سبک و سیاق کتابهای اخلاقی

اهمیت اخلاق

بخش بسیاری از تعلیمات قرآن کریم و پیشوایان معصوم علیهم السلام درباره اخلاق و تزکیه نفس است .

حضرت امام کاظم علیه السلام می فرماید: «الزم العلم لک، ما دلک علی صلاح قلبک واظهر لک فساده; (1) لازم ترین دانش برای تو آن علمی است که تو را بر صلاح دلت راهنمایی کند و فساد قلبت را نشان دهد .»

امام خمینی رحمه الله در وصیتنامه سیاسی، الهی شان چنین مرقوم فرموده اند: «... و از بالاترین و والاترین حوزه هایی که لازم است به طور همگانی مورد تعلیم و تعلم قرار گیرد، علوم معنوی اسلامی از قبیل: علم اخلاق و تهذیب نفس و سیر و سلوک الی الله - رزقنا الله و ایاکم - است .» (2)

همچنین ایشان درباره عنایت و اهتمام به اخلاق می فرماید: «حوزه های علمیه، همزمان با فراگرفتن مسائل علمی، به تعلیم و تعلم مسائل اخلاقی و علوم معنوی نیازمند است . برنامه های اخلاقی و اصلاحی، کلاس تربیت و تهذیب، باید در حوزه ها رایج و رسمی باشد، متاسفانه در مراکز علمی به این گونه مسائل لازم و ضروری کمتر توجه می شود . علوم معنوی و روحانی رو به کاهش می رود و بیم آن است که حوزه های علمیه نتوانند علمای اخلاق، مربیان مهذب و آراسته تربیت کنند .

در زمینه تهذیب و تزکیه نفس و اصلاح اخلاق برنامه تنظیم کنید . استاد اخلاق برای خود معین نمایید . جلسه وعظ، پند و نصیحت تشکیل دهید . خودرو نمی توان مهذب شد . اگر حوزه ها از داشتن مربی اخلاق و جلسات پند و اندرز خالی باشد، محکوم به فنا خواهد بود! چطور علم فقه و اصول به مدرس نیاز دارد، درس و بحث می خواهد، برای هر علم و صنعتی در دنیا استاد و مدرس لازم است، لیکن علوم معنوی و اخلاقی به تعلیم و تعلم نیازی ندارد و خودرو و بدون معلم حاصل می گردد؟!» (3)

هشدار

امروزه بیشتر جمعیت کشور ایران اسلامی را جوانان تشکیل می دهند و اکثریت قاطع آنان دارای صفات و سجایای اخلاقی برخاسته از فطرت الهی و خداجوی هستند . کارنامه زشت برخی احزاب و سیاستمداران، نزاعهای داخلی و فزون طلبیها و ... به سرخوردگی از تلاشهای اجتماعی سیاسی و تشدید روی آوری به مسائل اخلاقی منجر شده است . رشد چاپ و نشر و گرمی بازار کتاب، نشانی از این گرایش است .

در فضایی این چنین، گاهی مشاهده می شود که عده ای به نام عرفان و با موج سواری و سوء استفاده های تجاری، ریاستی و ... عواطف پاک جوانان را به بیراهه می کشانند; البته جویندگان طریق عرفان را به دو دسته می توان تقسیم کرد: گروهی که روحیه متعبدانه و فرهنگ بسیجی دارند، زندگانی علما و صلحا را الگو قرار می دهند و متاسفانه بر سر راه اینان طعمه ها و کتابهای ضعیفی مثل آثار ترویج کنندگان درویشی و صوفیگری جزو مجموعه سیر و سلوک پاکان نهاده شده است .

دسته دیگر، جوانان بی آلایشی اند که چنین روحیه ای ندارند و به دلیل بیگانگی با آثار اصیل معنوی، در دام آثار و کالاهای بدلی و پر زرق و برق بیگانگان می افتند . آری عرفانهای بدلی و کاذب برخاسته از فرهنگهای بیمار وارداتی آفتی شده که گروهی از جامعه ما را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد .

آثار گونه گون ادبیات و عرفان سرخپوستی، هندی، چینی، مسیحی و انواع کتب مربوط به روانشناسی و فرا روانشناسی، سحر و جادو، علوم غریبه، کف بینی، چهره شناسی و فالگیری، در بازار کتاب بسیار پرفروش شده است .

