لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط; (1)
ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آن ها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند .
مقدمه
مطالعه تعالیم اجتماعی اسلام و قرآن نشان می دهد که هدف شریعت از واگذار نکردن انسان ها به حال خود و طرح نظام های اجتماعی دینی، تحقق عدالت اجتماعی و حفظ کرامت انسانی و رشد و تعالی انسان هاست . فیلسوف بزرگ اسلام، بوعلی سینا در مورد نیاز بشر به نبوت می گوید: «انسان دارای زندگی اجتماعی است و از وضع قوانینی که بتواند زندگی اجتماعی و بلکه فردی اش را بر اساس عدالت سامان دهد و او را به سعادت شایسته خود برساند، ناتوان است . پس بر خداوند لازم است که به مقتضای حکمتش انسان را در این زمینه هدایت کند .» (2)
وضعیت فعلی جوامع نیز نشان می دهد که برخی کشورها گرچه در رشد و شکوفایی اقتصادی موفق بوده اند لکن در بسط عدالت به معنایی که توضیح خواهیم داد مشکل جدی دارند . برای مثال، در آمریکا در سال 1973 سهم یک پنجم خانواده های پایین جدول درآمدی، 5/5 درصد کل درآمد و سهم یک پنجم بالای جدول، 1/41 درصد کل درآمد بود و در سال 1991 سهم یک پنجم نخست به 5/4 و یک پنجم دوم به 2/44 رسید و این روند با مختصر تغییراتی ادامه دارد; (3) یعنی هرچه زمان پیش می رود توزیع درآمدها نامتوازن تر می شود . یا طبق آمار دیگری گرچه بین سال های 1973- 1994 میزان سرانه تولید ناخالص ملی آمریکا به صورت واقعی بیش از یک سوم افزایش یافته لکن متوسط دستمزدهای ناخالص برای همه شاغلینی که در پست های مدیریت نبودند، یعنی برای سه چهارم نیروی کار، 19 درصد کاهش یافته است . (4)
باز طبق آمار منتشره، بین 10- 15 درصد جمعیت آمریکا (در حدود 37 میلیون نفر) زیر خط فقر قرار دارند (5) و کشورهای دیگر اگر وضعیت بدتری نداشته باشند، بهتر از این نیستند . این در حالی است که به اعتقاد نظریه پردازان توسعه، عامل عمده این شکاف طبقاتی، فقر و بی عدالتی ناشی از ظالمانه بودن مناسبات و روابط فیمابین عوامل اقتصادی به ویژه کار و سرمایه است . برای مثال، اقتصاددانانی چون مایکل تودارو (6) ، دیوید کلمن، فورد نیکسون، (7) و نواب حیدر نقوی، (8) توزیع ناعادلانه ثروت هایی مانند زمین، سرمایه مالی، ابزار تولید و وجود آزادی های نابرابر را عامل اصلی ناعادلانه شدن درآمدها می دانند و این در حالی است که نظام اقتصادی اسلام، در عین حال که از تمام ظرفیت های وجودی انسان ها و طبیعت برای رشد و شکوفایی مظاهر مادی استفاده می کند، با نهادینه کردن باورهای الهی و ارزش های انسانی و با اتخاذ روش ها و قوانین خاص اقتصادی، زمینه های شکاف طبقاتی و بهره کشی از انسان را از بین برده، رفاه عمومی را گسترش می دهد .
عدالت اقتصادی
تعاریف مختلفی از عدالت اقتصادی از دیدگاه اسلام از سوی اندیشمندان مسلمان ارائه شده است که تا حدود زیادی به هم نزدیک اند . به نظر نویسنده، عدالت اقتصادی از دیدگاه اسلام عبارت است از رفاه عمومی و ایجاد تعادل و توازن در ثروت ها و درآمدها . (9)
به این بیان که نظام اقتصادی اسلام تحقق عدالت در عرصه اقتصاد را از دو طریق دنبال می کند: از یک سو به همه افراد جامعه حق می دهد که از یک زندگی متعارف و آبرومندانه انسانی برخوردار باشند و از سوی دیگر، با اتخاذ احکام و روش هایی به دنبال متوازن کردن ثروت ها و درآمدهاست و در نقطه مقابل، هر نوع فقر و بدبختی و به وجود آمدن فاصله طبقاتی را نتیجه عدم تحقق عدالت می داند .
امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:
ان الناس یستغنون اذا عدل بینهم; (10)
اگر در میان مردمان به عدالت رفتار شود همه بی نیاز می گردند .
در این مقاله ابتدا برای دفع برخی شبهات، دیدگاه اسلام را نسبت به فقر مورد ملاحظه قرار می دهیم تا جوابی باشد به افرادی که گمان می کنند ادیان الهی فقر را پدیده ای مقدس می دانند . سپس به بررسی دیدگاه برخی صاحبان قدرت و سرمایه که در طول تاریخ سعی کرده اند فقر را پدیده ای حتمی و ناشی از خست طبیعت و کمبود منابع طبیعی نشان دهند، می پردازیم و در نهایت، با بررسی علل و عوامل به وجود آورنده فقر و تضاد طبقاتی از دیدگاه اسلام، راه های پیشگیری و مبارزه با آن ها را بیان می کنیم .
اسلام و فقر
چه بسا کسانی که از حکمت تعالیم انبیا و وصایای آنان اطلاع چندانی ندارند، با دیدن مواردی چون دعای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم که فرمود: «خداوندا، روز قیامت مرا با مستمندان محشور فرما» (11) یا سفارش آن حضرت به گرامی داشتن فقرا که فرمود: «هر کس فقیر مسلمانی را گرامی دارد روز قیامت خداوند را ملاقات کند در حالی که از وی راضی است » (12) شتابزده قضاوت کرده، ادیان آسمانی را متهم به اعراض از دنیا و ترغیب افراد به فقر کنند; در حالی که از نظر صاحبان علم و اندیشه، تلخ ترین پدیده ها در کام انبیا و در مذاق شرایع فقر است، تا جایی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در موارد زیادی فقر و تنگدستی را همسان کفر دانسته و از آن دو به خدا پناهنده می شود (13) و در روایتی علت آن را چنین بیان می کنند:
لولا رحمة ربی علی فقراء امتی کاد الفقر ان یکون کفرا; (14)
اگر رحمت و شفقت پروردگار شامل فقرای امتم نبود چیزی نمانده بود که فقر [موجب ] کفر شود .
و در دعای دیگری فرمودند:
اللهم بارک لنا فی الخبز و لاتفرق بیننا و بینه، فلولا الخبز ما صلینا و لا صمنا و لا ادینا فرائض ربنا;
خداوندا، نان را برای ما بابرکت قرار ده، و میان ما و نان جدایی مینداز که اگر نان نباشد نه می توانیم نماز گزاریم نه روزه بداریم و نه دیگر واجبات الهی را انجام دهیم .
اصولا چگونه فقر می تواند محبوب پیامبران باشد در حالی که به بیان قرآن، فقر و فحشا وعده شیطان، و فضل و مغفرت وعده خداوند است . (15)
و چگونه فقر می تواند محبوب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم باشد در حالی که ایشان از حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام چنین نقل می کنند:
یا رب! الفقر اشد من نار نمرود; (16)
پروردگارا، فقر از آتش نمرود سخت تر است .
یا خود آن حضرت می گفتند:
الفقر اشد من القتل; (17)
فقر سخت تر از مرگ است .
بنابراین، اگر ظاهر روایاتی غیر از این است، باید باتوجه به این محکمات قرآنی و روایی معنا شوند .
مطالعه تاریخ زندگی پیامبران و امامان و اولیای خدا نیز نشان می دهد که آنان اگر چه جهت تسکین آلام وکاهش پریشانی درماندگان و تهیدستان با آنان بنای رفاقت می گذاشتند و زندگی شخصی خود را در سطح فقیرانه قرار می دادند، لکن درصدد بودند با فکر و تدبیر، فقر را محوو زندگی شرافتمندانه ای را برای همه انسان ها تدارک کنند .
فقر پدیده ای تحمیلی و قابل حل
از دیر زمان صاحبان قدرت و ثروت به اشکال مختلف، با تراشیدن فلسفه های گوناگون سعی کرده اند این باور را در اذهان مردم به وجود آوردند که امکانات و منابع جامعه محدود و نیازهای انسان ها نامحدود است بنابراین به طور طبیعی عده ای از دسترسی به نیازمندی های زندگی محروم خواهند بود، پس پسندیده آن است که هر کس به هر آن چه طبیعت خسیس عطا می کند راضی باشد و قبول کند که فقیر و گرسنه ماندن عده ای بهتر از فقر عمومی است . بنابراین، نه فقرا به دیده ظلم و خیانت به اغنیا بنگرند و نه اغنیا از حضور تهیدستان و محرومین آزرده خاطر گردند; چون مسابقه ای که یک جایزه بیش تر ندارد تنها یک نفر کامیاب خواهد داشت . (18)
خداوند متعال طی آیات متعددی، تفکر فقر ذاتی را باطل دانسته و ریشه همه بدبختی ها را نه در کمبود امکانات و خست بیعت بلکه در اعمال زشت و ظالمانه انسان ها می داند . این آیات را در پنج مرحله می توان تقسیم بندی کرد:
مرحله اول: خداوند متعال با فرستادن آیه ای وعده داد که روزی هر جنبنده ای را فراهم می کند:
و ما من دابة فی الارض الا علی الله رزقها و یعلم مستقرها و مستودعها کل فی کتاب مبین; (19)
هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر این که روزی او بر خداست . او قرارگاه و محل رفت و آمدش را می داند، همه این ها در کتاب آشکاری ثبت است .
مرحله دوم: خداوند به عنوان یک سنت همیشگی اعلام نمود که به هیچ وجه از وعده خود تخلف نمی کند:
ان الله لا یخلف المیعاد; (20)
به یقین خداوند در وعده خود تخلف نمی کند .
مرحله سوم: خداوند راه کسب روزی را نشان داده، به انسان ها پیام داد که خزاین روزی همه دست خداست و او اندازه روزی همه را می داند:
و الارض مددناها و القینا فیها رواسی و انبتنا فیها من کل شی ء موزون و جعلنا لکم فیها معایش و من لستم له برازقین و ان من شی ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم; (21)
و زمین را گستردیم و در آن کوه های ثابتی افکندیم و از هر گیاه موزون در آن رویانیدیم، و برای شما انواع وسایل زندگی در آن قرار دادیم، هم چنین برای کسانی که شما نمی توانید به آن ها روزی دهید . هیچ چیزی نیست مگر این که خزاین آن نزد ماست و ما جز به اندازه معین آن را نازل نمی کنیم .
مرحله چهارم: به انسان ها خبر داد هر آن چه برای زندگی لازم دارید به اندازه فراوان آماده است:
الله الذی خلق السماوات و الارض و انزل من السماء ماء فاخرج به من الثمرات رزقا لکم . . . و آتاکم من کل ما سالتموه و ان تعدوا نعمت الله لا تحصوها; (22)
خداوند همان کسی است که آسمان ها و زمین را آفرید و از آسمان، آبی فرستاد و با آن میوه های (مختلف) را برای روزی شما (از زمین) بیرون آورد . . . و از هر چیزی که از او خواستید (نیازمند بودید) به شما داد و اگر نعمت های خدا را بشمارید هرگز آن ها را شماره نتوانید کرد .
مرحله پنجم: در این مرحله خدای متعال روشن ساخت که اگر گروهی به روزی خود نمی رسند و فساد و بدبختی به وجود می آید، این نتیجه اعمال ناشایست خود انسان هاست:
ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدی الناس لیذیقهم بعض الذی عملوا لعلهم یرجعون; (23)
فساد، در خشکی و دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام داده اند آشکار شده است، خدا می خواهد نتیجه بعضی از اعمالشان را به آن ها بچشاند شاید (به سوی حق) بازگردند .
نتیجه این که مطابق تعالیم اسلام و قرآن، خداوند وعده کرده است روزی انسان ها و همه موجودات را برساند و این کار را انجام داده است و هرگونه کاستی و کمبود ناشی از اعمال و رفتار خود انسان هاست . بنابراین فقر و تنگدستی گروهی از انسان ها نه به خست طبیعت بلکه به رفتار خود آنان یا گروهی دیگر از انسان ها مرتبط است و پدیده فقر نه حقیقتی ذاتی و حتمی بلکه پدیده ای عارضی و تحمیلی است . بر همین اساس است که امام علیه السلام فرمود:
ما جاع فقیر الا بما منع غنی; (24)
هیچ فقیری گرسنه نماند مگر آن که توانگری از دادن حق او ممانعت کرد .
ان الناس ما افتقروا و لا احتاجوا و لاجاعوا و لاعروا الا بذنوب الاغنیاء; (25)
همانا مردم جز در اثر گناه ثروتمندان، فقیر و محتاج و گرسنه و برهنه نمی شوند .
علل و عوامل فقر و تضاد طبقاتی
از قرآن و روایات استفاده می شود عوامل متعددی در پیدایش و استمرار فقر و تضاد طبقاتی در جوامع انسانی نقش دارد . برخی از این عوامل اختیاری و ارادی و برخی غیراختیاری است، چنان که برخی مربوط به جامعه و برخی مربوط به فرد است . در این بخش با اشاره ای کوتاه به عوامل فردی، به تجزیه و تحلیل عامل اصلی یعنی ساختار نامطلوب نظام اقتصادی می پردازیم .
