سفرنامه ها

تمام سفرنامه ها گزارش های جغرافیایی دارند و نویسندگان آنها، زمان رسیدن به شهرها را یاد می کنند و از آداب و رسوم مردم، بناهای دیده شده و

تمام سفرنامه ها گزارش های جغرافیایی دارند و نویسندگان آنها، زمان رسیدن به شهرها را یاد می کنند و از آداب و رسوم مردم، بناهای دیده شده و... گزارش می دهند: اما در کتاب های جغرافیا که بر اساس گردشگری نگارش یافته، نویسنده پس از عنوان شهر، به شرح آن می پردازند و فاصله آن را با شهرهای دیگر گزارش می دهد. از آن جا که جهانگردان مسلمان بسیارند و سفرنامه های فراوانی به جای گذاشته اند ناگزیر، به شماری از آنها اشاره می کنیم و فقط در مواردی به شرح بیش تر می پردازیم.

1. سفرنامه احمدابن فضلان: وی در زمان المقتدربالله به منطقه بلغار رفت. آغاز سفر او صفر سال 309ه/921م. بوده و در 12محرم 310ه/922. به نزد پادشاه بلغارمی رسد. این سفرنامه درمجموعه ای از کتابهای خطی آستان قدس رضوی شناخته شد و پس از انتشار سید ابوالفضل طباطبایی آن را ترجمه کرده و این ترجمه تاکنون دوبار انتشار یافته است.

2. سفرنامه ابودلف، مسعربن مهلهل خزرجی ینبوعی: وی در مدینه متولد شد و در سالهای 331-301ه/942-913م. در دربار شاهزاده سامانی، ناصربن احمدبن اسماعیل به سر برد و در سال 331ه/942م. به هند سفر و از کشمیر، کابل، سیستان و مالابار و در سالهای 331 تا 343ه/942-964م. از شهرهای مختلف ایران دیدن کرد.⁽⁹²⁾سفرنامه وی وجود دارد. او آنچه نزد عوام شهرت داشته در سفرنامه خود آورده است.

3. سفرنامه ابوالقاسم محمدبن حوقل نویسنده کتاب صورة الارض: این اثر به گونه کتابهای مسالک و ممالک است سفرهای وی نزدیک به سی سال طول کشید. او سفر خود را از مدینه السلام بغداد در روز پنجشنبه هفتم رمضان 331ه/943م. آغاز کرد و در تمام دنیای اسلام به گردش پرداخت و به تعبیر خودش برای هر منطقه ای تصویر و شکلی قرارداد که موضع و جایگاه آن مشخص باشد.⁽⁹³⁾وی در سال 340ه/951م. اصطخری صاحب المسالک الممالک را ملاقات کرده است. زمان نگارش کتابش را سال 367ه/977م. دانسته اند.⁽⁹⁴⁾

4. سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی (394-481ه/1004-1088م.):این اثر از مشهورترین سفرنامه ها به زبان فارسی است. ناصرخسرو سفرخود را در 23 شعبان 437ه/1045م. از مرو به جانب سرخس آغاز کرد و در روز سه شنبه 26 جمادی الاخری سال 444ه/1052م. به مدت شش سال و هفت ماه و 22 روز به پایان برد. از شهرهای ایران، مصر، سوریه، مکه و مدینه، بیت المقدس⁽⁹⁵⁾و دیگر مناطق اسلامی دیدن کرد و گزارشهای مفیدی از این دیدارهای خود به جای گذاشت.

5. سفرنامه ابوالفتح کراجکی (م 4449ه/1057م.) صاحب کنزالفوائد: وی گزارشهای متفرقی از آن در کتاب خویش: کنزالفوائد داده که در مقدمه آن اشارت رفته است. ابن ابی طی حلبی، در شرح حال حسن بن بشربن علی بن بشر طرابلسی به آن اشاره کرده است.⁽⁹⁶⁾

5. سفرنامه ابراهیم بن یعقوب طرطوشی (م:478ه/1085م.): سفرنامه وی «الاخبار المستقاة» نام دارد و به فرانسه و آلمان سفر کرده و قزوینی از کتاب وی گزارش داده است.⁽⁹⁷⁾

6. سفرنامه ابوالقاسم، احمدبن سلیمان بن خلف تحبیبی اندلسی(493ه/1100م.).⁽⁹⁸⁾

7. سفرنامه محمدبن رشد مالکی (520 595ه/1200م.)⁽⁹⁹⁾

8. سفرنامه ابن جبیر ابوالحسن محمدبن جبیراندلسی (540-614ه/1145-1218م.) که در تاریخ 578ه/1183م. نگاشته شده و به تازگی ترجمه آن را آستان قدس رضوی منتشر کرده است.