نقش مآخذ و منابع

همچنان که لازم است یک واعظ، با علم فلسفه اخلاق و کلیات روانشناسی اسلامی آشنا باشد، باید کتابهای تربیتی و اخلاقی اسلامی را بخوبی بشناسد و نیز با سبکهای متفاوت عالمان اخلاق در طول تاریخ اسلام بیگانه نباشد وگرنه هم در یافتن جایگاه یک بحث، و هم در ارزیابی راه حلهای اخلاقی و داوری در صحت و سقم مطالب، ناتوان می ماند .

بدیهی است شناسایی و نقادی همه منابع اخلاق اسلامی در یک مقاله نمی گنجد و نیازمند چند رساله تحقیقی است; بناچار با استفاده از مقدمه کتاب اخلاق (5) به اشارتی بسنده کرده، چند نوع کتاب اخلاقی را معرفی می کنیم; گرچه همه در یک مقسم نمی گنجد . (4)

انواع منابع

الف) نصوص اخلاقی، یعنی کتابهایی که فقط به جمع آوری آیات و روایات اخلاقی و تبویب آنها به سبک کتب روایی پرداخته اند، خواه منحصر به فصلهای اخلاقی باشد، مثل «مکارم الاخلاق » تالیف «ابونصر حسن بن فضل طبرسی » (م قرن 6) ; «تنبیه الخواطر» ، معروف به «مجموعه ورام » ، نوشته «ابوالحسن ورام بن ابی فراس » (م 605) ; «محاسبة النفس » از «سید بن طاوس » (م 664) ; «ارشاد القلوب » ، تالیف «ابومحمد حسن بن محمد دیلمی » (م قرن 8) ; «عدة الداعی » ، نوشته «ابن فهد حلی » (م 841) ; «محاسبة النفس » ، از «تقی الدین ابراهیم بن علی عاملی کفعمی » (م 905) .

ویا مشتمل بر فصلها یا بابهای اخلاقی است; مثل «ابواب جهاد النفس » در کتاب «وسائل الشیعه » یا بسیاری از بابهای اصول کافی مثل جلد دوم آن، کتاب «الایمان والکفر» از کتاب «بحارالانوار» ، مجلدات 66 تا 70 . این سلسله از منابع اخلاقی از دیرباز رایج و بسیار تاثیرگذار و قابل استفاده همگان بوده و ماندگار خواهد ماند .

ب) آثار مستقل و مدون که مقارن با ظهور «نهضت ترجمه آثار فلسفی یونان » و متاثر از آنان بوده است .

«ابوالحسن عامری نیشابوری » (م 381) از نخستین فیلسوفان مسلمان است که در دانش اخلاق، کتاب مستقلی به نام «السعادة والاسعاد» تالیف کرد که بیشتر آن از آثار اخلاقی افلاطون و ارسطو اقتباس شده و علاوه، به تصوف نیز نظر داشته است .

«ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب رازی معروف به ابن مسکویه » (م 421) - که به تعبیر «محقق لاهیجی » (5) ، در حکمت عملی به منزله ابوعلی سیناست - دیگر دانشمند اسلامی است که به این قلمرو گام نهاد .

وی «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق » را، در موضوع سعادت، با استفاده از مکتوبات اخلاقی ارسطو و شارحان کلام او نوشت . (6) به عقیده وی اخلاق، صادر از نفس است . از اینرو، در آغاز به معرفت نفس و قوای آن می پردازد و سپس از فضائل و رذایل اخلاقی سخن می گوید . آنگاه با توجه به نظریه ارسطو درباره اعتدال و حد وسط، نیل به اعتدال را تنها به وسیله عقل میسر دانسته و میان سعادت و فضیلت ربط داده است .

در همین دوران، متکلمان، مخصوصا معتزله، با نگرش عقلی به مباحث اخلاق پرداختند و به «حسن و قبح عقلی افعال » قائل شدند و حکم عقل را، چه در معرفت احکام عقلی و چه در شناخت استحقاق عذاب بر افعال ناپسند و استحقاق پاداش برای افعال پسندیده معتبر شمردند .

در سده چهارم هجری «اخوان الصفا» در کنار تفکر عقلی و فلسفی، به حیات اخلاقی عنایت داشتند و در زمینه اخلاق، نظر عقلی را با ذوق عرفانی درآمیختند . (7)

عرفا و متصوفه مسلمان نیز با نگاه خاص خود به سلوک عملی و ریاضت و تطهیر نفس، به عرصه مباحث اخلاقی و شناخت مهلکات و منجیات، که مشتمل بر معانی اخلاقی است، راه یافتند .