1- عوامل فردی
1- 1- بیکاری و تن پروری
براساس تعالیم اسلام، سنت خداوند بر آن است که انسان ها با کار و تلاش روزی خود را به دست آورند:
هو الذی جعل لکم الارض ذلولا فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه; (26)
خداوند کسی است که زمین را برای شما رام کرد، پس در اطراف آن حرکت کنید و از روزی های خداوند بخورید .
امام رضا علیه السلام در بیان این سنت الهی می فرماید:
لیس للناس بد من طلب معاشهم فلا تدع الطلب; (27)
مردمان ناگزیر باید برای طلب معاش خود بکوشند، پس طلب معاش را ترک مکن .
و امام علی علیه السلام می گویند:
من لم یصبر علی کده، صبر علی الافلاس; (28)
هر کس رنج کار کردن نخواهد به رنج افلاس گرفتار آید .
در همین راستا وقتی حضرت موسی علیه السلام از خداوند پرسید: «خدایا! کدام بنده را بیش تر دشمن می داری؟» خطاب آمد:
جیفة باللیل، بطال بالنهار; (29)
آن که در شب چون مردار افتد و روز را به بیکاری سپری کند .
2- 1- مصرف گرایی
مردم برای ادامه حیات نیازمند مصرف کالاها و خدمات هستند و طبیعی است این مصرف اگر متناسب با درآمد و برای هدف تامین نیازهای حقیقی باشد، هیچ فرد و جامعه ای دچار فقر و عقب ماندگی نمی شود; ولی زیاده روی و بی برنامگی در مصرف، خصوصا رواج اسراف و تبذیر و فرهنگ مصرف گرایی، به سرعت توان اقتصادی را تحلیل برده، عامل گسترش فقر و فاصله طبقاتی می گردد . از این رو در اسلام با مصرف گرایی و اسراف شدیدا مبارزه شده است:
یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد و کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین; (30)
ای فرزندان آدم! هنگام رفتن به مسجد خود را آراسته دارید .(از نعمت های خدا) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی دارد .
و امام کاظم علیه السلام در این باره می فرمایند:
من بذر و اسرف زالت عنه النعمة; (31)
هر کس در زندگی خود اسراف و تبذیر کند نعمت از زندگی او برطرف شود .
3- 1- سوء تدبیر
ایجاد تناسب بین هزینه ها و درآمدها و تنظیم آن ها براساس اولویت ها و ضرورت ها بر هر فرد و خانواری ضروری است . چه بسا غفلت از برنامه ریزی صحیح، خلل هایی در زندگی به وجود می آورد که به سادگی قابل جبران نیست; گاهی نیازهای ضروری و مهم برآورده نمی شود، در مقابل درآمد صرف چیزهایی می شود که اهمیتی ندارند .
امام علی علیه السلام دراین باره می فرماید:
ترک التقدیر فی المعیشة، یورث الفقر; (32)
نداشتن برنامه در زندگی موجب فقر می شود .
و در کلام دیگر می فرماید:
حسن التدبیر یمنی قلیل المال و سوء التدبیر یفنی کثیره; (33)
برنامه ریزی صحیح اقتصادی مال اندک را افزایش می دهد و برنامه ریزی غلط مال فراوان را نابود می کند .
روشن است که مسئله سوء مدیریت و بی برنامگی، در مقیاس وسیع تر باعث فقر و فلاکت یک ملت و جامعه می گردد; به طوری که ممکن است انتخاب یک الگوی ناشایست یا یک استراتژی نامناسب، ده ها سال یک کشور را وابسته و عقب مانده نگه دارد . بر این اساس اسلام بر مدیریت اموال توجه جدی کرده و از تصدی افراد ناشایست به شدت منع نموده است .
امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:
ان من بقاء المسلمین و بقاء الاسلام ان تصیر الاموال عند من یعرف فیها الحق و یصنع المعروف و ان من فناء الاسلام و فناء المسلمین ان تصیر الاموال فی ایدی من لایعرف فیها الحق و لایصنع فیها المعروف; (34)
به درستی بقای مسلمانان و بقای اسلام در این است که اموال نزد کسانی باشد که حق آن را می دانند و می توانند از آن صحیح استفاده کنند و همانا فنای اسلام و مسلمانان در این است که اموال آنان در اختیار کسانی باشد که حق آن را نمی شناسند و نمی توانند از آن صحیح بهره برداری کنند .
2- ساختار نامطلوب نظام اقتصادی
مهم ترین عامل فقر و بدبختی گروهی از انسان ها و به وجود آمدن تضاد طبقاتی، ساختار ناسالم نظام اقتصادی حاکم بر جوامع و وجود روابط ظالمانه بین افراد است . در طول تاریخ نظام های اقتصادی غیرالهی که عمدتا مطابق خواست ثروتمندان و قدرتمندان شکل گرفته، از جهات مختلف زمینه فقر و تنگدستی اکثریت و ثروت انبوه اقلیت را فراهم نموده است . نظام اقتصادی اسلام با شناسایی این جهات به مبارزه پی گیر با آن ها می پردازد که در ادامه به بررسی این جهات می پردازیم .
1- 2- مالکیت خصوصی نامحدود
از یک سو مطابق آیه شریفه، خداوند مبادی روزی مردمان را در زمین گسترده است:
و الارض مددناها و القینا فیها رواسی و انبتنا فیها من کل شی ء موزون و جعلنا لکم فیها معایش; (35)
و زمین را گستردیم و در آن کوه های ثابتی را افکندیم و از هر گیاه موزون در آن رویاندیم و برای شما انواع وسایل زندگی در آن قرار دادیم .
از طرف دیگر، هر انسانی براساس غریزه حب ذات دوست دارد هر شی ء باارزش و سودمندی را به مالکیت خود درآورد . در چنین شرایطی اگر مالکیت خصوصی حدی نداشته باشد اقلیتی با سوء استفاده از فرصت ها و بهره گیری از موقعیت ها، منابع طبیعی مذکور را تصرف کرده، دیگران را از دسترسی به سرچشمه های رزق و روزی محروم می کنند .
آن گروه از نظام های اقتصادی که به محض کشف و تسلط فرد بر یکی از منابع طبیعی و ثروت های عمومی، مالکیت خصوصی وی را به رسمیت شناخته و دیگران را از بهره مندی از آن ثروت محروم می کنند، آشکارا زمینه را برای فقر و تنگدستی گروهی و پدید آمدن ثروت انبوه برای گروهی دیگر، فراهم می سازند .
نظام اقتصادی اسلام با عنایت به این امر خطیر و با توجه به آثار سوء تمرکز ثروت در دست اغنیا، ساختار ویژه ای در مسئله مالکیت تدبیر کرده و ضوابطی را برای آن قرار داده است که مهم ترین آن ها عبارت اند از:
اول . بخش زیادی از اموال و ثروت های طبیعی چون دریاها، رودخانه ها، کوه ها، جنگل ها، دشت ها و بیابان ها، معادن، حیوانات بیابانی، ماهی های دریاها و رودخانه ها، درختان جنگلی، علف های بیابان و . . . را از دایره مالکیت خصوصی خارج کرده و همه افراد را با رعایت مصالح اجتماعی که دولت اسلامی تشخیص می دهد، در استفاده و بهره برداری از آن ها یکسان دانسته است .
بر همین اساس مطابق آیه شریفه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مامور می شوند غنایم و ثروت های عمومی را بین همه توزیع کنند تا ثروت در دست اغنیا متمرکز نشود:
ما افاء الله علی رسوله من اهل القری فلله و للرسول و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل کی لا یکون دولة بین الاغنیاء منکم; (36)
آن چه را خداوند از اهل این آبادی ها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او، و یتیمان و مستمندان و درراه ماندگان است تا (این اموال عظیم) در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد .
دوم . تحقق مالکیت خصوصی را نه بر مبنای کشف و سلطه بلکه بر اساس کار مفید و مشروع می داند . اگر کسی قصد استفاده از زمین دارد تنها آن قسمت از زمین را مالک خواهد شد که روی آن کار مفید اقتصادی و مجاز شرعی انجام داده باشد; مثلا آن را به مزرعه، باغ، یا کارخانه ای تبدیل کند . یا اگر کسی قصد بهره برداری از معدنی دارد تنها به مقداری مالک می شود که با انجام کار مفید از معدن استخراج می کند .
در این نظام نه کسی با کشیدن سیم خاردار اطراف یک زمین قابل کشت می تواند مالک شود و نه با کشف و به ثبت رساندن معدنی مجاز است مانع استفاده دیگران گردد . نه گروهی اندک در مدتی کوتاه ثروت های طبیعی را مالک می شوند و نه اکثریتی برای طول تاریخ از آن ها محروم می گردند . چرا که محدود کردن مالکیت خصوصی به انجام کار مفید و مشروع، در عین حال که برای همه انسان ها فرصت های نسبتا مساوی در ایجاد مالکیت به وجود می آورد، دایره آن را در حد قابل توجهی محدود می کند .
سوم . در بینش اسلامی مالک حقیقی تمام اموال و دارایی ها و امکانات، خداست:
و لله ما فی السماوات و ما فی الارض و الی الله ترجع الامور; (37)
هر آن چه در آسمان ها و هر آن چه در زمین است از آن خداست و همه کارها به سوی او بازمی گردد (به فرمان اوست .)
بنابراین هر چند انسان ها با کار و تلاش از منابع ثروت به دست می آورند، در واقع فضل و بخشش الهی است که به عنوان پاداش سعی و کوشش و به رسم عاریه این منابع را در اختیار آنان گذارده و اجازه استفاده می دهد . در نتیجه خداوند به عنوان مالک حقیقی حق دارد نسبت به اموال خصوصی افراد تصمیم بگیرد و در کیفیت استفاده از آن ها ضوابط و قوانینی تشریع نماید:
آمنوا بالله و رسوله و انفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه; (38)
به خدا و رسولش ایمان بیاورید و از آن چه (اموالی که) شما را جانشین و نماینده خود در آن قرار داده، انفاق کنید .
امام رضا علیه السلام دراین باره می فرماید:
اذا کان الله تعالی المالک للنفوس و الاموال و سائر الاشیاء الملک الحقیقی و کان ما فی ایدی الناس عواری; (39)
خداوند مالک حقیقی مردمان و اموال و دیگر چیزهاست و آن چه در دست مردم است عاریه است .
2- 2- آزادی نامحدود
آزادی از مواهب ارزشمند خدا برای انسان هاست و در عرصه اقتصادی، وجود بازارهای آزاد کالاها و عوامل تولید باعث گسترش روزافزون مبادلات، به کارگیری عوامل تولید و اشتغال و بروز استعدادها و ابتکارات و پدیدار شدن امکانات جدید و در نتیجه عامل پیشرفت و توسعه و رفاه انسان هاست، ولی همانند هر نعمت دیگری اگر از آن به صورت صحیح استفاده نگردد چه بسا خود تبدیل به مشکل و عامل بدبختی گردد .
اگر در همه زمان ها و مکان ها تمام انسان هااز سطح آگاهی، موقعیت اجتماعی و اقتصادی، هوش و استعداد یکسانی برخوردار بودند شاید وجود آزادی های مطلق امری مطلوب و پسندیده بود، ولی با اختلاف مراتب انسان ها از این جهات، اعطای آزادی مطلق زمینه ساز تسلط اقلیتی بر اکثریت و پدیدار شدن انحصار خواهد بود .
در زمینه اقتصاد، وجود آزادی های نامحدود موجب می شود صاحبان قدرت و سرمایه و استعدادهای برتر، با سوء استفاده از قدرت چانه زنی بر دیگران مسلط شده، روابط اقتصادی را همیشه به نفع خود تمام کنند . احتکار کالاهای ضروری مردم، انحصارها، رقابت های ناسالم برای ورشکست کردن رقبا، گران فروشی، ترویج فساد و فحشا برای فروش کالا، تولید و توزیع کالاهای غیر ضروری و احیانا فاسدکننده اخلاق و بنیان های خانواده چون مواد مخدر و مشروبات الکلی، نادیده گرفتن آثار منفی تاسیسات تولیدی چون تخریب محیط زیست و در یک جمله فدا کردن مصالح و منافع جامعه برای رسیدن به سود شخصی، از آثار زیانبار آزادی های نامحدود در عرصه اقتصادی است، که امروزه تقریبا تمام اقتصادها بدان گرفتارند . در سطح بین المللی، سرمایه داران جهانی با تشکیل کارتل ها و تراست ها تولید و فروش خیلی از کالاهای اساسی را به انحصار خود درآورده اند و از یک طرف مواد خام کشورهای فقیر را به ارزان ترین قیمت خریداری کرده و از طرف دیگر محصولات خود را با بالاترین قیمت ها به فروش می رسانند . آن ها هر نوع تلاش برای خودکفایی و به دست آوردن قسمتی از ارزش افزوده را درهم شکسته و کشورهای جهان سومی را تا ابد به صادرات مواد اولیه و مصرف کردن ثروت های ملی وابسته می کنند .
