بهداشت اندام در سیره رضوی (۲)

سه) بهداشت ناخن

توجه به نظافت و پاکیزگی ناخن مورد تأکید پیشوایان دین است، از آنجا که ناخن محل تجمع قارچ‌ها، انگل‌ها و میکروب‌هاست، نظافت آن اهمیت دارد. برای ناخن آسیب‌ها و بیماری‌های مختلفی نظیر کچلی ناخن، لکه‌های سفید، عقربک و فرو رفتگی گوشه‌های ناخن وجود دارد. بلند بودن ناخن سبب تجمع کثافات و میکروب‌هاست لذا باید همواره آنها را پاکیزه نگاه داشت.
در روایات توصیه‌های مختلفی نسبت به ناخن‌ها شده است؛ آنها را کوتاه نگه داریم، و نسبت به بهداشت آنها حساس باشیم. البته برای زنان، ناخن‌های بلند مناسب است؛ زیرا که سبب زیبایی می‌شود.
ناخن یکی از نعمت‌های الهی و نمود زیبایی انسان است. در برخی از روایت‌ها به جنبه زیبایی آن برای زنان نیز اشاره شده است. در روایتی امام صادق (علیه السلام) از رسول خدا نقل می‌کنند که فرمودند:
لِلرِّجِالِ قُصُّوا أظَافِیرَکُم وَ لِلنِّسَاءِ اترُکنَ فَإنَّهُ أَزیَنُ لَکُنَّ؛ به مردان فرمودند: ناخن‌های خود را کوتاه کنید و به زنان فرمودند: ناخن‌های خود را بلند نگه دارید که برای شما زیباتر است. (1)
پیشوایان دینی نسبت به نظافت ناخن تأکید فراوان داشته و توصیه‌های زیادی برای کوتاه کردن آن بیان داشته‌اند. امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند:
تَقلِیمُ الأظفَارِ یَمنَعُ الدَّاءَ الأعظَمَ وَ یُدِرُّ الرِّزق؛ کوتاه کردن ناخن‌ها، از بیماری‌ها جلوگیری می‌کند و موجب سرازیر شدن روزی می‌شود. (2)
امام باقر (علیه السلام) ناخن بلند را محل استقرار شیطان دانسته و فراموشی را از عوارض کوتاه نکردن ناخن بیان می‌کنند:
إنَّمَا قُصَّ الأظفَارُ لِأنَّهَا مَقِیلُ الشَّیطَانِ وَ مِنهٌ یَکُونُ النِّسیَان؛ همانا ناخن‌ها کوتاه می‌شوند به دلیل اینکه محل استقرار شیطان است و بر اثر (آلودگی) آن فراموشی به وجود می‌آید. (3)
به نظر می‌رسد منظور از «محل استقرار شیطان» اشاره به اجتماع میکروب زیر ناخن باشد. دلیل استفاده از لفظ شیطان به جای میکروب از سوی پیشوایان معصوم (علیه السلام) به دلیل نامأنوس بودن این اصطلاح برای مردم آن زمان بوده است.
بنابراین، کوتاه کردن ناخن و توجه به نظافت آن برای مردان سزاوارتر است. از سوی دیگر، هرچند بلندکردن ناخن برای زنان، زینت بوده، اما رعایت بهداشت و احکام اسلامی هنگام حضور در اجتماع ضروری است.
خلف گوید: در خراسان حضرت رضا (علیه السلام) را در حالی که چشمم درد می‌کرد مشاهده کردم، فرمودند: شما را دلالت کنم بر چیزی که اگر آن را به کار بندی هرگز مبتلا به چشم درد نمی‌شوی، عرض کردم: بفرمایید. فرمودند: روزهای پنج‌شنبه ناخن‌های خود را بگیرد. از آن روز همین کار را کردم و تا امروز چشم درد ندیده‌ام. (4)
برخی می‌پندارند که برای گرفتن ناخن زمانی مخصوص معین شده است. امّا این پندار صحیح نیست؛ زیرا گاهی آلودگی‌ها و کثافات ناخن را فرا می‌گیرد و فرد کوتاه کردن ناخن را به زمانی خاص موکول می‌نماید و در این میان آلودگی‌های مضرّ سبب بروز بیماری می‌شوند.
در روایات آمده است که ناخن گرفتن به زمان ویژه‌ای محوّل نشده بلکه هنگامی که انسان متوجه شود ناخن‌هایش بلند شد باید هرچه زودتر آنها را کوتاه کند تا به سلامتش زیان نرسد. روزی موسی بن بکر به امام صادق (علیه السلام) گفت: اصحاب می‌گویند که گرفتن موی پشت لب و ناخن باید در روز جمعه انجام شود. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
سبحان الله! ناخن خود را بچین خواه روز جمعه باشد و خواه روزهای دیگر. (5)
از نکات دیگری که نسبت به آن تأکید شده است دفن کردن ناخن‌هاست. می‌دانیم که ناخن‌ها جایگاه تجمّع میکروب‌هاست. از سوی دیگر سرانگشت‌ها به هنگام غذا خوردن با دهان ارتباط برقرار می‌کند و چه بسا از این طریق میکروب یا ویروس به دستگاه گوارش وارد شود. از این رو به دفن کردن ناخن‌ها مأمور شده‌ایم. امیر مؤمنان (علیه السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت فرمود:
همانا رسول خدا به دفن هفت چیز که از انسان جدا می‌شود، دستور داد: مو، ناخن، خون، خون حیض، زهدان (جفت)، دندان و عقله. (6)
از دیگر نکات بهداشت ناخن این که پس از گرفتن آن، لازم است موضع ناخن را شست و با آب پاکیزه نمود تا از زیان‌های مختلف در امان بمانیم. محمد حلبی می‌گوید: از امام صادق درباره مردی پرسیدم که در حالی که وضو دارد، از ناخن‌ها و موهای سرش می‌گیرد [و سرش را اصلاح می‌کند]؛ آیا [این کار وضویش را باطل می‌کند و] باید وضویش را اعاده کند؟ فرمود:
نه؛ امّا با آب، سر و ناخنه‌هایش را دست بکشد. (7)