«ابوحامد محمد غزالی » (450 - 505 ق). از این گروه است . «احیاء علوم الدین » به عربی و خلاصه آن «کیمیای سعادت » به فارسی، مهم ترین کتابهای وی به شمار می آیند . تکیه وی اساسا به دین است; اما به آرای اخلاقی فلاسفه، نظیر افلاطون و ارسطو نیز نظر داشته است و بر خلاف معتزله معتقد است که اعمال، به خودی خود زشت و زیبا نیست . از نگاه او، خیر آن است که خدا به آن امر فرموده و شر آن است که خدا از آن نهی فرموده است و از این جهت، بیشتر با اشاعره هم عقیده است .

وی احیاء العلوم را بر چهار پایه اصلی - هر یک شامل ده کتاب - بنا نهاد: 1 . عبادات; 2 . عادات; 3 . مهلکات; 4 . منجیات (هر کدام یک چهارم کتاب)

عزالی، چهار فضیلت «حکمت، عفت، شجاعت و عدالت » ارسطو را به اجمال در کتاب دوم از بخش مهلکات بیان کرده و در پایان آن گفته است:

«و آنچه در کتاب دوم بیان کردیم تنها اشاره ای اجمالی است به طریق تهذیب اخلاق و معالجه امراض قلوب » . او در بیشتر موارد از اعتدال، سخنی به میان نیاورده است .

«خواجه نصیرالدین طوسی » رحمه الله (597 - 672 ق). از مفاخر بزرگ و عالمان نام آور جهان اسلام - که در حکمت و بیشتر علوم زمان خود استاد و متبحر بود - به دو روش اخلاقی آثاری ارائه داد:

یکی «اخلاق ناصری » مطابق مشرب حکما و دیگری، «اوصاف الاشراف » که موافق ذوق عرفاست . وی در مقدمه «اوصاف الاشراف » می نویسد:

«... محرر این رساله ... بعد از تحریر کتابی که موسوم است به اخلاق ناصری و مشتمل است بر اخلاق کریمه و سیاسات مرضیه بر طریق حکما، اندیشه مند بود که مختصری در بیان سیر اولیا و روش اهل بینش بر قاعده سالکان طریقت و طالبان حقیقت، مبنی بر قوانین عقلی و سمعی و منبی ء از دقایق نظری و عملی که به منزلت لب آن صناعت و خلاصه آن فن باشد مرتب گرداند .»

ماخذ عمده اخلاق ناصری، «تهذیب الاخلاق » «ابن مسکویه » است; با این تفاوت که به فارسی است و «خواجه طوسی » رحمه الله دو بخش «تدبیر منزل » و «سیاست مدن » را هم بدان افزوده است .

خواجه در آغاز کتاب، آنچه از مسائل فلسفی را که برای فهم مطالب لازم دیده با اسلوبی نیکو خلاصه کرده است .

این کتاب همواره مورد توجه بوده و از کتب مشهور و معتبر اخلاقی است .

از دیگر آثار مشهور اخلاقی، «المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء» تالیف «مولی محسن فیض کاشانی » (م 1091) است . این کتاب در واقع تنقیح و تهذیب کتاب غزالی، همراه با روایات شیعه است و در آن کتاب، «آداب الشیعة و اخلاق الامامة » ، جایگزین کتاب «آداب السماع و الوجد» کتاب احیا شده است . (8)

برخی از اهل معرفت نیز برنامه خودسازی و اخلاقی خود را به شیوه سیر و سلوک «منازل السائرین » و با درسهای گام به گام تنظیم کرده اند; مانند «منازل السائرین و صد میدان » از خواجه عبدالله انصاری » ، سیر و سلوک منسوب به «علامه بحر العلوم » .

این دسته از آثار راه عملی خودسازی را نشان می دهد ولی اولا برای همگان قابل استفاده نیست، ثانیا به آموزش علم اخلاق و شناخت فضائل و رذایل و راههای کسب فضایل یا درمان رذایل نپرداخته است .

آثار تلفیقی

دسته ای دیگر که شاید بتوان ادعا کرد همگانی تر و رایج تر است، کتابهایی به شیوه تلفیقی است: مثل «جامع السعادات » و «معراج السعادة » .

