اشاره: همه ساله با فرا رسیدن نیمه شعبان شهر آذین بسته می شود و مردم با شور و شوق به هم تبریک می گویند. این تبریک و تهنیت انعکاس تمنای همه مردم است و تنها مخصوص شیعیان نیست. تمنای همه کسانی که در عرصه خاک زندگی می کنند و درمانده و جویای عدالت اند. به بیان دیگر این تمنا ذاتی وجود آدمی است. تمنای انتظار و آرزوی فرارسیدن روزی که عدالت در عرصه زمین جاری شود. اما با مشاهده بحرانهایی که بشر را از هر سو در خود فرو برده، این تمنای ذاتی و شوق دیدار مردی که همه را از این وضع نجات دهد دو چندان می شود.
همواره این پرسش برای ما مطرح بوده که چرا جشن میلاد در جغرافیای نیمه شعبان می ماند و امکان این پیدا نمی شود که این موضوع، یعنی انتظار رسیدن پیک پی خجسته ایمان و رستگاری در هیات یک فرهنگ، یک ادب عمومی در بستر تاریخ جاری شود و این امکان به وجود آید که از منظر موعود و اعتقاد به مهدویت بتوان درباره آینده جهان و جهان آینده گفتگو کرد.
خوشحالیم که فرصتی به وجود آمد تا بتوانیم همین موضوع را در حضور استادان عزیز و محترم آقایان دکتر داوری، حجة الاسلام سبحانی و حجة الاسلام پارسانیا به بحث بگذاریم.
: بسیاری از مکاتب فلسفی و سیاسی همواره از آینده و جهان و جهان آینده گفتگو داشته اند و به نوعی در بحث از فلسفه تاریخ نیز این موضوع مطرح است. بسیاری از نظریه پردازان سیاسی هم با گفتگو درباره آینده جهان، زمینه هایی را برای تدوین طرحهای استراتژیک فراهم کرده اند. طرحهایی که مردان اهل سیاست به اتکای آنها برنامه ریزی کرده و سعی داشته اند که بر مقدرات و مقدورات مردم ساکن کره خاک دست یازند. سخن این میزگرد ناظر بر این گفتگو است:جهان آینده و آینده جهان. اما این بار از منظر ویژه اهل دیانت و خصوصا آنچه که شیعیان به آن توجه دارند.
بحث را با این سؤال شروع می کنیم: آیا امکان دسته بندی دیدگاههای مختلفی که سعی در گفتگو درباره آینده جهان و جهان آینده داشته اند وجود دارد یا نه و اگر این دسته بندی امکان دارد; وجه تفارق این دیدگاهها چه می تواند باشد؟
دکتر داوری: کسانی که از نظر علمی به تاریخ نگاه می کنند حرفشان این است که درباره آینده نمی توان چیزی گفت، و آینده را نمی توان پیش بینی کرد. این حرف، حرف موجهی است، یعنی با نگاه علمی به تاریخ و به حوادث و وقایع، پیش بینی کردن آینده کار دشواری است. البته معنای این سخن این نیست که بگوییم جامعه شناسان راجع به آینده چیزی نمی گویند و یا نمی توانند چیزی حدس بزنند، و یا ما بر مبنای معلوماتی که از مطالعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به دست می آید، نمی توانیم چیزی بگوییم; بلکه معنایش این است که ما به اقتضای روش علمی از پیش بینی آینده خودداری می کنیم.
البته در فلسفه های تاریخ به نحوی پیش بینی وجود دارد. زیرا در فلسفه تاریخ سیر حوادث تابع قواعد و ضوابطی است. بنابراین اجمالا و با اندکی مسامحه می توان گفت که یک نظر علمی و یا موسوم به علمی است که درباره آینده بحث نمی کند، یا اظهار می کند که بحث نمی کند. البته ممکن است که کسانی که همین حرف را می زنند خودشان راجع به آینده جهان چیزی بگویند، اما اگر از آنها پرسیده شود که چرا به پیش بینی آینده پرداخته اید؟ ممکن است بگویند که این یک نظر شخصی است و حدس و ظن و گمان است.
در فلسفه تاریخ به هر حال راجع به آینده بحث می شود. در دین، لااقل در ادیان توحیدی، مساله آینده و مساله نجات بخشی مطرح است، در دین قدیم ایرانیان نیز این مساله مطرح است. وقتی سخن از منجی گفته می شود آینده هم قهرا مطرح می شود.