9.سفرناممه محمدبن علی بن محمد انصاری به نام «عیون الاخبار» وی در این اثر، سفر خود را به سراسر سوریه، فلسطین و مصر در سالهای 585 ه/1142م. شرح کرده است.⁽¹⁰⁰⁾وی در اسیوط مصر به مدت بیست سال قاضی بود و در سال 600ه/1204م. در همان جا درگذشت.⁽¹⁰¹⁾

10. سفرنامه شیخ ابوالحسن علی بن ابی بکر هروی به نام «الاشارات الی معرفة الزیارات». این کتاب گزارش مختصری است از مکانهای زیارتی که شیخ هروی بازدید کرده و اظهار می دارد که بسیاری از آنچه که گذشتگان گفته اند از بین رفته است. او به شهرهای شام، عراق، خراسان، مغرب، یمن و شهرهای فرنگ و مصر و روم سفر کرده است. پادشاه فرنگ از او خواسته که در دیار وی بماند، ولی شیخ هروی نپذیرفته است او از زاهدانی است که بدون سرمایه و زاد و توشه به سیاحت پرداخته است و در سال 611ه/1215م. چشم از جهان فرو بسته است.⁽¹⁰²⁾

11. سفرنامه نباتی⁽¹⁰³⁾(م:636ه/1239م.).

12. سفرنامه ابومحمد عبدری (م:688ه/1289م.) اهل والنسیا که از سفر خود به سراسر آفریقای شمالی گزارشی نوشته است. او در سفر زیارتی خود به مکه و در بازگشت از این مسیر در گذشته است.⁽¹⁰⁴⁾

13. سفرنامه های طیبی⁽¹⁰⁵⁾(م:698ه/1299.).

14. سفرنامه تجانی⁽¹⁰⁶⁾(م 708ه/1308م.).

15. سفرنامه محمدبن عمر بن محمدبن رشید فهری سبتی ادریسی (657-721ه/1259 1321م.) وی در سبته چشم به جهان گشود.⁽¹⁰⁷⁾وواعظ مسجد اعظم غرناطه بود. وی در سال 683ه/1283م.سفری به مصر و شام و حرمین شریفین داشت و سفرنامه خود را «مل ء العیبة فیما جمع بطول الغیبة فی الرحلة الی مکة وطیبة» نام نهاد.⁽¹⁰⁸⁾این کتاب در شش جلد تنظیم شده بود که ابن حجر به آن دست یافته و از آن بهره برده است.

16. سفرنامه شرف الدین ابوعبدالله محمدبن عبدالله بن محمدبن ابراهیم لواتی طنجی، معروف به ابن بطوطه (703-777ه/1303-1376م.) با نام «تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار» از سفرنامه های معروف و مفصلی است که گزارشهایی درباره جهان دارد. او، سفرخود را در روز پنجشنبه دوم رجب 725ه/ چهارم ژوئن 1325م. در بیست و دوسالگی از طنجه درمراکش آغاز کرد⁽¹⁰⁹⁾و این سفرحدود سی سال طول کشید و آن گاه به مراکش بازگشت.⁽¹¹⁰⁾

17. سفرنامه عبدالرحمن ابن خلدون (م:808ه/1405م) صاحب مقدمه والعبر، از اندلس تا سمرقند بوده است.⁽¹¹¹⁾

18. سفرنامه تقی الدین ابوعمرو عثمان بن عبدالرحمن معروف به ابن الصلاح شهرزوری (م:843ه/1440م.) که به شرق سفرنموده و در آن نکته های مهم و سودمندی است.⁽¹¹²⁾

19. عبدالرزاق کمال الدین بن اسحاق سمرقند (816-887ه/1413-1482م.) در هرات به دنیا آمد و در همان جا درگذشت. وی به عنوان سفیر به هندوستان رفت و پس از سه سال اقامت در شرق، کتاب «مطلع السعدین و مجمع البحرین» را نگاشت و در آن یافته های سفر خویش را گزارش داد.⁽¹¹³⁾