بنابراین آثار اخلاقی را به چهار گرایش کلی می توان تقسیم کرد:

1 . گلچینهایی از متن کتاب و سنت مثل «عدة الداعی » ، «ارشاد القلوب » ;

2 . آثاری که شیوه های فلسفی و عقلی اخلاق ارسطویی و یونانی در آنها غلبه دارد، مثل «السعادة و الاسعاد» و «تهذیب الاخلاق » ;

3 . آثاری که حاوی دستورالعمل های گام به گام و منزل به منزل است، مثل «سیر و سلوک » و «منازل السائرین » ;

4 . کتابهایی که تقریبا تلفیقی از روشهای پیشین است; مثل «جامع السعادات » مرحوم نراقی که در تنظیم مباحث و بحث معرفة النفس و درمان فضایل و رذایل، شبیه اخلاق فلسفی و در شاخ و برگ و محتوای برخی فصلها مثل «اسرار و آداب عبادت » نظیر کتب روایی و آن دسته از آثاری است که روح دینی بر آنها غلبه دارد; مثل «المحجة البیضاء» . از اینرو، این دسته از آثار را تلفیقی و نسبتا جامع می نامیم .

علامه «مولی محمد مهدی نراقی » (9) (1146 - 1209 ق). از تلاشهای پیشینیان سود برده و در ارائه مطالب، طرحی نو در افکنده است .

در آغاز کتاب، درباره نفس انسان، قوا و غرایز او سخن می گوید و هر یک از فضایل یا رذایل اخلاقی را به یکی از قوای نفس یا غریزه ای نسبت می دهد .

آنگاه به شناساندن یکایک فضایل و رذایل می پردازد . سپس با آیات وروایات، موضوع را تبیین و تایید می کند و در پایان راه درمان هر رذیلتی را به شیوه ای حکیمانه و مثل طب قدیم، با اعتنا به صفت ضد آن ارائه می دهد .

افزون بر اینها از نصیحت و موعظه غافل نیست (10) .

وی مواد مطالب را بیشتر از کتابهای اخلاقی نظیر «المحجة البیضاء» گرفته و با نقادی نقل کرده است .

گفتنی است با اینکه نویسندگان کتابهای تربیتی و اخلاقی از عالمان بزرگ اند، ولی مبلغ زیرک نباید به هر چه نوشته شده، اعتماد کند بلکه با زیرکی و ظرافت اهل نقد و نظر باشد .

برای توضیح بیشتر به این مثال توجه کنید: به احیاء العلوم غزالی اشکالهای زیادی گرفته اند (11) و فیض کاشانی آن کتاب را تصفیه کرده است، تا جایی که گفته اند: المحجة البیضاء فی احیاء الاحیاء، در مرحله بعد مرحوم نراقی بسیاری از مطالب المحجة را قابل نقل ندیده است . در عین حال داستان صوفیانه ذیل که ریشه اش در کتاب غزالی است از زیر تیغ تیز نقادی این دو بزرگوار جان سالم به در برده و در باب شکر این سه کتاب با اندک تفاوتی در عبارات موجود است .

خلاصه داستان

پسر عمو و دختر عمویی عاشق یکدیگر شدند و در آتش فراق همدیگر می سوختند . ازدواج آنان فراهم شد و هجرانشان به وصال مبدل شد . ولی شب زفاف به شکرانه وصال به سجده و تهجد سپری شد، شب بعد نیز همچنین، و این شکرگزاری نه یک شب و دو شب و نه یک سال و دو سال که صد و بیست سال طول کشید و در آن سنین وقتی با میهمان خود در این باره سخن می گفتند شوهر گفت: از دختر عمویم بپرس تصدیق می کند که هنوز باکره است و همین گونه بود .

مبلغ در برخورد با چنین مطالبی باید بررسی کند که به فرض صحت، آیا چنین نسخه ای قابل اجراست؟

و مهم تر آنکه آیا با شیوه انبیا و ائمه معصومین علیهم السلام سازگاری دارد؟

«معراج السعادة » که تقریبا ترجمه و خلاصه ای از جامع السعادات است این داستان را رها کرده است . پس از نراقیها و بویژه در عصر حاضر، آثار اخلاقی و تربیتی، انواع گوناگونی پیدا کرده است; برای اختصار نمونه هایی را با اندکی توضیح نقل می کنیم .

