معرفی / مجموعه کتابک

مجموعه کتابک عنوان مشترکی است بر ۶ مجلد کتاب اثر سید فرید قاسمی که به تازگی از سوی خانه کتاب منتشر شده است.

مجموعه کتابک عنوان مشترکی است بر 6 مجلد کتاب اثر سید فرید قاسمی که به تازگی از سوی خانه کتاب منتشر شده است.

1. مطبوعات کتابگزار در 2 مجلد

2. جنگ کتاب

3. فهرست کتاب هفته در 3 مجلد

سیدفرید قاسمی از جمله معدود دانش آموختگان کتابداری هستند که در عرصه تاریخ مطبوعات خوش درخشیدند و کارنامه ارزنده ای از خود بجا می گذارند، در طول 25 سال سابقه مطبوعاتی و کتاب، سرگذشت مطبوعات ایران به خامه او شگفت آفرین است و رویدادهای مطبوعاتی ایران (1215 1382) خود کار بزرگی است، افزون بر آن چندین نشریه قدیمی را باز چاپ کرده اند، و سردبیری چندین نشریه چون رسانه، فصلنامه شقایق، ایران سال، رسانه آموزشی، مدیریت و سردبیری پژوهشنامه تاریخ مطبوعات ایران، فصلنامه لرستان پژوهی و کتاب هفته، همه و همه صالحات و باقیاتی است که از خود بای می خواهند گذارد.

آقای قاسمی در لرستان شناسی و لرستان پژوهی مقام شامختی دارند و افزون بر انتشار چندین نشریه در باب لرستان شناسی، در فکر تدوین دانشنامه ای هم درباره لرستان شناسی هستند.

پس از این معرفی کوتاه که به هیچ وجه مقام شامخ علمی و فعالیت مطبوعاتی ایشان را بیان نمی کند به معرفی مجموع کتابک پرداخته می شود.

جنگ کتاب: مقاله ها گزارشها و نکته های درباره کتاب؛ به انضمام: کتابشناسی کتاب / سیدفرید قاسمی. تهران: خانه کتاب، 1382. 1008 ص، بها: 50000 ریال

کتاب حاضر در سه بخش تدوین یافته بدین صورت که بخش اول متن اصلی کتاب در 860 صفحه همراه با نمایه 861 893؛ بخش دوم یا پیوست 1: کتابشناسی کتاب از 895 921؛ و بخش سوم یا پیوست 2: کتاب (چاپ کابل) از 923 تا پایان کتاب در 88 صفحه.

بخش اول یا متن اصلی کتاب، مجموعه ای است «در بردارنده شماری از مقاله ها، گزارش ها، نکته ها، شعرها، حکایت ها و روایت های مرتبط با کتاب، که طی چهاردهه به طور پراکنده در نشریه های ادواری حوزه کتاب در ایران به چاپ رسانده اند»1 که آقای سیدفرید قاسمی برای آگاهی هر چه بیشتر کتابگزاران، کتاب پژوهان و نشر شناسنان که به حق خود یکی از آنان هستند جمع آوری و انتشار داده اند.

در سبب تدوین و تنظیم این اثر مهم آقای قاسمی گوید «بسیاری از مندرجات نشریه های قدیم ایران، خواندنی و مرجع پژوهشگران امروز و آینده اند، اما نسخه های این نشریه ها کمیاب و پاره ای نایاب اند.

نیاز محققان، کارشناسان و علاقه مندان در دهه های اخیر به نشریاتی از این دست، اندیشه باز چاپشان را فراهم آورد. و موجب شد که شماری از نشریه ای ادواری پیشین تجدید چاپ شود، اما چندی است که باز چاپ دوره کامل روزنامه ها و مجله های گذشته به علت هزینه های بالا مقدور نیست و نشر گزیده مندرجات سزاوارتر است، چرا که با سهولت بیشتر و قیمت کمتر مطالب مورد نیاز به دست خواهندگان و خوانندگان می رسد»2

آقای سیدفرید قاسمی در این اثر مقالاتی را که مرتبط با کتاب، کتابخانه، چاپ و چاپخانه و ناشران و فهرست نویسان و کتابشناسان و... بوده از نشریات مختلف با ذکر مأخذ (عنوان نشریه، شماره، تاریخ، ص) و نام مؤلف مقاله جمع آوری و در یکجا گردآورده اند و این امانت داری ایشان درخورد تحسین است.