«مزدائیان » به منجی قائل اند و ادیان ابراهیمی هم، همه منجی دارند، مسلمانان به مهدی و منجی قائل اند و برای ما شیعیان که امامت را اصل دین می دانیم این بحث منجی و تامل درباره آن اهمیت بیشتری داشته و به صورت درخشانتری مطرح است. فیلسوفان هم راجع به این مطلب اظهار نظر می کنند و در میان صاحب نظران علم کلام هم که در مامت بحث می کنند ما می توانیم نظرهای مختلف پیدا کنیم. یک کلمه دیگر هم بگویم و آن این است که بعد از جنگ دوم جهانی با اینکه در علوم اجتماعی و انسانی اصل این بود که پیش بینی و پیشگویی نباشد یک رشته ای در خصوص آینده نگری تاسیس شد و کتابهای نسبتا زیادی هم در باب آینده نگری نوشتند و این خیلی امر خلاف روش هم نیست زیرا از ابتدا «فرانسیس بیکن » و «دکارت » که مبنای روش علمی و نگرش علمی را گذاشتند; این مطلب را مطرح کردند که علم به ما قدرت و امکان بینش می دهد و امکان تصرف می دهد و در واقع این صفت و خصوصیت را برای علم ذکر کردند که علم ما را توانا می کند که آینده و زندگی و آینده عالم رابسازیم، مهمترین مساله ای که در قرن 18 مطرح است این است که بهشت را در زمین طراحی بکند و در جهت تحقق جامعه ای که درآن بیماری و فقر و جنگ و ابتلائاتی از این قبیل نباشد، تلاش کنند.
: آنچه که درباره ادیان ابراهیمی و غیر ابراهیمی گفته می شود، ناظر بر این دریافت است که گفتگو درباره آینده جهان متکی بر نگرش ویژه اهل دیانت است. که بی آن تکیه گاه، سخن بی پایه می ماند. اما در نقطه مقابل شما فرمودید که برخی از نظریه پردازان جدید نیز درباره آینده جهان سخن گفته اند; آیا سخن آنها هم درباره آینده جهان و نحوه زیستن در عرصه خاک و یا به عبارت دیگر ساختن بهشت زمینی، متکی بر یک نگرش کلی و یک دریافت ویژه از هستی است و یا صرفادر میان مباحثات معمولی سیاسی، اجتماعی می ماند؟
دکتر داوری: مسلما این طور است. مسلما ما هرچه بگوییم مبتنی بر درک قبلی و علم قبلی ما است. کسی که دید فلسفی دارد و فی المثل قائل به «ایده آلیسم » است نسبت به آینده یک بینش خاص دارد. و کسی که دید «رئالیسم » یا «ماتریالیسم » و یا دید متفاوت از دید دیگران دارد نسبت به آینده هم حرف دیگری می زند. بی تردید اینطور است که دیدگاههای امروزی بخصوص، حتی اگر منکر فلسفه باشند و فلسفه را هیچ و پوچ شمرند مبتنی بر یک فلسفه ای است. منتها ممکن است یک دیدی مبتنی بر یک فلسفه بد باشد. فلسفه بد وقتی می گوییم در همه حوزه ها ما می تواند وجود داشته باشد یعنی فلسفه سطحی، فلسفه ای که عمق ندارد و مبانی استواری ندارد، آن فلسفه، فلسفه بد است و گاهی اظهار نظرها مبتنی بر فلسفه بد است. اما این مشکل در همه جا هست، در دین هم فرق می کند وقتی ما از انتظار حرف می زنیم هر کس مسلمان است و بخصوص هرکس شیعه است; در انتظار موعود است و در انتظار فرج به سر می برد. اما، این انتظار درجات دارد و این انتظار معانی مختلف دارد و خود ما دیدیم که در این پنجاه و شصت سال اخیر راجع به انتظار چه بحثهایی شده و چه اختلافهایی بوده است و آن هم مبتنی بر یک تلقی و تصور کلی است که از مبدا عالم و آدم و مبدا وجود داریم. اگر آن تلقی برای ما روشن شود، آن وقت این اختلافهایی هم که در باب انتظار، در بحث فعلی مان، هست روشن می شود. به هر حال ما بدون اتکا به یک علم قبلی که بیشتر کلی است نمی توانیم بعضی جنبه ها را ببینیم و نمی توانیم هیچ حکمی راجع به مسایل و مطالب بکنیم.
چیزهایی وجود دارد که ما آنهارا تنها وقتی می بینیم که با یک مبنا واصل به آنها نگاه کنیم، چشم ما گاهی بعضی چیزها را نمی بیند و بعضی چیزها را می بیند، بعضی چیزها را بزرگ می بیند، روشن می بیند و بعضی چیزها را مبهم می بیند، این چشم سر ما نیست که می بیند یا نمی بیند، این ما هستیم که گاهی بستگی هایی داریم که چیزهایی را نمی توانیم ببینیم و چیزهایی را می توانیم ببینیم، غفلتهایی داریم که باعث می شود بعضی چیزها را نبینیم و در مقابل به بعضی چیزها توجه پیدا کنیم.