نظام اقتصادی اسلام با توجه به خصلت حب نفس و زیاده طلبی انسان، و با توجه به قانون کلی «لاضرر و لاضرار فی الاسلام » برای حفظ و دفاع از منافع جامعه، با پذیرش اصل بازار آزاد و آزادی فعالیت های اقتصادی، حدود و مقرراتی را برای آن در نظر گرفته است که مهم ترین آن ها عبارت اند از:
الف - مبارزه با گران فروشی
امام علی علیه السلام در یک دستورالعملی برای فرماندار خویش، مالک اشتر، می نویسند:
و لیکن البیع بیعا سمحا، بموازین عدل و اسعار لا تجحف بالفریقین من البایع و المبتاع; (40)
معاملات بایستی آسان، با ترازوهایی صحیح و با قیمت هایی که به هیچ یک از طرفین (فروشنده و خریدار) ستم نرود، صورت گیرد .
در این جا اشاره به دو نکته ضروری است: اول این که اصل اولی در بازار اسلامی، آزادی معاملات و قیمت هاست و دوم این که مبارزه با گران فروشی همیشه ملازم با قیمت گذاری نیست; بلکه در مرحله اول با توصیه های اخلاقی سپس با ایجاد محدودیت ها و مبارزه فرهنگی و در مرحله سوم با وضع مجازات ها و در نهایت با قیمت گذاری کالاها خواهد بود . در این زمینه از امام صادق علیه السلام نقل شده است:
ما سعر امیرالمؤمنین علیه السلام علی احد، ولکن من نقص عن بیع الناس قیل له: بع کما یبیع الناس والا فارفع من السوق الا ان یکون طعامه اطیب من طعام الناس; (41)
امیرالمؤمنین علیه السلام هیچ گاه بر کالای کسی قیمت گذاری نکرد ولی هرکس که در معامله مردم کم می گذاشت، به او گفته می شد همان طور که مردم می فروشند بفروش وگرنه از بازار خارج شو، مگر در مواردی که کالای وی بهتر از دیگران بود .
ب - جلوگیری از احتکار
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در بزرگی گناه احتکار می فرمود:
و لئن یلقی الله العبد سارقا احب الی من ان یلقاه قد احتکر طعاما اربعین یوما; (42)
اگر بنده ای خدا را در روز قیامت به صورت دزد ملاقات کند در نظر من بهتر از این است که به صورت محتکری ملاقات کند که چهل روز طعامی را احتکار کرده است .
امام علی علیه السلام در دستورالعملی برای مالک بعد از بیان اهمیت کار تجار و پیشه وران می گویند:
واعلم - مع ذلک - ان فی کثیر منهم ضیقا فاحشا و شمحا قبیحا و احتکارا للمنافع و تحکما فی البیعات و ذلک باب مضرة للعامة و عیب علی الولاة، فامنع من الاحتکار، فان رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم منع منه; (43)
بدان - با وجود سفارشی که به تو درباره تاجران و پیشه وران کردم - در میان آن ها گروهی تنگ نظر و بخیل در حد فاحش و قبیح وجود ندارد که همواره درصدد احتکار منافع و تسلط بر معاملات هستند و این به منافع عامه ضرر می زند و عیب بر زمامداران است، پس از احتکار جلوگیری کن، چرا که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم از آن منع کرده اند .
ج - جلوگیری از انحصار
شکل گیری انحصار، از جهات زیادی موجب فقر و محرومیت و تشدید فاصله طبقاتی می گردد . در بازار انحصاری از طرفی تولید در سطح پایین قرار دارد در نتیجه بیکاری گسترش می یابد و از طرف دیگر، به جهت کمیابی محصول، قیمت ها در سطح بالا هستند در نتیجه فشار مضاعف بر اقشار محروم وارد می شود . به این سبب اسلام مبارزه با انحصار و رانت جویی را از سیاست های اصولی خود قرار داده است .
امام علی علیه السلام در این باره به فرماندار خود می فرمایند:
ایاک و الاستئثار بما الناس فیه اسوة; (44)
در چیزهایی که مردم در آن ها برابرند از ویژه سازی و انحصارطلبی پرهیز کن .
سپس حضرت در مورد اطرافیان فرصت طلب زمامداران می نویسند:
ثم ان للوالی خاصه و بطانه فیهم استئثار و تطاول، و قلة انصاف فی معاملة، فاحسم مادة اولئک بقطع اسباب تلک الاحوال و لاتقطعن لاحد من حاشیتک و حامتک قطیعة و لایطمعن منک فی اعتقاد عقدة تضر بمن یلیها من الناس فی شرب او عمل مشترک یحملون مؤونته علی غیرهم; (45)
سپس بدان برای زمامدار خاصان و صاحبان اسراری است که انحصارطلب و دست درازند، در داد و ستد با مردم عدالت و انصاف را رعایت نمی کنند، ریشه ستم آنان را با قطع وسایل آن از بیخ برکن، به هیچ یک از اطرافیان و بستگان خود زمینی از اراضی مسلمانان واگذار مکن، باید طمع نکنند قراردادی به سود آنان منعقد سازی که مایه ضرر به سایر مردم باشد، خواه در آب رسانی یا هر عمل مشترک دیگر، به طوری که هزینه های آن را بر دوش دیگران تحمیل کنند .
مبارزه با انحصارطلبی در اسلام به حدی بود که تا مدت ها حتی از ساختن مغازه در بازار مسلمین و اختصاص مکانی برای فرد خاص جلوگیری می شد . حضرت علی علیه السلام می فرمود:
سوق المسلمین کمسجدهم فمن سبق الی مکان فهو احق به الی اللیل; (46)
بازار مسلمین همانند مسجد آنان است، هر کس زودتر مکانی را برای تجارت انتخاب کند تا شب نسبت به آن مکان حق اولویت دارد .
د - مبارزه با خیانت
یکی از راه های سالم سازی بازار، ایجاد جو سالم و قابل اعتماد میان خریداران و فروشندگان است . اسلام از دو روش به این مهم پرداخت: از یک سو با نهی از اعمال ناشایست و کارهای آلوده به خیانت چون کم فروشی، معیوب فروشی و غبن، آنان را به داشتن معاملاتی صحیح و روشن فراخواند و ازسوی دیگر، با وضع قوانینی چون خیارات، به طرفین معامله اختیار داد که اگر مورد معامله، ناقص و معیوب یا کم ارزش بود حق فسخ داشته باشند .
در قرآن آمده است:
ویل للمطففین; (47)
وای بر کم فروشان .
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:
شرالناس التجار الخونة; (48)
تاجران خائن بدترین مردم اند .
امام صادق علیه السلام فرمود:
غبن المؤمن حرام; (49)
فریب دادن مؤمن حرام است .
ه - جلوگیری از مشاغل فاسد و مخرب
انگیزه سودطلبی موجب می شود گروهی از تولیدکنندگان از مسیر سالم انسانی خارج شده، به تولید کالاهایی اقدام کنند که نه تنها به حال جامعه مفید نیست بلکه مفاسد اجتماعی و اخلاقی، جسمی و روحی فراوانی به دنبال دارد . از آن جمله می توان از تولید انواع مشروبات الکلی، مواد مخدر، فیلم ها و مجلات خلاف عفت و آلات قمار نام برد . تولید این قبیل کالاها در جامعه از دو جهت موجب فشار بر اقشار فقیر و کم درآمد می شود: از یک سو مصرف این کالاها عوارض جسمی و روحی بر جای گذاشته هزینه های زندگی را افزایش می دهد و از سوی دیگر، با اختصاص بخشی از منابع تولید به تولید این گروه، تولید کالاهای ضروری و مورد نیاز با مشکل مواجه شده، باعث افزایش قیمت آن ها می گردد .
در نظام اقتصادی اسلام تحت عنوان مکاسب محرمه (شغل های حرام) از اشتغال تولیدکنندگان به تولید این نوع کالاها ممانعت می شود . (50)
3- 2- توزیع ناعادلانه درآمد
بی شک منابع و عوامل مختلفی چون مواد خام و اولیه، نیروی کار، سرمایه نقدی، کالاهای سرمایه ای (مانند زمین، ساختمان، ماشین آلات، ابزار و تاسیسات) و مدیریت، در تولید محصول و به دنبال آن در تحصیل درآمد نقش دارند و شکی نیست که هر یک از آن ها باید سهمی از تولید و درآمد را داشته باشد . کیفیت توزیع درآمد میان عوامل مذکور چه از جهت انتخاب نوع رابطه حقوقی و چه از جهت میزان سهم هر یک از عوامل، از مسائل پیچیده و مهم نظام های اقتصادی است و از آن میان سهم نیروی کار و سهم صاحبان سرمایه، خصوصا سرمایه های نقدی، از اهمیت زیادی برخوردار است .
عادلانه ترین نظام اقتصادی نظامی است که به هر یک از عوامل، متناسب با ارزش افزوده ای که در تولید ایجاد می کند بپردازد، در غیر این صورت به طور مستمر بخشی از حقوق یک عامل توسط عامل دیگر دریافت می شود و به تدریج یک عامل با انباشت ثروت و دیگری با انبوهی از بدهی روبه رو خواهد شد .
سهم حقوق و دستمزد و بهره بانکی از رشد تولید ناخالص ملی
در نظام سرمایه داری غالبا نیروی کار از طریق دستمزد ثابت روزانه یا ماهانه سهم خود را از درآمد دریافت می کند و مقدار آن در بازار کار تعیین می شود، چنان که صاحبان سرمایه نقدی سهم خود را به صورت بهره ثابت سالانه دریافت می کنند و مقدار آن در بازار پول و سرمایه تعیین می گردد . در نتیجه سهم هر یک از آن دو عامل بیش از آن که به نقش آفرینیشان در فعالیت اقتصادی و ارزش افزوده ناشی از آن ها بستگی داشته باشد، به میزان فراوانی و کمیابی آن دو عامل بستگی دارد . به این بیان که هرچه عرضه کار و پول در بازارهای مربوطه بیش تر باشد نرخ ماخذ: هلموت کرویتس، معضل پول، ص 228 .
دستمزد و نرخ بهره پایین تر خواهد بود و هر چه عرضه آن دو عامل کاهش یابد نرخ دستمزد و بهره افزایش می یابد .
حال اگر کارفرمای اقتصادی را متقاضی این دو عامل اقتصادی بدانیم می توان حدس زد که در یک اقتصاد کاملا آزاد، نیروی کار از طرفی به جهت ضرورت اشتغال، مجبور به عرضه کار خود بوده و از طرف دیگر، به جهت پایین بودن قدرت چانه زنی همیشه دستمزدی پایین تر از سهم واقعی خود خواهد گرفت و در نقطه مقابل، صاحبان سرمایه های نقدی به جهت عدم اضطرار و قدرت بالای چانه زنی نرخ بهره بالایی را بر کارفرما تحمیل خواهند کرد و این یک واقعیت تلخ حاکم در اقتصاد جهانی است . برای مثال، مطابق آمار رسمی بانک مرکزی آلمان، در فاصله زمانی 1993- 1970 تولید ناخالص ملی رشد 430 درصدی برخوردار بوده و در این مدت حقوق و دستمزد رشد 310 درصدی و درآمد ناشی از بهره رشد بیش از 1000 درصدی داشته است در نتیجه به طور مرتب سهم اکثریت نیروی کار توسط یک اقلیتی به نام صاحبان سرمایه نقدی، بلعیده شده است . (51)
نظام اقتصادی اسلام با اتخاذ تدابیری اقتصاد را به سمت عادلانه شدن توزیع درآمدها سوق داده است که مهم ترین آن ها عبارت اند از:
الف - گسترش روابط حقوقی کار
اسلام در کنار رابطه حقوقی اجاره و گرفتن دستمزد ثابت، برای نیروی کار روش های دیگری چون مشارکت، مضاربه، مزارعه و مساقات یا ترکیبی از مشارکت و اجاره را مطرح کرد . در اقتصاد اسلامی یک یا چند کارگر می توانند در مقابل دستمزد ثابت و بر اساس عقد اجاره با کارفرما قرارداد ببندند، همین طور می توانند در مقابل سهمی از تولید یا درآمد واحد اقتصادی پیمان شارکت ببندند و می توانند ترکیبی از دستمزد ثابت با سهمی از سود را انتخاب کنند، در نتیجه کارفرما و کارگران در اقتصاد اسلامی می توانند نه بر اساس عرضه و تقاضای بازار کار بلکه بر اساس تقسیم درآمد و سود واقعی فعالیت اقتصادی به توافق برسند . روشن است که این روش در بلندمدت تاثیر شگرفی بر واقعی شدن سهم هر یک از عوامل تولید از درآمد خواهد داشت .
ب - تاکید بر دستمزد عادلانه
در تعالیم اسلام بر حقوق نیروی کار تاکید فراوانی شده و غصب دستمزد کارگران یا کم دادن آن در ردیف گناهانی چون اختراع دین و انسان فروشی قرار گرفته است . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:
ان الله غافر کل ذنب، الا من احدث دینا او اغتصب اجیرا اجره او باع حرا; (52)
خداوند هر گناهی را می آمرزد مگر این که کسی دینی بسازد، یا مزد کارگری را غصب کند یا شخص آزادی را به بردگی فروشد .
در روایت دیگری می فرماید:
ایها الناس، من انتقص اجیرا اجره، فلیتبوا مقعده من النار; (53)
ای مردم، هرکس مزد کارگری را کم بدهد بایستی جایگاه خود را در آتش جهنم آماده بیند .
و در کلام دیگری خطاب به امام علی علیه السلام فرمود:
یاعلی، لا یظلم الفلاحون بحضرتک; (54)
یا علی، مبادا با حضور تو بر کشاورزان ستم رود .
ج - تحریم ربا
اسلام رابطه حقوقی قرض با بهره بین صاحبان سرمایه نقدی و کارفرما را ظالمانه و در ردیف پیکار با خدا و رسول دانسته، به شدت با آن مبارزه می کند:
یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و ذروا ما بقی من الربا ان کنتم مؤمنین فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله و رسوله و ان تبتم فلکم رؤوس اموالکم لا تظلمون و لا تظلمون; (55)
ای کسانی که ایمان آورده اید از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و آن چه از ربا باقی مانده، رها کنید، اگر ایمان دارید . اگر چنین نمی کنید اعلان جنگ با خدا و رسول بدهید، و اگر توبه کنید سرمایه های شما از آن شماست نه ظلم می کنید و نه بر شما ظلم وارد می شود .
با وجود این، اسلام به صاحبان پول اجازه داده است از طریق عقود مشارکت و مضاربه با عامل اقتصادی و کارفرما در فعالیت اقتصادی شریک شده و از سود واقعی سهمی را بردارند . این تغییر بازتاب فراوانی در بخش های مختلف اقتصادی برجای می گذارد که مهم ترین آن ها تقسیم عادلانه سود و زیان احتمالی فعالیت های اقتصادی بین دو عامل اصلی تولید یعنی کار و سرمایه است .
4- 2- رواج گناه و اعمال ناشایست
در جهان بینی اسلامی عامل فقر و غنا منحصر در مسائل مادی نیست . وجود روابط سالم و برادرانه میان افراد جامعه، مراعات ضوابط عفاف و تقوا، شکر نعمت و توجه شایسته به دستورات الهی، موجب رحمت پروردگار و گسترش نعمت های الهی خواهد شد و در نقطه مقابل، رواج گناه و اعمال ناشایست، بی توجهی به نیازمندان و محرومان، کفران نعمت و روی گردانی افراد از ارزش های الهی، اسباب غضب الهی و قطع نعمت را فراهم خواهد کرد:
لئن شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید; (56)
اگر (نعمت خدا را) شکرگزاری کنید بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید مجازاتم شدید است .
او لم یهد للذین یرثون الارض من بعد اهلها ان لو نشاء اصبناهم بذنوبهم و نطبع علی قلوبهم فهم لا یسمعون; (57)
آیا کسانی که وارث روی زمین بعد از صاحبان آن می شوند، عبرت نمی گیرند که اگر بخواهیم آن ها را نیز به گناهانشان هلاک کنیم و بر دل هایشان مهر می نهیم تا نشنوند .
در روایات نیز به این موضوع توجه شده است . امام علی علیه السلام می فرماید:
اذا ظهر الخیانات، ارتفعت البرکات; (58)
زمانی که خیانت ها یکی پس از دیگری آشکار گردند، برکت ها از جامعه رخت برمی بندند .
اعتیاد الکذب یورث الفقر; (59)
عادت به دروغ گفتن موجب فقر می گردد .
قطیعة الرحم تورث الفقر; (60)
قطع رحم موجب فقر می شود .
به این جهت در تعالیم اسلام علاوه بر تاکید روی عوامل سابق، اصلاح روابط اجتماعی و رعایت تقوا از اسباب نزول برکات الهی به شمار آمده است:
و لو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض; (61)
اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، برکات آسمان و زمین را بر آن ها می گشودیم .
در روایات نیز انجام اعمال شایسته از موجبات افزایش روزی دانسته شده است، مانند:
الامانة تجلب الرزق; (62)
امانت داری موجب افزایش روزی می گردد .
البر و صدقة السر ینفیان الفقر; (63)
نیکی و صدقه پنهانی فقر را از بین می برد .
قول الحق یزید فی الرزق; (64)
حق گویی روزی را زیاد می کند .
صلة الرحم تزید فی العمر و تنفی الفقر; (65)
صله رحم عمر را افزایش داده، فقر را از بین می برد .
5- 2- بی اعتنایی به نیازمندان
در هر جامعه ای گروهی می توانند از طریق کار و فعالیت اقتصادی نیازمندی های خود را تامین کنند، گروهی دیگر تنها بخشی از نیازمندی های خود را برآورده می کنند و گروهی به دلیل نداشتن توان فعالیت اقتصادی یا نبودن زمینه فعالیت، قادر به تامین نیازهای خود نیستند . در جوامع مختلف گرچه افراد به جهت داشتن عواطف و احساسات به نیازمندان کمک می کنند ولی هیچیک از نظام های اقتصادی رایج به صورت نظام مند جایگاهی برای آنان و روش هایی مشخص برای تامین نیاز مستمندان در نظر نمی گیرد; در حالی که در نظام اقتصادی اسلام علاوه بر توصیه های کلی و تحریک عواطف انسانی و معنوی برای تامین نیازمندی های گروه سوم و تکمیل نیازهای گروه دوم، دو راه مشخص پیش بینی شده است:
الف - مسئولیت امت
افراد جامعه اسلامی نسبت به تامین نیازهای حیاتی هم دیگر مسئولیت متقابل دارند که در حد سایر فرایض لازم الاجرا است . برای مثال، چنان چه در اثر سوانح طبیعی مانند زلزله، سیل و . . . عده ای امکانات زندگی خود را از دست بدهند وظیفه همه افراد جامعه است که در تامین نیازهای حیاتی آنان اقدام کنند و در صورت کوتاهی از انجام مسئولیت، دولت اسلامی می تواند آنان را برانجام آن ملزم کند . این مسئولیت به قدری مهم است که خداوند کل جامعه را در صورت کوتاهی در انجام آن تهدید می کند:
هانتم هؤلاء تدعون لتنفقوا فی سبیل الله فمنکم من یبخل و من یبخل فانما یبخل عن نفسه و الله الغنی و انتم الفقراء و ان تتولوا یستبدل قوما غیرکم ثم لا یکونوا امثلکم; (66)
آری شما همان گروهی هستید که برای انفاق در راه خدا دعوت می شوید، بعضی از شما بخل می ورزند، و هرکس بخل ورزد سبت به خود بخل کرده است و خداوند بی نیاز است و شما همه نیازمندید، و هرگاه سرپیچی کنید خداوند گروه دیگری را جای شما می آورد پس آن ها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق می کنند .)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز در این باره می فرماید:
ما آمن بی من بات شبعان و جاره جائع; (67)
کسی که شب سیر بخوابد در حالی که همسایه اش گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است .
