غذا و تغذیه در سیره رضوی (۲)

سیر (ثُوم)

سیر و پیاز از قدیمی‌ترین گیاهانی است که بشر شناخته و مصرف می‌کرد. سیر گیاهی است با یک پیاز و مرکب از پنج تا ده قطعه متورم محصور در غشاهای نازک و ظریف، به رنگ خاکستری مایل به سفید است. سیر دارای ویتامین ث و ب می‌باشد. صد گرم سیر تازه، نود و هشت گرم آب و 2 گرم اکسالات و فسفات و ارسنیات‌های پتاسیم و کلسیم و مختصری قند ماده (مونوز) دارا می‌باشد.
برای سیر خواص متعددی ذکر شده است که عبارتند از: تقویت معده، ضد عفونی کننده، معالجه آسم، سرفه، برونشیت و معالجه صرع، رماتیسم، جذام و سرما خوردگی، ضد کرم، نرم کننده سینه، ضدعفونی کننده زخم، تقویت کننده قوّه باه، مدر، پایین آورنده فشار خون پایین، مفید برای فراموشی، مقوّی مغز، مفید برای رماتیسم، نقرس، مؤثر بر روی دستگاه گردش خون، تقویت کننده قلب، تصفیه کننده خون، پینه و زگیل، ضد آلرژی، ضد انگل، تنظیم کلسترول خون، تحریک کننده اندام‌ها، درمان اختلالات کبدی، اختلالات غددی داخلی (تیروئید، کلیه) نقرس و ضدعفونی کننده مجاری تنفسی. در مقابل، زیاده‌روی در خوردن سیر بینایی را کم کرده صفرا را زیاد می‌نماید. گلبول‌های قرمز را می‌سوزاند و افراط در استفاده کردن از آن ممکن است مردان را عقیم سازد. برای کودکان شیرخوار مضر بوده در بزرگان نیز با خوردن سیر ممکن است نفخ شکم و درد معده ایجاد کند.(1)
امام رضا (علیه السلام) درباره خواص خوردن سیر فرمود:
مَن أرَادَ أن لا یُصیبَهُ ریحٌ فِی بَدَنِه فَلیَأکُلِ الثُومَ کُلَّ سَبعَةِ أیَّامِ مَرَّةً؛ هر کس می‌خواهد بادی دامنگیر او نشود، در هر هفت روز، [یک بار] سیر بخورد.(2)

* نخود (حِمَّص)

گیاهی است از تیره سبزی آساها و از دسته پیچی‌ها که یک ساله است و ارتفاع بوته‌هایش در حدود 50 سانتی‌متر می‌باشد. دارای شاخه‌های نازک، برگهای ریز و گلهای سفید می‌باشد. این گیاه سرشار از ویتامین‌ها بوده گیاهش دارای طعم ترش مخصوصی است. نخود دارای گونه‌های مختلف می‌باشد؛ سفید و سیاه. مزاج نخود گرم و خشک است. انواع نخود دارای خواص زیادی می‌باشند که برخی از آنها عبارتند از نیروبخشی، تقویت کننده اعصاب مغز، از بین برنده ورمهای گرم، برطرف کننده بیماریهای ناشی از سردی، درمان ناراحتی چشم، بهترین غذا برای ریه، نافع استسقا و یرقان، مولد خون، چاق کننده بدن، شکننده سنگ کلیه و مثانه، ملین شکم و مفتح سدد کلیه، از بین برنده کرم شکم، برطرف کننده بواسیر خونی، مفید سردرد، زردی صورت، بی‌حسی اعضاء و امراض مفاصل. روغن نخود مقوی مو، تسکین دهنده درد دندان، لثه و جذام می‌باشد. اما در مقابل، نخود تولید باد و نفخ کرده سنگین می‌باشد و زیاد خوردن آن برای رحم و مثانه زیان دارد.(3)
امام رضا (علیه السلام) درباره آثار و فوائد استفاده از نخود اینگونه فرمود:
الحِمَّصُ جَیِّدٌ لِوَجَعِ الظَّهرِ؛ نخود برای کمر درد، خوب است.(4)

* نان (خُبز)

نان کامل با آرد سبوس دار (گندم، جو و برنج) تهیه می‌شود. اثر ملین دارد ولی دیر هضم است. نانی که عاری از سبوس است ولی در هر حال مقدار کمی از آن را همراه دارد، علاوه بر ملین بودن، خوش طعم و مغذی است. ضماد حاصل از قسمت خمیری وسط نان، مخلوط با آب یا شیر یا یک جوشانده لعاب‌دار نظیر جوشانده پنیرک، ختمی یا دانه کتان، بهترین نرم کننده است و می‌توان از آن جهت درمان آبسه‌ها، حالات التهابی ناشی از وارد آمدن ضربه و همچنین رفع جراحات، استفاده به عمل آورد.
کرم نان، که از جوشاندن 125 گرم نان خوب به مدت یک ساعت در یک لیتر آب و له کردن، صاف کردن و مجدداً تحت اثر گرما قراردادن (بطوری که غلظت حاصل کند) و سپس افزودن 30 گرم قند و 10 گرم آب بهار نارنج حاصل می‌شود، از اغذیه بسیار خوب به حساب آمده و برای دوران نقاهت بیماران توصیه گردیده است.(5)
حضرت رضا (علیه السلام) درباره انواع نان توصیه‌های مختلفی فرموده‌اند.