چهار) بهداشت چشم

چشم از اعضای حساس و ظریف بدن است که نقش مهمی در زیبایی انسان دارد. در اسلام برای حفظ و سلامتی این عضو سفارش‌هایی شده است. امام صادق (علیه السلام) به سرمه کشیدن در شب و روز توصیه می‌کنند و برای هر یک حکمتی بیان می‌فرمایند:
الکُحلُ بِاللِّیلِ یَنفَعُ العَینً وَ هُوَ بِالنَّهَارِ زِینَهٌ؛ سرمه کشیدن در شب برای چشم منفعت دارد و در روز برای انسان زینت است. (8)
خداوند متعال در قرآن وظایفی را برای زنان بیان کرده است:
وَ قُل لِلمُؤمِنَاتِ یَغضُضنَ مِن أبصَارِهِنَّ وَ یَحفَظنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لاَیُبدِینَ زِینَتَهُنَّ إلاّ مَا ظَهَرَ مِنهَا؛ و به زنان باایمان بگو: دیدگان خود را [از هر نامحرمی] فرو بندند، پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که [طبعاً] از آن پیداست. (9)
در ادامه آیه از وظیفه‌ی اخیر یعنی آشکار نساختن زینت، مواردی استثناء می‌شود. «إلاّ مَا ظَهَرَ مِنهَا؛ آن مقدار که طبیعتاً ظاهر است». مفسّران، ذیل این آیه روایت‌هایی را آورده‌اند که مورد استثناء را بیان می‌کند. در روایتی از امام صادق (علیه السلام)، زینت ظاهر، سرمه و انگشتر بیان شده است.(10)

الف) زینت چشم

یکی از امور مورد عنایت ائمه (علیه السلام) از جمله حضرت رضا (علیه السلام)، سرمه کشیدن است. ایشان برای این عمل قواعدی بیان داشتند و فرمودند:
هر کس ضعف چشم داشته باشد هنگام خواب سرمه بکشد. چهار بار در چشم راست و سه بار در چشم چپ، این عمل موی چشم را می‌رویاند و نورش را زیاد می‌کند. (11)
نادر خادم گوید: حضرت رضا (علیه السلام) به یکی از کسانی که در محضرشان بود فرمودند: سرمه بکش. بعد معلوم شد آن مرد در خانه خود زینت نمی‌کند. امام (علیه السلام) فرمودند:
تقوا داشته باش و سرمه کشیدن را ترک نکن. (12)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بر تو باد سرمه سیاه؛ چرا که دیده را جلا می‌دهد، مژگان را می‌رویانَد، دهان را خوش‌بو می‌سازد و بر توان جنسی می‌افزاید. (13)