ب - مسئولیت دولت
دولت اسلامی وظیفه دارد با استفاده از منابعی که در اختیار دارد، از طریق فراهم کردن زمینه های اشتغال مناسب یا کمک های بلاعوض، معیشت شهروندان جامعه اسلامی را در سطح مناسب کرامت انسان تامین نماید .
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:
اذکرالله الوالی من بعدی علی امتی . . . و لم یفقرهم فیکفرهم; (68)
خدا را به یاد هر حاکم اسلامی پس از خود می آورم . . . مردمان را فقیر نکند که در نتیجه کافرشان خواهد کرد .
هم چنین در نامه حضرت علی علیه السلام به ابن عباس فرماندار مکه آمده است:
و انظر الی مااجتمع عندک من مال الله فاصرفه الی من قبلک من ذوی العیال والمجاعة، مصیبا به مواضع الفاقة والخلات و ما فضل عن ذلک فاحمله الینا لنقسمه فیمن قبلنا; (69)
اموالی که نزد تو جمع شده و مربوط به خداست به دقت در مصرف آن ها بنگر، و آن را مصرف عیالمندان و گرسنگان کن به طوری که صحیح به دست فقرا و نیازمندان برسد و مازاد آن ها را نزد ما بفرست تا بین کسانی که در این جا هستند تقسیم کنیم .
بلال نیز از طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ماموریت داشت به وضعیت فقرا و بینوایان رسیدگی و آنان را تامین کند . حتی او اجازه داشت در صورت نبودن امکانات مالی برای بیت المال، با قرض کردن محرومان را تامین نماید . (70)
پی نوشت ها:
1) حدید (57) آیه 25 .
2) ابن سینا، الشفاء الهیات (انتشارات بیدار) ص 557 .
3) والدن بیو، پیروزی سیاه، ترجمه احمد سیف و کاظم فرهادی (چاپ اول: تهران انتشارات نقش جهان، تهران، 1376) ص 229 .
4) هانس - پیتر مارتین، دام جهان گرایی، ترجمه عبدالحمید فریدی عراقی (فرهنگ و اندیشه، 1378) ص 190 .
5) دیوید ماکارو، رفاه اجتماعی ساختار عملکرد، ص 207 .
6) مایکل تودارو، توسعه اقتصادی در جهان سوم، ص 173 .
7) دیوید کلمن و فورد نیکسون، اقتصادشناسی توسعه نیافتگی، ص 121 .
8) نواب حیدر نقوی، اقتصاد توسعه یک الگوی جدید، ترجمه دکترتوانایان فرد، ص 83 .
9) این تعریف با مختصر تفاوتی از تعریف های شهید آیة الله صدر و استاد محمدرضا حکیمی گرفته شده است ر . ک: سید محمدباقر صدر، اقتصادنا (مکتبة الاعلام الاسلامی) ص 661- 671 و محمدرضا حکیمی، الحیاة، ترجمه احمد آرام، ج 3، ص 21 .
10) محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 3، ص 568 .
11) اللهم احشرنی فی زمرة المساکین یوم القیامة » (محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 3، ص 2442 .)
12) من اکرم فقیرا مسلما لقی الله یوم القیامة و هو عنه راض » (همان، ص 2446 .)
13) اللهم انی اعوذ بک من الکفر والفقر، فقال رجل: ایعدلان؟ قال: نعم » (همان، ص 2438 .)
14) همان .
15) الشیطان یعدکم الفقر ویامرکم بالفحشاء والله یعدکم مغفرة منه وفضلا والله واسع علیم » (بقره (2) آیه 268 .)
16) محمد محمدی ری شهری، همان، ص 2442 .
17) همان، ص 2441 .
18) برای بررسی این قبیل نظریات ر . ک: آنتونی آربلاستر، ظهور و سقوط لیبرالیسم، ترجمه عباس مخبر (چاپ اول: نشر مرکز، 1367) ص 374- 390 .
19) هود (11) آیه 6 .
20) رعد (13) آیه 31 .
21) حجر15) آیات 19- 21 .
22) ابراهیم (14) آیات 32- 34 .
23) روم (30) آیه 41 .
24) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1242 .
25) محمدرضا حکیمی، همان، ج 4، ص 329 .
26) ملک (67) آیه 15 .
27) محمدرضا حکیمی، همان، ص 442 .
28) همان، ص 436 .
29) همان، ج 5، ص 333 .
30) اعراف (7) آیه 31 .
31) تحف العقول، ص 297 .
32) محمدرضا حکیمی، همان، ج 4، ص 440 .
33) همان، ص 488 .
34) حر عاملی، وسائل الشیعه ج 11، ص 521 .
35) حجر (15) آیات 19- 20 .
36) حشر (59) آیه 7 .
37) آل عمران (3) آیه 109 .
38) حدید (57) آیه 7 .
39) محمدرضا حکیمی، معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، ص 26 .
40) نهج البلاغه، نامه 53 .
41) دعائم الاسلام، ج 2، ص 36 .
42) محمدرضا حکیمی، الحیاة، ج 4 ص 463 .
43) نهج البلاغه، نامه 53 .
44) نهج البلاغه، نامه 53 .
45) همان .
46) محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 5، ص 155 .
47) مطففین (83) آیه 1 .
48) محمدرضا حکیمی، همان، ج 6، ص 387 .
49) همان، ج 5 ص 381 .
50) امام خمینی، مکاسب محرمه، ج 1 و 2 .
51) همان .
52) محمدرضا حکیمی، همان، ج 4، ص 456 .
53) همان، ص 457 .
54) همان، ج 2، ص 744 .
55) بقره (2) آیات 278- 279 .
56) ابراهیم (14) آیه 7 .
57) اعراف (7) آیه 100 .
58) محمد محمدی ری شهری، همان، ص 2448 .
59) همان .
60) همان .
61) اعراف (7) آیه 96 .
62) تحف العقول، ص 38 .
63) محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 74، ص 81 .
64) همان، ج 76، ص 315 .
65) همان، ج 74، ص 103 .
66) محمد (47) آیه 38 .
67) محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 2، ص 668 .
68) محمدرضا حکیمی، همان، ج 4، ص 422 .
69) نهج البلاغه، نامه 67 .
70) سیدکاظم صدر، اقتصاد صدر اسلام، ص 72 .