* نان جو (خُبز الشَّعیر)

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
"برتری نان جو بر گندم، همانند برتری ما بر دیگر مردمان است. هیچ پیامبری نیست که برای خورنده جو دعا نکرده و برای او برکت نخواسته باشد و هیچ درونی نیست که جو بدان درآمده و همه دردها از آن بیرون نرفته باشد. آن، خوراک پیامبران و غذای نیکان است. خداوند متعال، جز این را نخواسته است که خوراک پیامبران خویش را جو قرار دهد.(6)"

* نان برنج (خُبزُ الأرُز)

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
چیزی سودمندتر از نان برنج، به درون مسلول در نمی‌آید.(7)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مَا مِن شَیءٍ أنفَعَ مِنهُ وَ مَا مِن شَیءٍ یَبقَی فِی الجَوفِ مِن غُدوَةٍ إلَی اللَّیلِ إلاّ خُبزُ الأرُزِّ؛ چیزی به اندازه نان برنج در درون انسان از صبح تا شب مفید نیست.(8)
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصیدِ؛ و از آسمان، آبی پر برکت فرود آوردیم، پس بدان [وسیله] باغها و دانه‌های درو کردنی رویانیدیم.(9)

* کاهو (خَسّ)

کاهو سرشار از ویتامین‌های A, B, C دارای آهن، آهک، کلسیم، فسفر، منیزیم، ید، منگنز، روی، سدیم و مس است. کاهو به علت طعم مطبوع خود بطور خام مصرف می‌گردد و ویتامینهای آن هیچ‌گونه تغییری نمی‌کند. کلروفیل که ماده سبز رنگ نباتات می‌باشد، در برگ کاهو به مقدار زیادی وجود دارد. کاهو خواص متعددی می‌باشد که برخی از آنها عبارتند از: تسکین داده، تحریک کننده اشتها، زیاد کننده هموگلوبین خون، زیاد کننده شیر، تقویت کننده معده و روده، رفع کننده یبوست، خواب‌آور، کمک کننده به فعالیت کبد، کنترل کننده طپش قلب، رفع کننده جوش صورت، دمل، کورک و آبسه سوختگی. جوشانده تخم کاهو در معالجه آسم مفید بوده در درمان سینه پهلو مؤثر است.(10)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بهترین سبزی‌ها کاسنی و کاهو است.(11)

* سرکه (خَلّ)

سرکه مایعی است با بوی زننده و طعم بسیار ترش که از خرما و مویز و شکر و عسل و انجیر و امثال آن و از حبوبات مثل برنج و غیره ساخته می‌شود. سرکه هرچه تندتر باشد گرمی‌اش بیشتر است و اگر تندی ندارد سرد و تر بوده بسیار خشکاننده است. مزاج آن سرد و خشک می‌باشد. برای سرکه خواص زیادی می‌باشد که برخی از آنها عبارتند از: درمان کننده افتادگی زبان کوچک، درمان کننده سرفه مزمن، هضم کننده غذا، اشتهاآور، از بین برنده کرم صفرا، برطرف کننده خون مردگی، برطرف کننده ورم جراحات، تقویت کننده مغز (به صورت استنشاق)، قابض، مسکن درد، برطرف کننده تب، برطرف کننده تب صفراوی، ضد عفونت، هضم کننده مواد غذایی و برطرف کننده سردرد. در مقابل، سرکه برای بیماری‌ها و ناراحتی‌های عصبی ضرر دارد.(12)
محمدبن علی همدانی نقل می‌کند مردی در خراسان نزد امام رضا (علیه السلام) بود. در این هنگام، نزد امام سفره‌ای گستردند که در آن، سرکه و نمک بود. امام با سرکه آغاز کرد. آن مرد گفت: فدایت شوم! به ما فرموده‌ای که با نمک آغاز کنیم! حضرت فرمود:
اِنَّ الخَلَّ یَشُدُّ الذِّهنَ وَ یَزیدُ فی العَقلِ؛ سرکه، ذهن را استحکام می‌بخشد و عقل را افزون می‌کند.(13)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
نِعمَ الإدَامُ الخَلُّ وَ لَن یَفتَقِرَ أهلُ بَیتٍ عِندَهُمُ الخَلُّ؛ بهترین خورش سرکه است و خانواده‌ای که سرکه دارند هرگز تهی دست نمی‌شوند.(14)
امام رضا (علیه السلام) به نقل از امیر المؤمنین (علیه السلام) می‌فرماید:
کُلُوا خَلَّ الخَمرِ مِمَّا فَسَدَ وَ لاَ تَأکُلُوا مَا أفسَدتُمُوهُ أنتُم؛ شرابی را که سرکه شده بخورید، ولی سرکه شرابی را که شما آن را فاسد کرده‌اید، مخورید.(15)

* انار (رُمّان)

انار درختچه‌ای است که پوست آن خاکستری و برگ‌هایش بیضوی و گل‌هایش تا حدودی بزرگ و قرمز است. میوه آن مشهور است و دارای اقسام مختلف می‌باشد. بیشتر در ایران، بین‌النهرین و شمال آفریقا می‌روید. انار دارای مواد تانن، اسید تانیک، نوعی منّ، تانی سیت و پلیترین است. مزاج انار سرد و تر است. برای انار خواص متعددی می‌باشد که برخی از آنها عبارتند از: رفع ترشحات موضعی در زخمها، شادی‌آور، مدر، مفید برای بیماریهای صفراوی، بیماریهای دستگاه ادراری، محکم کننده لثه‌ها، جلوگیری کننده از خونریزی، جلوگیری از سرماخوردگی (نوع ترش آن)، مفید برای ناراحتی‌های کبد، از بین برنده اوره و کلسترول، دفع کننده سموم بدن، متعادل کننده خون، اشتهاآور و تقویت کننده معده.(16)
حضرت رضا (علیه السلام) درباره تناول کردن انواع انار نکاتی را بیان فرمود.

o فوائد انار

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
کُلُوا الرُّمانَ فَلَیسَت فِیهِ حَبَّةٌ تَقَعُ فِی المَعدَةِ إلاّ أنَارَتِ القَلبَ وَ أخرَسَتِ الشَّیطانَ أربَعینَ یَوماً؛ انار بخورید؛ زیرا هر دانه‌ای از انار که در معده قرار می‌گیرد قلب را نورانی می‌کند و شیطان را تا چهل روز از دل می‌راند.(17)
امام رضا (علیه السلام) به نقل از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
هیچ اناری نیست مگر این که دانه‌ای از بهشت درون اوست. پس من دوست دارم هیچ یک از دانه‌هایش از دست نرود.(18)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
حَطَبُ الرُمَّانِ یَنفِی الهَوَامَّ؛ هیزم انار، خزنده‌ها را براندازد (یعنی ضد حشرات است).(19)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
به کودکانتان انار بدهید که زودتر زبان باز کنند.(20)

o خواص انار شیرین

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
أکلُ الرُمَّانِ الحُلوِ یَزیدُ فِی مَاءِ الرَّجُلِ وَ یُحَسَّنُ الوَلَدَ؛ خوردن انار شیرین سبب زیاد شدن نطفه مرد می‌گردد و موجب نیکو شدن فرزند می‌شود.(21)

o خوردن انار و بو کردن آن

امام رضا (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌فرماید:
مَن أکَلَ رُمّانَةً حَتَی یَشُمَّها، أنَارَ اللهُ قَلبَهُ أربَعینَ لَیلَةً؛ هر کسی اناری را قبل از خوردن بوی کند خداوند قلبش را تا چهل شب نورانی می‌نماید.(22)

o خوردن انار با پیه آن

امام رضا (علیه السلام) از جد بزرگوارشان حضرت علی (علیه السلام) نقل می‌فرماید:
کُلُوا الرُمَّانَ بِشَحمِهِ فَإنَّهُ دِبَاغُ المَعِدَة؛ انار را با پیه بخورید زیرا که پیه انار دباغی کننده معده است.(23)

o خلال کردن با چوب درخت انار

امام رضا (علیه السلام) درباره خلال کردن با چوب انار اینگونه فرمود:
لا تَخَلَّلُوا بِعُودِ الرُمَّانِ وَ لا بِقَضِیبِ الرَّیحانِ فَإنَّهُما یُحَرِّکانِ عِرقَ الجُذَامِ؛ با چوب انار و شاخه ریحان خلال نکنید که رگ جذام را به حرکت آورد.(24)

o خوردن انار ترش و شیرین

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
انار ترش و شیرین (املیس) بمک، چرا که انسان را نیرو می‌دهد و خون را زنده می‌سازد.(25)
قرآن کریم می‌فرماید:
وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشَابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشَابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَ لاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ‌؛ و اوست کسى که باغهایى با داربست و بدون داربست، و خرمابن، و کشتزار با میوه‌هاى گوناگون آن، و زیتون، و انار، شبیه به یکدیگر و غیر شبیه پدید آورد. از میوه آن چون ثمر داد بخورید، و حق [بینوایان از] آن را روز بهره‌بردارى از آن بدهید، و [لى] زیاده‌روى مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد. (26)

* مویز (زَبِیبَةٌ حَمراءِ)

انگور در انواع سیاه، سرخ، سبز، سفید و زرد می‌باشد. بهترین آن سبز، شیرین، رسیده، بزرگ دانه و تازه آن است که از انگور عسگری می‌سازند. کشمش از انگور تهیه می‌گردد و بهترین و پُر خاصیت‌ترین آن کشمش سبز است که در سایه خشک شده باشد و پُر گوشت باشد. مزاج آن گرم و خشک می‌باشد. برای کشمش خواص متعددی می‌باشد که عبارتند از: مفید برای طپش قلب، تقویت کننده قلب، باز کننده دمل، درمان کچلی و قارچ سر.(27)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مَنْ أکَلَ إحْدی وَ عِشْرینَ زَبیبَةً حَمْراءٌ عَلَی الرِّیقِ، لَمْ یَجِدْ فی جَسَدِهِ شَیْئاً یُکْرِهُهُ؛ هر کس صبح پیش از آنکه چیزی بخورد بیست و یک دانه مویز سرخ بخورد هرگز در بدن خود ناخوشی نیابد.(28)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
إنَّ الزِّبیبَ یَشُدُّ القَلبَ، وَ یَذهَبُ بِالمَرَضِ، وَ یُطفِیُ الحَرَارَةً، وَ یُطَیِّبُ النَّفسَ؛ کشمش دل را تقویت می‌کند و بیماری را می‌برد و گرمی را خاموش و نفس را پاک می‌نماید.(29)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس که می‌خواهد به حافظه‌اش افزوده شود، صبحگاهان در حالت ناشتا، هفت مثقال مویز بخورد.(30)

* مُشکک (سُعد)

مشکک یا مشک زمین، گیاهی است از تیره جگن‌ها که دارای سابقه زیرزمینی بسیار خوش بوی و معطّر است و به طور خودرو در مزارع می‌روید؛ سُعد، سُعد کوفی، طپلاق، مشت مشکک قرقرون و مشک زیر زمین، نام‌های دیگر آن هستند.(31)
ابراهیم بن نظام نقل می‌کند دزدان مرا گرفتند و در دهانم پالوده داغ ریختند تا آن که دهانم پخت. پس از آن، دهانم را با یخ، پُر کردند و در نتیجه دندانهایم سست شد. پس از چندی، امام رضا (علیه السلام) را در خواب دیدم. از این پیشامد به نزد ایشان، اظهار ناراحتی کردم. فرمود: از مشکک، بهره جوی؛ چرا که در این صورت، دندان‌هایت ثابت خواهند ماند.
هنگامی که ایشان به خراسان آورده شد. به من خبر رسید که بر ما نیز خواهد گذشت. به استقبال ایشان رفتم و به ایشان سلام کردم و حال خویش را و این که ایشان را در خواب دیده بودم و ایشان مرا به استفاده از مشکک سفارش فرموده بود، با ایشان در میان نهادم. فرمود: اکنون در بیداری، تو را بدان سفارش می‌کنم. من نیز از آن بهره جستم و دندان‌هایم به وضع پیشین بازگشت.(32)

پی‌نوشت‌ها:

1- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج3، ص547-535.
2- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص325؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص433.
3- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص289-286.
4- برقی، المحاسن، ج2، ص505؛ کلینی، الکافی، ج6، ص343؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص178؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص363.
5- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص281-280.
6- کلینی، الکافی، ج6، ص305.
7- همان.
8- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص275؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص336.
9- ق/9.
10- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص36-34.
11- نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص422.
12- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج3، ص443-435.
13- کلینی، الکافی، ج6، ص329؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص303.
14- صحیفة الرضا (ع)، ص50؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج 16، ص363.
15- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص40؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص190؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص534و ج76، ص178.
16- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج1، ص258-252.
17- برقی، المحاسن، ج2، ص545؛ صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص35.
18- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص155.
19- برقی، المحاسن، ج2، ص545؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص163.
20- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص155.
21- کلینی، الکافی، ج6، ص355؛ مجلسی، مرآةالعقول، ج22، ص194.
22- قزوینی، موسوعةالامام رضا (ع)، ج6، ص551.
23- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص43.
24- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص152؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص436؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص319.
25- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص320؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج13، ص88.
26- انعام/141.
27- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص56.
28- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص41.
29- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص152.
30- همان، ج59، ص324.
31- معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه.
32- طبرسی، مکارم الاخلاق، ج1، ص416.

منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (4) - بهداشت غذا و تغذیه، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام)، چاپ اول.