20. سفرنامه جلال الدین سیوطی (م:901ه/1496م.) به فیوم، مکه و دمیاطه.⁽¹¹⁴⁾

21. سفرنامه بدرالدین محمدبن رضی الدین غزی (م:984ه/1576م.) به منطقه روم که تقی الدین سبکی در طبقاتش از آن بسیار نقل می کند.⁽¹¹⁵⁾

سفرنامه های عصر صفوی

با تشکیل دولت صفویه (907-1148ه/1502-1736م.) ورود گردشگران فرنگی به حوزه جهان اسلام فراوان شد: چرا که غرب به پیشرفتهایی دست یافته بود و دنبال منابع درآمد می گشت. در این روزگار مسلمانان نیز سفرهای گوناگونی را به دیگر مناطق اسلامی داشته اند. ویژگی سفرنامه ها این دوران محدود بودن آنها به حج و یا برخی سرزمینهای اسلامی است. با تشکیل حکومتی شیعی در ایران علمای جبل عامل به این کشور هجرت کرده و گروهی از آنان سفرنامه هایی در این باره نگاشته اند. دیگر سفرنامه مربوط به سفر به هند، مکه و مدینه است و از آن جا که از این زمان به بعد، سفرنامه ها زیاد شده فقط به برخی از آنها اشاره می شود:

22. سفرنامه شیخ عزالدین حسین بن عبد الصمد الحارثی (م:984ه/ 1576) پدر شیخ بهائی که از جبل عامل به ایران آمده و مدتی قاضی شهر هرات بوده و در هجر بحرین از دنیا رفته است.⁽¹¹⁶⁾

23. سفرنامه شیخ محمدبن علی بن محمد حرعاملی عموی صاحب وسائل که در سال 1081ه/1670م. در گذشته است.⁽¹¹⁷⁾

24. سفرنامه سید علیخان مدنی شیرازی (م:1120ه/1707م) صاحب ریاض السالکین شرح صحیفه سجادیه که در سال 1075ه/1761م. آن را نگاشته و گزارشهای سفر خود را به هند همراه با نکته های ادبی ارائه کرده است، به نام: «سلوة الغریب و اسوة الادیب».⁽¹¹⁸⁾

25. سفرنامه میرعبدالطیف خان شوشتری از 1190 تا 1216ه/1776-1801م. به نام «تحفة العام» که گزارش هایی از نواحی جنوبی ایران، شوش، عراق و هند آورده است.

سفرنامه های شعری

از قرن دهم به بعد شیوه خاصی در نگارش سفرنامه ها رایج گردید. شماری از کسانی که به گردشگری پرداخته بودند، شرح سفر خویش را در شعر ارائه دادند که به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم.

1. شیخ نجیب الدین علی بن محمدبن مکی، شاگرد صاحب معالم (م:1011ه/1603م.) و شارح اثنی عشریه. وی در هنگام سفر به شهرهای یمن، حجاز، ایران، هندو عراق، خاطرات خویش را در قالب شعر می سروده که اشعار سفرنامه او به حدود 2500 بیت می رسد.⁽¹¹⁹⁾

2. رحلة الشتاء والصیف، عنوان سفرنامه سید مهدی بن علی بحرانی (م:1243ه/1827م.) به کاظمین است که آن را به نظم درآورده است. او سه سفرنامه دیگر نیز دارد:

الف. سفر به ناجیه

ب. سفر به حیره

ج. سفر به کوفه

3. سفرنامه حبیب بن طالب بغدادی، ساکن جبل عامل که طی اشعاری در سال 1263ه/1847م. نگاشته است.⁽¹²⁰⁾

4. سفرنامه حج فقیه دانشمند حاج محمدبن حسن بن حاج محمد صالح (م:1336ه/1918م.) در هزار بیت.⁽¹²¹⁾

سفرنامه های زیادی از دوران قاجار به شهرهای فرنگ به جای مانده که یاد کرد آنها را لازم نمی دانیم.

پی نوشت ها:

92. «خدمات مسلمانان به جغرافیا»36/.

93. «صورة الارض» ابوالقاسم بن حوقل نصیبی،3/، دار صادر، بیروت.

94. «خدمات مسلمانان به جغرافیا»38/.

95. «سفرنامه ناصر خسرو»، با تصحیح و تعلیق دکترمحمد دبیرسیاقی/پانزده، کتابفروشی زوار.