راه شایسته و بایسته

«حضرت امام خمینی » رحمه الله پس از تجزیه و تحلیلی در علوم و مقصد عالی از آنها، می فرماید:

«ای عزیز! جمیع علوم شرعیه، مقدمه معرفة الله و حصول حقیقت توحید است در قلب; غایت امر آنکه بعضی مقدمه قریبه و بعضی بعیده و بعضی بلاواسطه و بعضی مع الواسطه است .

علم فقه، مقدمه عمل است و اعمال عبادی، خود، مقدمه حصول معارف و تحصیل توحید است .

همین نحو، علم به منجیات و مهلکات در علم اخلاق، مقدمه است برای حصول حقایق معارف و لیاقت نفس برای جلوه توحید; و این نزد اهلش پر واضح است و برای جاحدین نیز معلوم نخواهد شد; گر چه مثنوی هفتاد من کاغذ شود .

مقصد قرآن و حدیث، تصفیه عقول و تزکیه نفوس است; برای حاصل شدن مقصد اعلای توحید و غالبا شراح احادیث شریفه و مفسرین قرآن کریم این نکته را که اصل اصول است، مورد نظر قرار نداده اند و از آن گذشته اند و جهاتی را که مقصود از نزول قرآن و صدور احادیث به هیچ وجه نبوده، از قبیل جهات ادبی و فلسفی و تاریخی و امثال آن، مورد بحث و تدقیق و فحص و تحقیق قرار داده اند .

[کیفیت کتاب اخلاق]

به نظر قاصر، اخلاق علمی و تاریخی و همین طور تفسیر ادبی و علمی و شرح احادیث بدین منوالی از مقصد و مقصود دور افتادن و تبعید قریب نمودن است .

نویسنده را عقیده آن است که مهم در علم اخلاق و شرح احادیث مربوطه به آن یا تفسیر آیات شریفه راجعه به آن، آن است که نویسنده با ابشار و انذار و موعظت و نصیحت و تذکر و یادآوری، هر یک از مقاصد خود را در نفوس جایگزین کند .

به عبارت دیگر، کتاب اخلاق، موعظه کتبیه باشد و خود معالجه کند دردها و عیبها را، نه آنکه راه علاج نشان دهد .

ریشه های اخلاق را فهماندن و راه علاج را نشان دادن، یک نفر را به مقصد نزدیک نکند و قلب ظلمانی را نور ندهد و اخلاق فاسد را اصلاح ننماید، کتاب اخلاق آن است که به مطالعه آن، نفس قاسی نرم، و غیر مهذب مهذب، و ظلمانی نورانی شود; و آن، به آن است که عالم در ضمن راهنمایی، راهبر و در ضمن ارائه علاج، معالج باشد وکتاب، خود، داروی درد باشد نه نسخه دوانما . طبیب روحانی باید کلامش حکم دوا داشته باشد نه حکم نسخه .

نویسنده، راه نوشتن کتاب اخلاق را باز کردم که اگر عالمی نویسنده و قادر بر تقریر و تحریر پیدا شد، این طرز بنویسد; نه آنکه خود من را چنین قدرت، یا قلم شکسته ام را این توانایی، یا قلب ظلمانی ام را این بینایی است . معلوم است اشکال نمودن سهل است، ولی حل آن مشکل است . ما از خدای متعال توفیق می طلبیم که قلب سخت ما را نرمی دهد و اخلاص را نصیب فرماید که شاید از این نوشته نالایق دلی به دست آید .» (12)

آثار اخلاقی امام خمینی رحمه الله

پیشوای بزرگ و بنیانگذار نظام مقدس جمهوری اسلامی علاوه بر فقه و اصول و ... در تزکیه و تهذیب نفوس ید طولی داشت و علاوه بر سالها تدریس اخلاق به تالیف آثار پرمایه، در این دانش ارزنده پرداخت . (13)

آثار اخلاقی حضرت امام - که مباحثی دیگر نیز در آنها هست ولی عمدة صبغه اخلاقی دارد - به ترتیب تاریخ تالیف عبارت است از:

1 . «شرح اربعین » ; 2 . «آداب الصلاة » ; 3 . «شرح حدیث جنود عقل و جهل » ; 4 . «جهاد اکبر یا مبارزه با نفس » .