: در واقع این نتیجه از این مطلب حاصل می شود که هیچ سخنی نیست که دانسته و یا ندانسته ناظر به نگرش کلی بر هستی نباشد، باء توجه به این مطلب و موضوع ویژه ای که الان مورد بحث ماست این سؤال را از جناب آقای سبحانی دارم که آیا درباره جهان آینده و آینده جهان می توان دسته بندی مشخص تری را بیان کرد؟ به عبارت دیگر آیا با توجه به مکاتبی که در این باره بحث کرده و یا اشخاصی که نظریه یا تئوری ویژه ای را در این زمینه مطرح کرده اند، ما می توانیم به دسته بندی مناسبی برای این موضوع برسیم یا نه؟
حجة الاسلام سبحانی: در ادامه فرمایشهای آقای دکتر داوری در خصوص دسته بندی دیدگاههای مختلف درباره آینده تاریخ، یک توضیحی را می خواستم اضافه کنم. قبل از هر چیز لازم است خوشحالی خودم را از طرح مباحث جدی و اساسی پیرامون موعود مهدویت ابراز کنم. پیش از پاسخ به پرسش جنابعالی لازم می دانم نکته ای را مقدمتا عرض کنم. ما معمولا عادت کرده ایم که به ظهور و عصر موعود به عنوان یک اتفاق و یک استثنا بنگریم. از همین روی مفاهیمی چون انتظار، فرج و مهدویت به تحلیل ما از تاریخ راه نمی یابد. اگر معتقدیم که تاریخ فلسفه ای دارد و اگر بر تاریخ قانون و قاعده ای حاکم است و این کاروان بشریت را سرنوشتی در پیش است، پس باید برای روز موعود و برای جامعه عصر ظهور و فرایندی که غیبت امروز ما را به فردای ظهور تبدیل می کند قانون و قاعده ای وجود داشته باشد. باید باور داشت که مهدی، عجل الله تعالی فرجه، مربوط به ماضی بعید یا آینده مبهم نیست، او امام زمان، علیه السلام، است; نه فقط این زمان که امام، علیه السلام، در لحظه لحظه تاریخ حضور دارد و بر آن تاثیر می گذارد. او نه تنها در زمان است بلکه حاکم و محیط بر زمان است. پس باید در نظر آوریم که قیام مهدی، عجل الله تعالی فرجه الشریف، یک حادثه نیست، یک حقیقت تاریخی و برآیند تلاش همه صالحان و پیامبران است. ما باید نگاهمان را نسبت به تاریخ و فلسفه تاریخ تصحیح کنیم. ما متاسفانه غالبا در تفسیر تاریخ با قرآن کریم همرای و همعقیده نیستیم. نگاه ما به تاریخ برگرفته از اندیشه های ناقص بشری است، چنان که خواهیم دید تحلیل غرب از تاریخ هنوز بر ذهنیت ما حاکم است و گویا دست از سر ما بر نمی دارد.
همانطور که فرمودند، در واقع دیدگاههای پیش بینی کننده تاریخ آینده به دو دسته کلی تقسیم می شود، دیدگاههایی که بیشتر فلسفی است و با نگاه فلسفی سعی می کند آینده تاریخ را تفسیر کند و دیدگاهی که متاثر از جریان علم گرایی و عمل زدگی دوران مدرنیته است و بیشتر به صورت مقطعی و موردی در پی این بوده که مسایل آینده را پیشگویی کند و حدس بزند. گرچه این دیدگاه دوم هم همانطور که فرمودند بر یک مبنای فلسفی و انسان شناسی استوار است، اما به هر حال خود آنها ادعایشان این است که تقریبا پایان دوران فلسفه فرا رسیده و الان، منطق و روش پرداختن به مسایل اجتماعی و تاریخی چیز دیگری است. جریان اخیر بخصوص بعد از جنگ جهانی دوم و با مشکلاتی که جهان غرب پس از این جنگ پیدا می کند خیلی رشد کرد. نظریه «فوکویاما» در این راستا است که در واقع می خواهد دیدگاه لیبرالیستی را که در جنگ جهانی دوم و بعد از فروپاشی شوروی سابق بار دیگر به طور جدی مطرح شد و فضای جدیدی پیدا کرد، دوباره تقریر کند و یک نگاه از این سو به آینده تاریخ داشته باشد، امثال «هانتینگتون » از دیدگاه دیگری مسایل را نگاه می کنند و سعی می کنند عنصر فرهنگ و تمدن را در تحلیل خود از تاریخ دخالت دهند.
اما در مقابل این جریان و پیش از ظهور این نوع پیش بینیها نسبت به تاریخ، دیدگاه اندیشمندانی را داریم که بیشتر از منظر فلسفی به تاریخ نگاه می کنندو آینده تاریخ را هم در همین سمت و سو می بینند. اگر قرار باشد که یک دسته بندی کلی در این زمینه ارایه بدهیم باید گفت: در این زمینه دو گرایش عمده در بین فیلسوفان جدید غرب وجود دارد. یک گرایش که می شود آن را تفسیر مارکسیستی - لیبرالیستی از تاریخ دانست، بیشتر نگاه جبر انگارانه به تاریخ دارد و در واقع انسان را تحت شرایط محیط و طبیعت تفسیر می کند، اینکه حالا مارکسیسم را در کنار لیبرالیسم می آوریم باز هم بحثی است که در اینجا بتفصیل قابل بحث نیست. خلاصه آن که در جریان مارکسیستی - لیبرالیستی به دلیل نگاه مادی نسبت به انسان و تاریخ دکتر داوری: در فلسفه تاریخ به هر حال راجع به آینده بحث می شود. در دین، لااقل در ادیان توحیدی، مساله آینده و مساله نجات بخشی مطرح است، در دین قدیم ایرانیان نیز این مساله مطرح است. وقتی سخن از منجی گفته می شود آینده هم قهرا مطرح می شود.