ب) بیماری‌ها و نسخه‌ها

چشم عضوی است تقریباً کروی که از سه لایه خارجی، میانی و درونی تشکیل شده است. کره چشم داخل یک محفظه استخوانی قرار دارد و به وسیله شش عضله حرکت می‌کند. چشم اندامی حساس است و نیازمند مراقبت‌های ویژه بهداشتی می‌باشد. دست‌های آلوده، آب آلوده، حوله آلوده، اشیاء آلوده، گرد و غبار، نور مستقیم آفتاب و اشیاء بسیار براق می‌توانند سبب آسیب رساندن به چشم یا خستگی آن گردند. همچنین مطالعه با نور کم یا در حال حرکت باعث فشار بر چشم شده آن را خسته می‌کند. در روایات رضوی برای آسیب‌ها و بیماری‌های چشم نسخه‌هایی تجویز شده است.

خوردن تُرنج نابهنگام

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوردن ترنج در هنگام شب، چشم را انحراف می‌دهد و کژ چشمی می‌آورد. (14)

کاری ناستوده

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
در اوایل شب، چه زمستان و چه پاییز، با زنان نزدیکی مکن؛ چرا که معده و رگ‌ها [در این هنگام] پُر است و این کار، ناستوده است و از آن بیم ضعف بینایی و سست خِردی می‌رود. (15)

گوشت

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
أنَّ أکلَ اللَّحمِ یَزِیدُ فِی السَّمعِ وَ البَصَرِ وَ أکلَهُ بِالبَیضِ یَزِیدُ فِی البَاهِ؛ خوردن گوشت شنیدن و دیدن را افزایش می‌دهد و خوردن آن با تخم مرغ باه را افزایش می‌دهد. (16)

ضعیف بودن چشم

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مَن أصَابَهُ ضَعفُ فِی بَصَرِهِ فَلیَکتَحِل سَبعَهً مَرَاوِدَ عِندَ مَنَامِهِ مِنَ الإثمِدِ أربعَهً فِی الیُمنَی وَ ثَلاثَهً فِی الیُسرَی فَإنَّهُ یُنبِتُ الشَّعرَ وَ یَجلُو البَصَرَ وَ یَنفَعُ اللهٌ بِالکُحلَهِ مِنهُ بَعدَ ثَلاثِینً سَنَهً؛ هر کس چشمش ضعیف شود. به هنگام خواب هفت میل از سرمه سنگ بکشد؛ چهار میل به چشم راست و سه میل در چشم چپ؛ زیرا که مژه‌ها را می‌رویاند و چشم را جلا می‌دهد و خداوند به سرمه فایده سی‌ ساله می‌دهد. (17)
حضرت رضا (علیه السلام) فرمود:
اِنَّما شِفاءُ العَینِ قَراءَهُ الحَمدِ؛ با قرائت کردن سوره حمد چشم شفا پیدا می‌کند. (18)

پی‌نوشت‌ها:

1- کلینی، الکافی، ج6، ص491؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص123؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص134.
2- کلینی، الکافی، ج6، ص490؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص387.
3- کلینی، الکافی، ج6، ص490؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص387.
4-کلینی، الکافی، ج6، ص491؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص389؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج7، ص360.
5- حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج1، ص434.
6- همان، ص431.
7- همان، ص203.
8- کلینی، الکافی، ج6، ص494؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص393.
9- نور/31.
10- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص232؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج3، ص430؛ شریف لاهیجی، تفسیر شرف لاهیجی، ج3، ص280؛ کاشانی، تفسیر المعین، ج2، ص928.
11- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 46.
12- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص47؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص96.
13- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص109.
14- طب الامام الرضا (ع)، ص27.
15- همان، ص64.
16- مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص280.
17- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص46.
18- کلینی، الکافی، ج6، ص503.

منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394)، سبک زندگی رضوی (5)، مشهد: انتشارات بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول.