در یازدهمین آیه، تعبیر بسیار جالبی درباره اهمیت صبر دارد و آن این که فرشتگان هنگامی که برای دیدار بهشتیان از هر دری وارد می گردند، به آنها می گویند: «سلام برشما! به خاطر صبر و استقامت تان، چه پایان خوبی در این سرا نصیبتان شد!، سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار»
(23) جالب این که از میان تمام اعمال و طاعات و عبادات و کارهای نیک بهشتیان، انگشت روی صبر و شکیبایی آنها می گذارند و آن را سبب ورود به بهشت می شمارند واگر دقت کنیم، تصدیق خواهیم کرد که صبر و استقامت، نقش مهمی در سعادت انسان وبهشتی شدن او دارد، زیرا بدون صبر، نه پرهیز از گناهان ممکن است و نه انجام اطاعت هاو عبادت ها، نه جهاد با نفس و نه جهاد با دشمن. به همین دلیل فرشتگان، در نخستین تبریک به بهشتیان، به مساله صبر تکیه می کنند.
شاهد این سخن که همه طاعات در سایه صبر انجام می گیرد، در آیه بیست و دوم همین سوره آمده است: «اندیشمندان و اولو الالباب، کسانی هستند که به خاطر ذات پروردگارشان، صبر و شکیبایی می کنند، نماز را بر پا می دارند و از آنچه به آنها روزی داده ایم، در پنهان و آشکار، انفاق می کنند و با حسنات، آثار سیئات را از بین می برند، و الذین صبرواابتغاء وجه ربهم و اقاموا الصلاة و انفقوا مما رزقناهم سرا و علانیة و یدرئون بالحسنة السیئة...»
در تفسیر این آیه، حدیث جالبی از امام علی بن الحسین علیه السلام نقل شده است: هنگامی که روز قیامت می شود، ندا دهنده ای ندا می دهد که اهل صبر و شکیبایی به پاخیزید، گروهی بر می خیزند، به آنها گفته می شود: سوی بهشت بروید. در این هنگام، فرشتگان به استقبال آنها می آیند و می گویند: کجا می روید؟ می گویند: سوی بهشت. فرشتگان می گویند: قبل از حساب؟! می گویند: آری(قبل از حساب). می گویند: شما کیستید؟
می گویند: ما اهل صبریم، می گویند: صبر شما چه چیز بوده است؟ می گویند: ما در راه طاعت پروردگار و پرهیز از گناهان و در برابر بلا و اندوه و غم، در دنیا صبر و شکیبایی کردیم. امام علی بن الحسین علیه السلام فرمود: این جاست که فرشتگان می گویند: داخل بهشت شوید، چه عالی است پاداش عاملان.
بعضی از راویان احادیث گفته اند: «در همین جا فرشتگان می گویند: سلام علیکم بما صبرتم».
(24) در دوازدهمین آیه، به صورت زیبایی، همان مطلبی که در آیه قبل عنوان شد، مطرح می کند. این آیه، در ادامه آیات قبل که در صدد بیان اوصاف دوازده گانه «عباد الرحمن» که بیانگر شخصیت والای آنها در تمام ابعاد است - می فرماید: «آنها هستند که درجات عالی بهشت، در برابر شکیبایی شان، پاداش داده می شود و با تحیت و سلام (فرشتگان)
روبرو می شوند، اولئک یجزون الغرفة بما صبروا و یلقون فیها تحیة و سلاما»
(25) «غرفه» از ماده «غرف» (بر وزن ظرف)، به معنی برداشتن چیزی است، لذا به آبی که انسان از چشمه برای نوشیدن با دست های خود بر می گیرد، غرفه می گویند، در ضمن به قسمت های فوقانی ساختمان و طبقات بالای منازل نیز«غرفه» می گویند. در این آیه نیزمراد برترین منزلگاه های بهشت است که در اختیار صابران قرار می گیرد.
صد هزاران کیمیا حق آفرید کیمایی همچو صبر، آدم ندید!
از تعبیر آیه فوق، استفاده می شود که «صبر» وجه مشترک تمام اوصاف دوازده گانه «عباد الرحمن» می باشد.