حجة الاسلام سبحانی: دیدگاههای پیش بینی کننده تاریخ آینده به دو دسته کلی تقسیم می شود، دیدگاههایی که بیشتر فلسفی است و با نگاه فلسفی سعی می کند آینده تاریخ را تفسیر کند و دیدگاهی که متاثر از جریان علم گرایی و عمل زدگی دوران مدرنیته است و بیشتر به صورت مقطعی و موردی در پی این بوده که مسایل آینده را پیشگویی کند و حدس بزند.
عملا چیزی جز همان فرایندهای طبیعی و اجتماعی مفهوم و معنایی ندارد. ما در دیدگاه مارکسیستی حاکمیت روابط اجتماعی و سازمان اقتصادی بر انسان را داریم، و در دیدگاه لیبرالیستی نیز به شکل دیگری حاکمیت طبیعت بر انسان را داریم. یعنی تمایلات درونی انسان است که محرک انسان می شود و این تمایلات درونی در واقع برخاسته از طبیعت عالم خارج و طبیعت مادی انسان است. در هیچ کدام از این دو دیدگاه انسان و اراده انسان نقش ندارد و در واقع عامل اصلی حرکت تاریخ طبیعت و نظام اجتماعی است. بعد از رشد این اندیشه ها و روشن شدن پیامد اینگونه نظرات که چیزی جز فراموش کردن انسان و سلطه «ماشینیسم » و ایجاد از خودبیگانگی در انسان نبود، مکتبهای فلسفی جدیدی در غرب مطرح شد که آنها به اراده انسان توجهی خاص داشتند و سعی کردند تاریخ و جامعه رااز این منظر تفسیر کنند. در واقع بزرگترین مکتبی که اینگونه می اندیشد «اگزیستانسیالیسم » است که معتقد است که انسان و اراده انسانی است که سرنوشت خودش را رقم می زند. در ظاهر چنین به نظر می رسد که «اگزیستانسیالیسم » از آن نحو جبرانگاری می گریزد و به نوعی، آزادی انسان و اختیار و انتخاب او را در کانون بحث خود قرار می دهد. از این منظر درست است که جبر حاکم نیست اما به دلیل شکسته شدن قانونمندیهای اخلاقی و نداشتن زمینه و معیار درست برای اختیار و انتخاب عملا در اگزیستانسیالیسم نیز ما دچار ابهام و سردرگمی هستیم. در دیدگاه اول باز هم ما بر اساس قانونمندی یک آینده را پیش بینی می کنیم که این آینده یا «کمون نهایی » است که مارکس پیش بینی می کند و یا جامعه های آرمانی که در اندیشه های کسانی مانند توماس مور و دیگر لیبرالیستها تجلی پیدا می کند.
اما در دیدگاه اگزیستانسیالیسم با وجود این نکته مثبت ما می بینیم که یک آینده تیره و تاری به تصویر کشیده می شود. یکی از بهترین سخنان اگزیستانسیالیستها همواره این بود که آینده تاریخ آینده روشنی نیست. مسیری که غرب برای تاریخ رقم زده و این نظامی که دارد پیش می رود نظامی نیست که به سود انسان باشد. این دیدگاه بیشتر به گله مندی از وضعیت انسان و وضعیت آشفته آینده بشریت می پردازد، تا اینکه بخواهد به صورت روشن چیزی را پیشنهاد کند. آنچه که بیشتر در اندیشه های اگزیستانسیالیستی است امید به یک تحول و یک اعجاز است. امید به حضور یک ابر مرد، کسی که این نظام را بر هم زند و یک چیز تازه ای آورد. این دیدگاهی است که در اگزیستانسیالیسم مطرح است. گرچه گاهی اوقات این دیدگاه با نظریه منجی موعود هم تطبیق می شود; اما چون آن مایه ها و پایه های فلسفه دینی در آنجا نیست، می بینیم در نهایت اگزیستانسیالیسم یک نوع نهیلیسم را تبلیغ می کند و انسان را در میان کشمکشهای علم و تکنولوژی و گرفتاریهایی که خودش برای خودش ایجاد کرده، چنان گرفتار می بیند که گویا راه فراری ندارد.
انسان اگزیستانسیالیست انسانی است که در سراسر عمر باید با طبیعت و تاریخ ستیز کند، انسانی است که همه هستی در مقابل او قد علم کرده است تا پشت او را بشکند و او را مقهور خویش کند. از این روست که در اگزیستانسیالیسم انسان تنهاست و پیش از آنکه بخواهد در پیرامون خود بیاندیشد و سرنوشت خویش را تغییر دهد، باید چاره «تنهایی » و «بی معنایی » خود را بکند، چاره ای که عاقبت «ناچار» می ماند و تقدیر تاریخ پیروز می شود و انسان تنهای تنها می ماند و این یعنی نهیلیسم. اگر لیبرالیسم و مارکسیسم انسان را به «از خودبیگانگی » می کشاند، اگزیستانسیالیسم هم عاقبت او را به «در خودماندگی » دچار می کند.
قرن هفدهم و هجدهم سده های حاکمیت لیبرالیسم در غرب است. فلسفه تاریخ در مکتب لیبرالیسم بر هسته ای بنیاد شده است که به آن «نظریه پیشرفت » گفته می شود. همه ظواهر و قراین در آن دوران گواهی می داد که بشریت با بهره گیری از علم و تکنیک گام به گام به جامعه آرمانی نزدیک می شود، جامعه ای که در آن رفاه و آسایش مهمترین و اساسی ترین ارزشها بود. به هر حال در آن زمان ابعاد مادی و تکنولوژیکی به عنوان محور ترقی و توسعه انسانی تلقی می شد، اما از قرن نوزدهم بتدریج نگرانی و دلهره هایی در مورد سرنوشت انسان پدیدار شد. این دلهره ها نخست به امور سطحی و ظاهری مربوط می شد، ولی بتدریج به عمق فاجعه ای که انسان را تهدید می کرد پی بردند. نیچه خیلی جسورتر از دیگران دیوانه وار فریاد زد: «ماشین مؤثر در تمام زندگی و سرمشق تمام زندگی است. زندگی به صورت یک تئاتر در آمده است که در آن همه چیز دروغ و تصنعی است و هیچ چیز اعتباری ندارد.»
این سخن سرآغاز اندیشه های دیگر اگزیستانسیالیستها بود که با همه بحثها و تحلیلها عاقبت هیچ مبنا و منطق روشنی برای تاریخ و آینده جهان معرفی نمی کنند. کارل یاسپرس، فیلسوف معتدل اگزیستانسیالیست، در کتاب «آغاز و انجام تاریخ » اعتراف می کند که: «همه چیز آینده دهشناک است. انسان با دست خویش خود را به نابودی می کشاند و هیچ امیدی نیست. تنها یک امید هست: این که انسان بر این سرنوشت خویش آگاه است و نشانه اش ترس انسان است.»
آخرین حرف و حدیث یاسپرس درباره آینده انسان و جهان این است: «خطر این است که خطر را فراموش نکنیم.»
من در این راستا می خواستم حضور جناب آقای دکتر داوری را غنیمت بشمارم و از ایشان بخواهم که در خصوص آینده تاریخ از دیدگاه اگزیستانسیالیستها مطالب بیشتری مطرح کنند.
استاد داوری: عرض می کنم که با فلسفه اگزیستانس مساله آینده در کانون بحث فلسفه و تفکر فلسفی غرب قرار گرفته است همانطور که فرمودند اگر ما به «سارتر» نگاه بکنیم، او همه آینده را محال می بیند و به قول خودش برای انسان سه (از خود به در شدن) قائل است، که هر سه به محال و پوچی و به چیزی که بی معناست (absurd) می انجامد. در دیگر فلسفه های اگزیستانس مساله به این صورت نیست اگر به اعتبار تاریخ غربی نگاه کنیم. شاید مثلا در تفکر «مارتین هایدگر» بحث از پایان تاریخ غربی و گذشت از این تاریخ و طرح تاریخ دیگر را بیابیم و ببینیم. «گابریل مارسل »، که یک مسیحی کاتولیک است، در فلسفه اش وفای به عهد و امید را مطرح می کند. آخرین حرف فلسفه «گابریل مارسل » امید است. در فلسفه «یاسپرس » امید به قهرمان است، امید به یک منجی است، البته این منجی نامی ندارد، تشخصی ندارد، با اینکه یاسپرس ضد مسیحی نیست
حتی شاید غیر مسیحی نباشد حتی مسیح را مطرح نمی کند. اما همانطور که فرمودید به طور کلی یک نظر عام و شامل همه اینها نسبت به آینده تاریخ دارند، چه تصریح بکنند به اینکه نظرشان به تاریخ غرب است و چه اصلا تاریخ غرب را جدا از تاریخهای دیگر ندانند و بگویند این نظری است نسبت به آنچه که بشر فعلی با وضع فعلی به سمت آن می رود، در هر حال اینها معتقدند که آینده تاریخ خیلی روشن و امید بخش نیست و بعضیها هم گفته اند که ممکن است به فاجعه بیانجامد.
حجة الاسلام پارسانیا: برای تقسیم بندی نظریه هایی که در واقع تاریخ و آینده تاریخ بیان می شود به نظر می رسد این میزان بد نباشد که بگوییم: نگاه به تاریخ و جامعه انسانی یا یک نگاه «دینی » است و یا یک نگاه «دنیوی » و سکولار است و دیدگاهها را در این دو عنوان کلی شاید بتوانیم قرار دهیم. این دو دیدگاه در باب تبیین بالفعل وضعیت بشری و جامعه بشری و تاریخ و همچنین در باب آنچه که در آینده واقع می شود وجود دارد و به طور طبیعی تفاوتهایی با هم خواهند داشت.
در نگاه دنیوی انسان، جهان و اجتماع انسان به یک صورت طبیعی و مادی و دنیوی تبیین و تفسیر می شود، البته این نگاه یک پیشینه غالبی ندارد. یک پیشینه ای که تسلط داشته باشد در میان بشر، بیشتر برمی گردد به سده های معاصر. اما در نگاه دینی، انسان نظیر جهان، یک هویت آسمانی و الهی و معنوی دارد و اصل آن است. تاریخها با یک فره ایزدی و فرهنگها با یک حقیقت آسمانی آغاز می شوند، از متن یک شهود می جوشند و از آسمان می آیند در بستر زمین و زمان آلوده می شوند و احیانا حرکتهایی برای احیاء اینها و ستیزهایی در این زمینه شکل می گیرد. اما در نگاه دنیوی تمام آنچه که هویت آسمانی و الهی دارد، تفسیر زمینی و مادی می شود. به عبارت دیگر در نگاه دنیوی به رفتار انسان در تاریخ، نوعی تقلیل گرایی و یا تفسیر «هونتیک »، به بیان رایج امروز حاکم است، یعنی سعی می کنند حرکت فرهنگ را رکت بشری را به زندگی و عواقب مادی و طبیعی او تبیین بکنند.
شاید خود گفتگوهای فرهنگی را علمی نمی دانند. چون آزمون پذیر نیست. لذا وقتی در این زمینه ها وارد می شوند بیشتر تفسیرهای تقلیل گرایانه دارند، تعبیر و تاویل می کنند، در نگاه دینی هم زندگی اجتماعی انسان و تاریخ انسان دقیقا تعبیر و تاویل می شود. اما آنچه که در زمین هست و انسان انجام می دهد، یک تاویل الهی و آسمانی دارد. این دو تفاوت جوهری است برای این دو نوع نگاه، البته نگاه غالب بر دنیای امروز این نگاه دنیوی است. لذا آنچه که از این زاویه وارد نشود اصلا علم نامیده نمی شود.
این تفاوت دو دیدگاه بود نسبت به تحلیلی که درباره فرهنگ و جامعه بالفعل بشری دارند. نسبت به آینده هم این دو دیدگاه بینشها و تفسیرهایشان فرق می کند. در نگاه دنیوی یا مادی و سکولار، نوعا چون وضعیت موجود تاریخ بشر یک وضعیت خوبی است که به صورت فزاینده رشد کرده و به اینجا رسیده است. کسانی که در قرون 19 حتی جامعه شناس بودند و دغدغه اصلی آنها فلسفه تاریخ نبود وقتی نسبت به جامعه بشری سخن می گویند یک حرکت تک خطی را می بینند که از دوران کودکی شروع شده و در قرن نوزدهم به دوران بلوغ و اوج خود رسیده است. بر اساس همین تحلیل نیز به پیش بینی آینده جهان می پرداختند. مثلا «اگوست کنت » پیش بینی می کرد که کاملا قداست زدایی و دین زدایی می شود. به این معنی که دین جدید و آرمان جدیدی که کاملا دنیوی است مطرح خواهد شد و هیچ مشکلی هم برای بشر پیش نخواهد آمد و دیگر کسانی هم که در قرن 19 نسبت به آینده جهان نظری دادند تنها یک حرکتهای تک خطی را ترسیم می کردند. هر چند این نظر دادنها، همانطور که جناب آقای دکتر اول صحبت فرمودند، واقعا یک هویت علمی، به آن معنایی که خودشان از علم می کردند، نداشت. این یک دیدگاه است. احیانا اگر از این زاویه پیش بینیهایی هم نسبت به آینده می شود، اما این پیش بینیها وقتی یک هویت دینی و آسمانی ندارد، در واقع فردا را با عینک امروز خودشان مشاهده می کنند، آن معنا زدایی، حقیقت زدایی، یقین زدایی را وقتی عریان تر بخواهند بکنند، چنانکه در برخی دیدگاههای «پست مدرن » وجود دارد، این شکلی است که یک شکاکیت تام و تمام وعده را می دهند البته و این طور پیش بینیها هم چه بسا در معنای مصطلح علم قرار نمی گیرد. بیشتر کارهای فرا علمی است که انجام می شود.
اما در مورد اینکه در دیدگاه دینی نسبت به آینده جهان چگونه نگاه می شود و چه مسیری برای جهان پیش بینی می شود؟ باید گفت که، نوع ادیان از آخرالزمان خبر دارند و خبر می دهند، و اینچنین نیست که در این نگاه آنچه که در مسیر زمان واقع می شود حتما یک حرکت رو به رشدی باشد. بلکه انسان از نزد خدا آمده است که یک قوس نزول دارد و حرکت بشر یک حرکت نزولی است. انسان در بهشت بود، انسانی که از خاک و گل بود و سپس روح خدا در او دمیده شد. ظاهرا خاک و گل باید در طبیعت باشد اما همین انسانی که آفریده شد همین جا بهشت بود و در بهشت زندگی می کرد و با فرشتگان و خداوند همنشین بود. آن چیزی که باعث شد این انسان رانده شود گناه و غفلت او بود. در تعابیر دینی توحید هویت تاریخی ندارد، در سوره اعراف سخن از این است که خداوند انسان را به خودش نشان داد «و اشهدهم علی انفسهم » و بعد به او گفت: «الست بربکم »; آیا من پروردگار شما نیستم. نگفت حال استدلال کنید که خدایی هست یا نه، بلکه انسان خود را که دید، این خود آینه حق تعالی بود و ربوبیت او را مشاهده کرد و تصدیق نمود: «قالوا بلی شهدنا» ادامه آیه بسیار زیباست، «ان تقولوا یوم القیامة انا کنا عن هذا غافلین »; تا در روز قیامت نگویید که خدایا پدر و مادر، محیط، خانواده، جامعه، جامعه پذیری اینها ما را گمراه کرد و خداوندا ما را اخذ می کنی به کاری که تاریخ ما کرد، پدر و مادر ما کردند، خانواده ما کردند؟ یعنی انسان یک نسبتی با حق دارد که تاریخ نمی تواند واسطه آن باشد. این اصلا تاریخی نیست.
استاد داوری: تاریخ فرع آن است اصلا تاریخها با آن نسبت به وجود می آیند.
حجة الاسلام پارسانیا: تاریخها با نسبت بعد انسان با آن به وجود می آید.اما ارتباط «رب الناس » «ناس » یک ارتباط بی تکیف و بی قیاس است که انسان می تواند از تاریخ همواره فراسو برود. در واقع این بعد تاریخی است و این تاریخ شرک است. اولین مرحله ای که آن وحدت دیده نمی شود، اساطیر هستند که شکل می گیرند. یعنی انسان رانده می شود،با فرشتگان، با وسائط فیض، با مدبرات امر هست اما چون وحدت غایب شد، این کثرت بالاصالة خود را ظاهر می کند و این ارباب انواع مستقل دیده می شوند، دوران، دوران شرک است اما بشر مادی و زمینی محض نیست با حقایق فوق طبیعی ارتباط دارد زندگی اش را با آنها می چرخاند و اقتدارهایی را از آن طریق به دست می آورد. اگر ما نگاه دینی را به طور خاص مد نظر قرار دهیم، شاید یک چیز مشترکی بین ادیان ابراهیمی و ادیان دیگر باشد. اما اگر به طور خاص ما وارد روایات و دیدگاه اسلام و آیات بشویم مثل این است که این بعد انسان یک مراحل تاریخی دارد. مثلا از برخی روایات استفاده می شود که شرک دارد منجمد و انباشته و فزاینده می شود، و این دوری انسان دارد زیاد می شود. از برخی از آیات و روایاتی که تفسیر این آیات وارد شده مخصوصا آن آیاتی که درباره گفتگوی جنیان با پیامبر است، که روایات را نوعا مفسرین در ذیل این آیات آورده اند، چنین استفاده می شود که: جنیان که شیطان هم از آنهاست، تا زمان حضرت مسیح، علیه السلام، تا سه آسمان می رفتند که اینها آسمان معناست و استراق سمع می کردند، اخبار می آوردند، از زمان پیامبر اکرم، صلی الله علیه وآله، پیامبر خاتم دیگر ارتباط اینها با آسمان قطع می شود گویی که کفر کاملا مادی تر و زمینی تر می شود. از این مقطع به بعد و این فرهنگ و زیست تاریخ بشری است که با آموزشها و عادتها پدر و مادر و... غیبت فزاینده که نسبت به حق پیدا می کند و در دوران پیامبر خاتم، صلی الله علیه وآله، به بعد یک شکل تاریخ دارد، یعنی مسیر تاریخ هست که دارد می آید. از یک سو تجلی اسم اعظم الهی است که واقع شده یعنی توحید ناب است، آن چیزی که انبیا دیگر آن قرب فرایضی که در بین آنها نبود اما از یک سوی دیگر کفر هم در نهایت انجماد خودش دارد می رود مثل اینکه مقطع نوینی از تاریخ دارد آغاز می شود و شکل می گیرد و در واقع شرک یک سری از استعدادهای فوق طبیعی خود را دارد از دست می دهد، آن اسطوره ها نوعی حیات و زندگی داشتند، اما در دوران جدید همه ابعاد معنوی خودش را از دست می دهد و تنها لاشه ای از آنها در تاریخ باقی می ماند. این اسطوره ها دیگر زندگی ندارد. بشر باید برگردد و خودش و جهان را بازبینی کند. وقتی که انسان حق را می دید او بر صورت خداوند بود و عالم آیات الهی بود. وقتی نگاه اسطوره ای شد انسان و جهان هم اسطوره ای شدند، حالا اسطوره ها فقط عادت اند، به کار نمی آیند از این به بعد آنچه که می ماند باید برگردد و یک تصویر جدیدی از خودش ارایه بکند. و آن بخشی از دنیا این توان را دارد که این تصویر را بیشتر ارایه بکند که از دین دورتر است و از اسطوره دورتر است. این استعداد در او بیشتر است و ظاهرا غرب این شایستگی و استعداد را بیشتر داشت و زودتر از دیگران پیشقدم شد برای یک تفسیر جدیدی از عالم و آدم که دیگر دنیوی محض است.
اینکه عرض کردم دو نگاه به تاریخ داریم با یک نگاه دینی و یک نگاه دنیوی یک نگاه متاخری است، به این مقطع باز می گردد، و در این نگاه است که الزاما تفسیرها، تفسیرهای جبری نیست، آزادی هم اگر هست یک آزادی دنیوی ست یعنی اگر شما به سراغ خود لیبرالها بروید، خودشان معتقدند که ما از آزادی انسان هم احیانا داریم دفاع می کنیم. یا برخی از نحله های اگزیستانس که توی همین فضا شکل می گیرند مدعی اند که از آزادی انسان دارند سخن می گویند. اما هم این آزادی هویت دنیوی دارد و هم آن جبرش هویت دنیوی دارد. همه اینها در این مقطع می گنجد. و این فکر می کنم همان چیزی است که در اسلام و در نوع ادیان به عنوان آخر الزمان از او یاد می کنند که پا به پای این غیبتی که حق دارد می کند و این اعراضی که انسان از او می کند عالم با آدم یک تناظری دارد، یعنی همانطور که آستانه های حسی انسان تغییر پیدا می کند و ادراکهای حسی انسان تغییر پیدا می کند، مثل این است که دنیا هم با او و مطابق با او عمل می کند، گاه گفته می شود که این علم، این تکنولوژی که در این سده های اخیر رشد کرد; چرا در فرهنگها و تمدنهایی که هزارهایی را داشتند اینگونه رشد نکرد. خوب بشری که در تعبیر قرآن «هاروت » و «ماروت » که دو فرشته الهی اند، آمده اند و به او تعلیم داده اند، کجا می تواند علمی را که دنیوی محض است شکل بدهد، ولو اینکه توحید هم نباشد!؟ یعنی در این مقطع از تاریخ که علم [science] می تواند تمام آن ابعاد و لایه های فوق طبیعی خودش را حذف کند و دور کند و یک تفسیر جدیدی را با پشت کردن به آنها مطرح کند و تکنیک و زندگی تمدن خاصی را به وجود بیاورد، که کثرت بدون حضور وحدت، خود را عرضه و ظاهر می کند. آخر الزمان صحنه ستیز جدی، دو تمدن و دو فرهنگ است که رویاروی هم هستند، از یک سو کفر با همه امکانات خود و از دیگر سو ایمان و توحید قرار دارد. کفر تمام آن امکانات بالقوه خود را دارد به فعالیت می رساند. لذا کسانی که از این زاویه به آینده جهان می پردازند خوب به هیچ انگاری و اینکه ضابطه ای و پوچی بی محتوایی که در درون این است، این دیواری که روبروی این فرهنگ و تمدن دنیوی قرار گرفته، توجه می کنند و از آن سو اگر قرار باشد آینده ای باشد برای جهان در نگاه دینی از این سنخ نیست، باید چیزی باشد که این مسیر را دگرگون کند.
: به نظر می رسد حاصل مطالبی که در این نشست و گفتگو مطرح شد، این است که وقتی درباره آینده جهان گفتگو می شود گوینده سعی بر این دارد که یک قانونمندی بتواند درباره آینده جهان سخن بگوید و در واقع به نوعی پیشگویی دست پیدا کند. و بی گمان دریافت یا کشف این قانونمندی ناظر بر نوع نگرشی است که گوینده به هستی پیدا می کند. حالا گاه این نگرش کلی به هستی، خود بنیاد است یک دریافت صرفا انسانی است که بی تردید به دلیل بسیاری از محدودیتها اگر هم در واقع سخنی را دراین باره ابراز بدارد یا قانونی را اعلام بکند بیش از آنکه بخواهد یقین آور باشد متکی به گمان و ظن است. از جانب دیگر وقتی که انسانی به اتکای دریافتهای دینی و سخن و کلام خالق هستی، تلاش بکند که گفتگویی درباره آینده جهان داشته باشد و در واقع قانونمندیها را کشف بکند، از سویی به این نکته می رسد که انسان هم دارای اختیاری است و اراده ای است که در بستر زمین جاری است و این گفتگو بدون در نظر گرفتن اراده آدمی خیلی به جایی نمی رسد. بیانات شما ناظر بر این است که در میان اهل دیانت گفتگو درباره آینده جهان هست، اما از آنجاییکه این انسان می آید و از حکم حضرت رب الارباب تبری پیدا می کند در واقع عدول می کند برای خودش سرنوشتی را رقم می زند و وضعیتی را در عرصه تاریخ فراهم می کند که نمی توانسته و نمی تواند که یک امر واقع محتوم یا تعیین شده از سوی خالق هستی باشد، بلکه محصول عمل خودش است، محصول عدول اوست از آن مجموعه قانونمندی ویژه ای که قادر به کشف همه دقایقش نبوده است.
با تشکر از شما که در این نشست شرکت کردید.
