . ترجمه آیه از این قرار است:
«و روزی که کافران بر آتش [دوزخ] عرضه شوند، [از آنان می پرسند: ] آیا این حق نیست؟ می گویند: چرا، سوگند به پروردگارمان [که این حق است . ] می گوید: پس این عذاب را به سزای آن که کفر می ورزیدید، بچشید» .
در ترجمه این آیه، آقای خرمشاهی واژه «چرا» ، و آقای فولادوند واژه «آری » بدون پاسخ تفصیلی، و شادروان مجتبوی واژه «آری » را همراه با پاسخ تفصیلی به کار برده اند .
ایحسب الانسان ان لن نجمع عظامه . بلی قادرین علی ان نسوی بنانه (قیامت، 3- 4 .)
در این جا، «بلی » پس از جمله منفی و سؤالی «ایحسب الانسان ان لن نجمع عظامه » قرار گرفته و استفهام آن توبیخی است و پاسخ تفصیلی سؤال این گونه است: «بلی نجمعها» ، یعنی: «چرا، استخوان های او را گرد می آوریم » . ذکر این نکته لازم است که واژه «قادرین » پاسخ تفصیلی «بلی » نیست، بلکه وصفی است که در ترکیب کلام، به عنوان حال برای فاعل «نجمعها» آمده است . بسیاری از مترجمان علاوه بر این که به این ویژگی ترکیبی در آیه توجه نکرده و کلمه «قادرین » را به عنوان پاسخ تفصیلی تلقی نموده اند، در ترجمه «بلی » نیز معادلی مناسب انتخاب نکرده اند . به هر حال، ترجمه صحیح آیه بدین گونه است:
«آیا انسان می پندارد که هرگز استخوان هایش را گرد نمی آوریم؟ . چرا، [گرد می آوریم، ] در حالی که قدرت داریم سرانگشتانش را نیز مرتب کنیم » .
در ترجمه این آیه، آقای خرمشاهی تعبیر «حق این است که » ، و آقای فولادوند تعبیر «آری » ، و شادروان مجتبوی تعبیر «چرا» را به کار برده است .
در پایان، نکته ای را که در ضمن مقاله به آن اشاره شد، یادآور می شویم و آیات مربوط به آن را همراه با ترجمه آنها در این جا می آوریم . گفتیم که در تمامی آیات مورد بحث، «بلی » مسبوق به نفی صریح است، بجز آیه 59 سوره زمر، که «بلی » در آن مسبوق به جمله شرطیه ای است که در دو آیه قبل با حرف شرط «لو» آمده و در حکم نفی است . این آیات که از آیه 55 تا 59 سوره زمر را تشکیل می دهند و در معنی و ترکیب، با یکدیگر ارتباط دارند از این قرارند:
واتبعوا احسن ما انزل الیکم من ربکم من قبل ان یاتیکم العذاب بغتة وانتم لا تشعرون . ان تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب الله وان کنت لمن الساخرین . او تقول لو ان الله هدانی لکنت من المتقین . او تقول حین تری العذاب لو ان لی کرة فاکون من المحسنین . بلی قد جاءتک آیاتی فکذبت بها واستکبرت وکنت من الکافرین (زمر، 55- 59 .)
در این آیات، «بلی » در پاسخ جمله شرطیه «لو ان الله هدانی . . .» قرار گرفته که در حکم نفی و به معنای «ما هدانی الله » است . در ضمن، این جا از مواردی است که «بلی » در آن همراه با پاسخ تفصیلی آمده است، زیرا جمله «قد جاءتک آیاتی » پاسخ «ما هدانی الله » است، و آمدن آیات خدا، در واقع همان هدایت الهی است . ترجمه آیات چنین است:
«و پیش از آن که به طور ناگهانی و در حالی که توجه ندارید، عذاب بر شما دررسد، نیکوترین چیزی را که از جانب پروردگارتان به سوی شما فروفرستاده شده است پیروی کنید . تا مبادا کسی بگوید: افسوس بر آنچه درباره خدا کوتاهی کردم، و راستی که من از مسخره کنندگان [دین خدا] بودم . یا بگوید: اگر خدا مرا هدایت کرده بود از پرهیزگاران می شدم . یا هنگامی که عذاب را می بیند، بگوید: کاش بازگشتی [به دنیا] داشتم تا از نیکوکاران می شدم . چرا، در حقیقت آیات من برای تو آمد، ولی آنها را دروغ شمردی و تکبر ورزیدی و از کافران شدی » .
پی نوشت ها:
1) محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، چاپ نهم، انتشارات اسماعیلیان، تهران، 1369، ذیل واژه «بلی » .
2) راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دارالقلم - دمشق/الدار الشامیة - بیروت، 1412ق/1992م، ص 146 .
3) لسان العرب، چاپ اول، دار احیاء التراث العربی، بیروت 1408 ه/1988م، ج 1، ص 500 .
4) همانجا . آنچه ابن منظور درباره ساختار «بلی » از تهذیب نقل کرده مورد اتفاق همگان نیست، زیرا بصریان بر این باورند که «بلی » حرف بسیط است; به عکس کوفیان که اصل آن را «بل » می دانند، که برای صحت سکوت بر آن، الف بر آخر آن افزوده شده است .(ر . ک . شهاب الدین السمین الحلبی، الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان، 1414ه/1994م، ج 1، ص 273- 274 .)
5) حسین بن ابی العز الهمدانی، الفرید فی اعراب القرآن المجید، چاپ اول، دارالثقافة، دوحه، 1411 ه/1991م، ج 1، ص 321- 322 .
6) عبدالغنی الدقر، معجم القواعد العربیة فی النحو والتصریف، چاپ اول، منشورات الحمید، قم، 1410ق، ص 125 .
7) ابن هشام جمال الدین الانصاری، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، چاپ قدیم، ص 59- 60 .
8) لغت نامه دهخدا، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1372، ج 3، ص 4333 .
9) همان، ج 1، ص 70 .
10) همان، ج 5، ص 7084 .