توضیح کوتاه:

1 . شرح اربعین

مبسوطترین اثر اخلاقی امام راحل رحمه الله است که در سال 1358 ق پایان یافته است . این اثر، شرح چهل حدیث شریف است که به اقتضای سنت «اربعین نویسی » در بین علمای اسلام تالیف شده و 29 حدیث آن اخلاقی و هفت حدیث آخر و نیز حدیث 11، 28، 31 و 32 درباره اعتقادات است; هرچند در توضیح حدیث 28 و 32 مباحث اخلاقی نیز مطرح شده است .

2 . آداب الصلاة

مؤلف درباره انگیزه نگارش این اثر می نویسد:

«ایامی چند پیش از این، رساله ای فراهم آوردم که به قدر میسور از اسرار صلات در آن گنجانیدم و چون آن را با حال عامه تناسبی نیست در نظر گرفتم که شطری از آداب قلبیه این معراج روحانی را در سلک تحریر درآورم; شاید برادران ایمانی را از آن تذکری و قلب قاسی خود را تاثری حاصل آید .»

این اثر در سال 1361 ق . پایان یافته است . مؤلف در این اثر، علاوه بر آداب قلبی نماز، مباحث معارفی و اخلاقی مهم دیگری را نیز به تناسب مطرح کرده و سوره های شریفه حمد، توحید و قدر را تفسیر کرده است .

3 . شرح جنود عقل و جهل

این کتاب، آخرین تالیف اخلاقی امام خمینی رحمه الله است . ایشان پس از این اثر به تالیفات فقهی و اصولی روی آورده اند . این اثر، شرح حدیث معروف امام صادق علیه السلام درباره جنود عقل و جهل است که امام علیه السلام هفتاد و پنج جند برای هر یک از عقل و جهل بیان کرده است . امام خمینی رحمه الله 25 جند از جنود عقل و جهل را در 25 مقصد شرح داده و تتمه را به مجلدی دیگر وانهاده است (14) که ظاهرا به تالیف آن موفق نشده اند .

4 . جهاد اکبر یا مبارزه با نفس

این کتاب، جزو آثار اخلاقی و تقریر بیانات اخلاقی ایشان در دوره تبعید در نجف اشرف است . امام خمینی رحمه الله حدود صت سال پیش در حوزه علمیه قم، جلسات پر رونق، تاثیرگذار و راهگشای اخلاقی برگزار می کرده اند; هر چند تقریرات آن دروس بر جای نمانده است; ولی خوشبختانه آن بزرگوار مطالب اخلاقی مورد نظر خود را در آثار پیشگفته به ودیعت نهاده اند .

حضرت امام رحمه الله روز 13 مهرماه 1344 برابر با 9 جمادی الآخرة 1385 از ترکیه به فرودگاه بغداد و عصر جمعه 23 مهر 1344 به نجف اشرف وارد شدند و روز 23 آبان 1344 برابر با 20 رجب 1385 در «مسجد شیخ انصاری رحمه الله » در نجف اشرف، تدریس فقه را شروع کردند که تا اواسط مهرماه 1357 در ایام درسی ادامه داشت . در این دوران، گهگاه به مناسبتهایی مواعظ و تذکرات تنبه دهنده ای داشته اند . که یکی از آن درسهای اخلاق تحت عنوان «جهاد اکبر یا مبارزه با نفس » ، چاپ شده است .

اخلاق 1 - 6 (متون)

این 6 کتاب اخلاقی به اهتمام مرکز تدوین و نشر متون درسی (متون) و نشر دانش حوزه، و با عنایت به نیاز طلاب حوزه علمیه تهیه شده است; گرچه برای دیگران نیز قابل استفاده و مفید است .

معرفی اجمالی متون اخلاقی

الف) اخلاق (1)، محمود اکبری، 195ص . در این اثر، مهم ترین آداب اسلامی و زی طلبگی با بهره گیری وافر از آیات و روایات، برشمرده شده است .

ب) اخلاق (2)، به نام الدر النضید: مختصر منیة المرید، تالیف شهید ثانی، 180ص .

ج) اخلاق (3)، 379 ص و اخلاق (4)، 372 ص ، گزیده چهار اثر اخلاقی حضرت امام خمینی رحمه الله است .

د) اخلاق (5)، 275 ص و کتاب اخلاق (6)، 556 ص . این دو کتاب، تحریر جامع السعادات مرحوم نراقی است . سرگذشت مؤلف و معرفی تحریر این تالیف و بهسازیهایی که در این کتاب صورت گرفته، در مقدمه آن در 62 صفحه بیان شده است .