در سیزدهمین آیه که از آیات معروف صبر است، ضمن بشارت به صابران در برابرآزمایش های بزرگ الهی می فرماید: «به یقین همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، زیان مالی و جانی و کمبود میوه ها، آزمایش می کنیم و صابران را بشارت ده-آنها که هرگاه مصیبتی به آنان رسد، می گویند: ما متعلق به خداییم و سوی او بازگردیم-آنها کسانی هستند که رحمت های الهی شامل حالشان است و آنها هدایت یافتگانند، و لنبلونکم بشیء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشر الصابرین * الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا لله و انا الیه راجعون * اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمة و اولئک هم المهتدون»
(26) گرچه در این آیات، تنها به یکی از شاخه های صبر، یعنی صبر بر مصائب و مشکلات اشاره شده، ولی اهمیت آن به اندازه ای است که صلوات و درود و رحمت الهی را به این دسته از صابران جاری شده، و مسیرهای هدایت را در پرتو همین صبر و شکیبایی می پیمایند.
با توجه به این نکته که آزمایش های گوناگون در این جهان از سنت های خلل ناپذیرالهی است، و عبور از گردنه های صعب العبور آن جز با صبر ممکن نیست، به نقش صبر وشکیبایی در زندگی و آثار نهایی آن پی می بریم.
چه افتخاری از این بالاتر که انسان در برابر صبرش، مشمول این سه عنایت بزرگ الهی گردد:
نخست، صلوات و درودی از نوع آنچه بر پیامبر بزرگش فرستاده می شود و سپس شمول رحمت واسعه الهی، نسبت به او و از همه مهمتر، هدایت پروردگار که سرچشمه تمام نعمت ها و خوشبختی هاست.
در این که چرا صلوات به صورت جمع آمده دو تفسیر ذکر شده که هر دو می تواندصحیح باشد: نخست این که اشاره به انواع اکرام و احترام الهی است، و دیگر این که اشاره به تکرار آن می باشد. تعبیر به رحمت، به صورت نکره نیز اشاره به اهمیت وعظمت است.
در بیان تفاوت میان صلوات و رحمت، بعضی گفته اند: صلوات اشاره به مدح و ثنای الهی و لطف و مغفرت اوست، در حالی که رحمت، اشاره به انواع نعمت های مادی ومعنوی در دنیا و آخرت دارد.
در چهاردهمین و آخرین آیه از آیات مورد بحث که در سوره و العصر آمده، قرآن مجید ضمن بیان این که همه انسان ها در خسران و زیان قرار دارند، جز کسانی که دارای یک برنامه چهار ماده ای هستند که یکی از موارد آن، صبر و شکیبایی و استقامت است، می فرماید: «به عصر سوگند! که انسان ها همه در زیانند مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام دادند و یکدیگر را به حق سفارش کرده، و یکدیگر را به صبر و شکیبایی توصیه نموده اند، و العصر * ان الانسان لفی خسر * الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوابالحق و تواصوا بالصبر»
(27) تعبیر تواصوا- از ماده «تواصی» به معنی سفارش کردن به یکدیگر در آیات فوق نشان می دهد که مؤمنان بعد از ایمان و معرفت و عمل صالح، باید به احقاق حقوق روی آورند، حق را بشناسند و یکدیگر به آن توصیه کنند، چون احقاق حق و اجرای حق درجامعه انسانی، جز با استقامت و ایستادگی در برابر موانع ممکن نیست، توصیه به صبررا به عنوان چهارمین اصل که پشتوانه اصول سه گانه دیگر است بیان می کند. بنابراین صبر، یکی از ارکان اصلی سعادت انسان هاست که بدون آن، درخت ایمان به ثمرنمی نشیند و اعمال صالح انجام نمی گیرد، و احقاق حقوق در جامعه انسانی تحقق نمی یابد. بدون شک، احقاق حقوق و ادای آن از مشکل ترین کارهاست، زیرا گاهی ممکن است حق، با فرد یا عزیزان و بستگانش مخالف باشد، در این جا ادای حق جز به مدد صبر، صورت نمی پذیرد.
پی نوشت: 23- رعد/ 24.
24- تفسیر قرطبی، ج 5، ص 4532.
25- فرقان/ 75.
26- بقره/ 155 تا157.
27- عصر/ 1- 3.