گر چه این جمع آوری و تدوین شامل تمامی مقالات در این حوزه نیست چنانچه خود متذکر شده اند «در بردارنده شماری از مقاله ها، گزارش ها، نکته ها و...» است، اما در برگیرنده مهمترین مقالات و گزارشهائی است که تاکنون به چاپ رسیده اند همچون: شیوه کتاب خواندن / از پرویز نائل خانلری؛ کتابخانه ملی / از علی اصغر شمیم؛ کتابهای خواندنی / از عباس اقبال آشتیانی؛ لذت مطالعه / از بنت کرف؛ تاریخچه کتابخانه / فرانسیس کنت؛ وقایع نگاری چاپ: از اختراع کاغذ تا چاپ افست؛ کتابخانه عمومی / از ایرج افشار؛ کتابخانه عمومی و لزوم ایجاد آن در ایران / از زنده یاد سید محمد محیط طباطبایی و... که همه خواندنی و مفید است.

بخش دوم کتاب (پیوست 1) که کتابشناسی کتاب است.

در این بخش آقای قاسمی اقدام به تدوین کتابشناسی در موضوع کتاب کرده اند به عبارتی سیاهه ای از کتابهائی که درباره کتاب تألیف یا ترجمه شده است را تدوین کرده اند. و در مجموع شامل 319 عنوان را دربر می گیرد.

تنظیم این کتابشناسی بر اساس الفبائی پدیدآورنده اثر است اعم از شخصیت های حقوقی و حقیقی. و اطلاعات ارائه شده شامل:

پدید آورنده شخصیت حقوقی: موسسات و سازمانها، و شخصیت حقیقی یعنی افراد عنوان اثر، مترجم، محل نشر، ناشر، تاریخ نشر، صفحه، و بسیار کارآمد و قابل استفاده است. و همچنین در مقدمه خاطر نشان شده «که اطلاعات سایر آثار درباره کتاب در بانک اطلاعات کتابخانه تخصصی کتاب در دسترس عموم قرار خواهد گرفت»2

بخش سوم (پیوست 2). چاپ افست لوحی یا بازچاپ مجله کتاب: دری میاشتنی (چاپ کامل) است. نشریه ای که دربها 1352 به مدیر مسؤولی رضا مایل هروی در کابل منتشر شد و تاریخ نشر اولین شماره آن در حمل، ثور جوزا 1352 بود.

این عمل ارزنده یا بازچاپ این چنین نشریات کمیاب از اقدامات آقای قاسمی است که ید طولانی در این امر دارند و درگذشته نشریاتی چون: دانش، روزنامه ملتی، روزنامه علمیه نظامی، مجله محیط و... بازچاپ کرده اند.

فهرست کتاب هفته / سیدفرید قاسمی، تهران: خانه کتاب، 1382 3 جلد (ج 1: 36 ص ؛ ج 2: 869 ص؛ ج 3: از ص 879 1429) بهاء: ج 1: 38000 ریال؛ ج 2: 45000 ریال؛ ج 3: 35000 ریال.

در شهریور 1382 نشریه ای منتشر شد که نام آن «کتاب هفته» بود و تاکنون نیز منتشر می شود. نشر کتاب هفته از بدو نشر تا امروز به سه دوره تقسیم می شود.

1. دوره اول: از 3 شهریور 1352 15 آبان 1377.

2. دوره دوم: از 30 آبان 1377 29 خرداد 1380.

3. دوره سوم: از 12 خرداد 1380 پایان اسفند 1382.

انتشاره دوره اول کتاب هفته در 258 شماره و در 252 مجلد در قطع رقعی و مشتمل بر اطلاعات کتابشناختی کتابها بود. این اطلاعات دربردارنده: عنوان کتاب، نام پدید آورنده یا پدید آورندگان، محل نشر، ناشر، شماره صفحات، قطع، نوع جلد، قیمت، نوبت چاپ، میزان شمارگان و بعضی اطلاعات ضروری دیگر بود.

انتشار دوره دوم با «شماره یک، پیاپی 259» در 30 آبان 1377 و در مجموع 129 شماره چاپ و منتشر شد که آخرین شماره آن 29 خرداد 1380 بود.

در این دوره که به کلی متفاوت از دوره اول است، افزون بر اطلاعات کتابشناختی کتابهای تازه چاپ، خبر، گزارش، گفتگو، میزگرد، مقاله، یادداشت، معرفی، نقد و بررسی کتاب و پاره ای دیگر مطالب همراه بود.

دوره سوم در حالی آغاز شد که فصلی از سال 1380 به مام می رسید بنابراین نخستین شماره دوره سوم در 12 خرداد 1380 منتشر شد که تاکنون ادامه دارد اما در این اثر تا پایان 1382 مورد نظر است ؛ و دو مجلد از سه مجلد فهرست کتاب هفته را بخود اختصاص داده است.

جلد اول اثر حاضر اختصاص به دوره اول و دوره دوم دارد و در آن فهرست کتاب هفته دوره اول صفحات 9 28 جلد اول را دربر می گیرد و افزون بر کتابشناسی کتب منتشره در هر هفته، تغییراتی که در طول دوره نشریه داشته نیز بیان شده، همچون اضافه شدن نمایه ناشر از شماره 74، دو ستونی شدن نشریه از شماره 92 و اضافه شدن نمایه عناوین، پدیدآورندگان و راهنمای ناشران از شماره 155 و جدول نشانه های موضوعی از شماره 160 و تغییرات دیگری که در حیات آن رخ داده است.

و فهرست کتاب هفته دوره دوم از ص 31 شروع و به ص 441 پایان می یابد و از ص 443 نمایه که در صفحه 506 پایان می یابد؛ و از ص 507 636 تصاویر صفحه اول کتاب هفته دوره دوم را شامل می شود.

جلد دوم و سوم اثر اختصاص به دوره سوم دارد. در این دوره نیز همچون دوره دوم: اطلاعات کتابشناختی، خبر، گزارش، گفت و گو، میزگرد، مقاله، نقد و بررسی و معرفی کتاب و... با تغییراتی در صفحه آرایی و اهداف جدید، کتاب هفته را «در مسیر تازه، انداخته که «می خواهیم یک اتفاق باشیم: کتاب برای همه» تیتری که در اولین شماره دوره سوم نظر را بخود جلب می کرد.

جلد دوم فهرست کتاب هفته در دو بخش تدوین یافته: بخش اول کتاب هفته (دوره سوم) که به معرفی دوره سوم، اهداف دست اندرکاران از نشر آن، افراد و شخصیت هایی که با آن گفت و گو شده، نام کسانی که از آنان مقاله چاپ شده؛ و هم چنین مصاحبه هایی که با پدید آورندگان کتاب، اصحاب فرهنگ و هنر شده و تجزیه تحلیل محتوای کتاب هفته در دوره سوم.

بخش دوم: فهرست مطالب دوره سوم: مندرجات 12 خرداد 1380 شهریور 1384 جلد سوم اثر در چهار بخش تدوین یافته: بخش نخست ادامه فهرست دوره سوم مندرجات 8 شهریور تا 25 بهمن 1382؛ بخش دوم نمایه عام مجلد دوم و سوم؛ بخش سوم که تکمله است بعد از تدوین اصلی کتاب که مندرجات اسفند 1382 را شامل می شود؛ و بخش چهارم تصاویر صفحه اول کتاب هفته از دوره سوم است.

در تنظیم این فهرست آقای قاسمی در سرآغاز گوید:

«درآیه (مدخل) این فهرست بر اساس حروف الفبای نام خانوادگی و سپس نام پدیدآورنده است و چنانچه مطلب نام پدید آورنده نداشت، عنوان آغازگر مدخل شد. نام نشریه، شماره پیاپی، تاریخ روز، ماه، سال و شماره صفحه یا صفحات نیز در پی هر عنوان آمد و برای سهولت بازیابی مطالب در پایان مجلد اول و سوم نمایه عام آورده شد و شماره هایی که در نمایه در مقابل شناساسه ها گذاشته شده اند به شماره مدخل بازگشت می شوند»3

باید به آقای سیدفرید قاسمی دست مریزاد گفت که با اقدام به تدوین این سه مجلد، دست یابی بر محتوای هر سه دوره کتاب هفته را برای پژوهشگران و محققان آسان کرد و بار دیگر با اقدامی مفید در زمینه مطبوعات و تاریخ مطبوعات نام خود را جاودانه ساخت، خدایش اجر دهاد.

مطبوعات کتابگزار: تاریخ نشریه های ادواری حوزه کتاب در ایران / سیدفرید قاسمی. تهران: خانه کتاب، 1382، 2 جلدی (2078 ص).

بهاء: هر جلد 50000 ریال.

به روایت تاریخ نویسان نخستین چاپخانه در ایران در 1048 ه . ق در جلفای اصفهان تأسیس و پس از چاپ شماری کتاب غیر فارسی تعطیل شد. چاپ کتاب به زبان فارسی با انتشار کتاب فتح نامه و جهادیه در 1233 ه . ق در تبریز آغاز شد و چاپ و نشر کتاب در تهران از سال 1239 یعنی شش سال پس از تبریز بود و تهران سومین شهری بود که صاحب چاپخانه و نشر کتاب در ایران شد.

از همان آغاز چاپ و نشر کتاب در ایران توجه به معرفی کتاب مدنظر بود و نخستین سیاهه / فهرست کتابهای چاپی را در پایان کتاب گنجینه اثر میرزا عبدالوهاب متعمد الدّوله می توانیم ببینیم و به عبارتی آن را نخستین کتابشناسی چاپی باید نام گذاری کنیم؛ و این فهرست در برگیرنده کتابهای چاپی حد فاصل سال های 1239 1282 ه . ق است.

