سندباد نامه / تحریر محمد بن ظهیری سمرقندی؛
تصحیح محمد باقر کمال الدینی،
تهران: میراث مکتوب، مرکز بین المللی گفتگوی تمدنها، 1381.
علیرضا ذکاوتی قراگزلو(1)
در قرن ششم نثر فارسی به کمال می رسد یعنی ضمن حفظ فصاحت و متانت به اوج بلاغت و ملاحت نیز دست می یابد. از جمله نمونه های خوب نثر فارسی در قرن ششم سندباد نامه ظهیری سمرقندی است که پیشتر تصحیح پیراسته ای از آن توسط احمد آتش (استانبول 1948) به ضمیمه متن عربی چاپ شده بود. سندباد نامه همچون کلیله و دمنه سابقه پهلوی و پیش از آن هندی دارد و در فارسی هم تحریرهای منثور و منظوم از آن وجود داشته (یا دارد) که تفصیل اینهمه را خواننده در مقدمه فاضلانه چاپ جدید (میراث مکتوب 1381) به قلم دکتر محمد باقر کمال الدین می تواند ببیند. مصحح تمام نسخه های خطی مهم و نیز چاپ احمد آتش را در نظر گرفته و نسخه بدلها را زیر صفحات داده است. تعلیقاتی که به ترتیب صفحات، در آخر کتاب (243، 272) افزوده که برای خواننده متوسط الحال مفید است. بر روی هم کار پاکیزه ای است و چه خوب است سایر متون کهن نیز با توجه به نسخه های خطی نویافته تصحیح مجدد گردد که البته خود عاملی در تکمیل فن سبک شناسی خواهد بود. ضمن تورق کتاب به چند نکته برخوردم که به لحاظ تکمیل کار عرضه می دارد. ان شاء... در چاپهای آینده مورد توجه قرار گیرد.
در صفحه 127 سطر چهارم شعر عربی کلمه «تُحْسِنُ» به نظر نادرست می آید بهتر است آن هم مثل «یُرْجی» مجهول خوانده شود «تُحْسَنُ».
در صفحه 130 و 265 عبارت «ان ریّا احدثت فی الظرف شیئا» چنین ترجمه شده: «به درستی که زن سیراب اندکی آب در ظرف ریخت» درستش چنین است:
«... ظرافت به زه ای پدید آورد» خصوصا با توجه به نسخه بدل در صفحه 130 و مضمون داستان، آن معنایی که نوشته اند مناسب نیست. اما داستان مثل را فعلاً نمی دانم و در تنها منبعی که الساعه در دسترس دارم (فرائد اللئال فی مجمع الامثال) آن را نیافتم.
در صفحه 154 «خسرو» غلط و خُسرُ (= پدر زن) صحیح است
در صفحه 263 «خلالک الجو فبضی و اصفری» را چنین ترجمه کرده اند. «خالی شد برای تو فضا پس تخم بگذار و آواز بخوان».
می دانید که هیچ پرنده ای در فضا تخم نمی گذارد و معمولاً حین پرواز آواز هم نمی خواند. ترجمه درست چنین است «خالی شد برای تو فضا، پس هر طور می خواهی پرواز کن و معلق بزن» چون پرنده وقتی در فضا پرواز می کند با تغییر جهت بالهایش نسبت به تابش آفتاب، انعکاس نور زرد یا سفید می شود. البته همان حاصل معنا که در پرانتز نوشته اند صحیح است: «محیط برای تو بدون مزاحم شد، پسر راحت باش». این نکات به هیچ وجه از ارزش کار مصحح فاضل نمی کاهد. ما ملاحظه این چاپ از سندبادنامه را به اهل مطالعه توصیه می کنیم.
*. پژوهشگر و منتقد متون ادبی و تاریخی.