با ظهور پدیده دیگری در عرصه چاپ و نشر یعنی روزنامه به سال 1253 در تهران با نام کاغذ اخبار وارد مرحله دیگری شدیم، گر چه به دلیل فقدان شماره های این نشریه بدرستی نمی دانیم که آیا به معرفی کتابهای چاپی هم اقدام کرده است یا نه؛ اما در دومین نشریه منتشره در ایران به همت میرزا تقی خان امیرکبیر یعنی روزنامه وقایع اتفاقیه به اعلان کتاب برمی خوریم که باید از آن به عنوان «نخستین آگهی های مطبوعاتی کتاب و نخستین فهرست کتابهای موجود در بازار عصر ناصری»4 یاد کنیم. اعلان یاد شده در روزنامه وقایع اتفاقیه در سال اول 18 بار، در سال دوم 35 بار، و در سال سوم 25، و در سال چهارم 18 بار، و در سال پنجم 8 بار به چاپ رسیده است.5 و هم چنین اعلان ها و اخبار دیگری از کتاب و نشر در این روزنامه می بینیم و پس از آن در روزنامه های دیگر همچون: دانش، روزنامه نظامی دولت علیه ایران، شرف، ناصری، اطلاع، فرهنگ که همگی مربوط به دوره قاجار و عصر ناصری است که در تهران و شهرهای ایران منتشر می شدند اعلان و اخبار مرتبط با کتاب را درج کرده اند.

از نخستین فهرست و اعلان کتاب در نشریات ادواری تا ظهور نشریه کتابگزار، قانون مطبوعات پس از صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی به تصویب رسید. در این قانون هشت(8) ماده به کتابفروشی و «طبع کتب» و «دست فروش»ها اختصاص داشت6.

پس از ربع قرن که از صدور فرمان مشروطیت می گذشت نخستین نشریه کتابگزار به همت زنده یاد محمد رمضانی صاحب کلاله خاور به سال 1311 ش منتشر شد، به عبارت دیگر پس از 118 سال که از چاپ نخستین کتاب و قریب 98 سال از چاپ نشریات ادواری در ایران می گذشت حال نشریه ویژه کتاب منتشر می شد و پس از آن نشریات دیگری در حوزه نقد و بررسی کتاب، معرفی کتاب و مسائل مربوط به چاپ و نشر، راهنمای افراد در مورد انتخاب کتاب و احیاء نام نویسندگان و شعرا و مترجمین و آنچه مربوط به مسائل چاپ کتاب می شود دایر شد.

کاری که فرید زمانه سیدفرید قاسمی در تاریخ مطبوعات ایران انجام داده تألیف دو جلد کتاب بس ارزنده درباره نشریات ادواری کتابگزار در ایران است که قریب 88 عنوان در جلد اول و 51 عنوان در جلد دوم همراه با 18 عنوان نشریه های جشنواره ها، نمایشگاه ها و همایش ها و... و ویژه نامه های مطبوعات (مجله صنعت و چاپ، مجله سروش، شهر کتاب، اردیبهشت و...) و 9 عنوان نشریه های اهل قلم است که پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن را دربر می گیرد.

قریب به 40 عنوان از نشریات کتابگزار معرفی شده در این کتاب مربوط به قبل از انقلاب و بقیه در ایام جمهوری اسلامی ایران تا پایان سال 1382 ش است.

خوشبختانه تنظیم کتاب بر اساس تاریخ ظهور نشریات کتابگزار است که پس از مقدمه بسیار عالمانه و محققانه مؤلف شروع می شود و در پایان هر مجلد تصاویر جلد یا صفحه عنوان نشریات بررسی شده کتابگزار را به صورت افست مشاهده می کنیم.

برای سهولت دستیابی به محتوای اثر، مؤلف محترم نمایه مبسوطی تدوین کرده اند که صفحات 1765 2002 را دربر می گیرد.

مؤلف محترم در تألیف کتاب حاضر از هیچ نکته ای فروگذار نکرده اند در معرفی هر عنوان نشریه به تاریخ تأسیس، مدیر، مشکلات نشر، بررسی محتوای نشریه و اسناد و مدارک مربوط به نشر مطبوعات توجه داشته اند تا آنجا که درمعرفی مجله کتاب با تکیه بر اسناد و مدارک، امتیاز یا مجوز چاپ نشریه را در 1346 ارائه کرده اند و در پایان متذکر شده اند که: نسخه ای از این نشریه در کتابخانه های معتبر تهران موجود نیست، گویا هیچ گاه مجله کتاب به مدیریت حسینقلی شاهرخ افشار که مجوز نشر به نام او صادره شده منتشر نشده است.