زنجفیل؛ ادویه‌ای باستانی

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛ دکترای تخصصی فارماکوگنوزی

زنجفیل یا زنجبیل گیاهی است با نام علمی ZINGIBER OFFICINALE که چند ساله است این گیاه به صورت خودرو در شرق هندوستان و قسمت‌هایی از چین می‌روید. نام آن از دو ناحیه زین‌جی (ZINGI) و جین‌جی (GINGI) که به وفور در آنجا می‌روید اقتباس شده است. این گیاه در ایران نمی‌روید و عمدتا از کشورهای شرقی به ایران وارد می‌شود. بیشتر زنجفیل از کشورهای چین، سنگال، استرالیا، غرب آفریقا و جنوب‌شرقی آسیا و جامائیکا به جهان صادر می‌شود. در حال حاضر 80 درصد زنجفیل مورد احتیاج جهان از چین تامین می‌گردد.

ریشه این گیاه به صورت ریزوم‌های متورم و غده‌ای انشعاب‌دار است که از آنها ساقه‌هایی خارج می‌شود که تا یک متر ارتفاع دارند. قسمت مورد استفاده گیاه همین ریزوم‌هاست که پس از بیرون آمدن از خاک پوست آن را کنده و خشک می‌کنند. همچنین از ریزوم‌های پوست‌کنده آن به صورت تازه استفاده می‌شود. 

کاربرد زنجفیل

کاربرد زنجفیل به چین و هندوستان باز می‌گردد. در قرن سیزدهم به دنبال مشخص شدن خواص زنجفیل در آشپزی، استفاده آن در سراسر اروپا رایج شد. زنجفیل در عطاری‌های قرون وسطی جایگاه خاصی داشت و از آن به‌عنوان ضدتهوع، ضدنفخ، هضم‌کننده و مقوی معده و انواع چاشنی‌های غذایی استفاده می‌شد.

با توجه به مصرف گسترده زنجفیل در جهان تحقیقات گسترده‌ای بر روی آن صورت گرفته و اثرات ضدتهوع، مقوی قلب، ضد لخته شدن خون، ضد سرطان و میکروب، ضد اسپاسم، ضد نفخ و سموم کبدی، ضد سرفه، شیرافزا و پایین‌آورنده کلسترول خون آن به اثبات رسیده است. جدیدترین تحقیقات فارماکولوژی و بالینی بر روی عصاره زنجفیل حاکی از اثرات خوب افزایش قدرت سیستم ایمنی بدن، ضد التهاب، ضد تهوع، کاهش چربی خون و ضد سرطانی آن است. اکثر اثرات درمانی زنجفیل مربوط به اسانس (رایحه) آن است که حاوی ترکیباتی از جمله جین جرول، زنجی برون، کورکومن و بیسا بولون هستند. 

تفاوت زنجفیل با سایر داروهای ضد التهابی غیر استزوئیدی

یکی از جالب‌ترین تحقیقات انجام‌گرفته جدید مقایسه اثر عصاره زنجفیل با داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی (NSAID) است. در این تحقیق نشان داده شده است که اثر زنجفیل نسبت به این گونه داروها بهتر بوده، ضمن اینکه عوارض آنها راندارد. یادآوری می شود که NSAID داروهای ضد التهاب ودردی است که دارای منشاء شیمیایی است (مانند بروفن) و دارای عوارض جانبی مختلف برای انسان داردو امروز از مصرف بالایی برخوردارند.

در همین تحقیق نشان داده شده است که مکانیسم این اثر زنجفیل مربوط به ماده جین‌جرول موجود در اسانس آن است که پروستا گلاندین‌ها و لوکوترین‌ها را در سلول‌های1-RBL مهار می کند. در تحقیقات دیگری اثر ضدالتهابی زنجفیل بیشتر از آسپرین و اثر کاهش تهوع و استفراغ آن بیشتر از دیمن هیدرنات گزارش شده است. 

فرآورده های دارویی زنجفیل

خوشبختانه در اوایل امسال فرآورده‌ای به صورت قطره از عصاره زنجفیل در صنایع داروسازی ایران تهیه شده و به نام قطره آرومین (ARHEUMIN) وارد بازار شده است. این قطره که در تمام داروخانه‌ها بدون نسخه به مصرف‌کنندگان ارایه می‌شود. قطره آرومین به صورت خوراکی و موضعی دردهای مفصلی و روماتیسم (آرتروز) و اسکلتی همچنین تهوع حاصل از مسافرت، شیمی‌درمانی و زنان حامله و برطرف کردن عوارض سرماخوردگی بسیار موثر بوده و در حد مصرف دارویی دارای عارضه جانبی نیست.

طریقه و و میزان مصرف قطره آرومین در موارد مختلف در راهنمای همراه دارو ذکر شده است. این قطره می‌تواند در همه مایعات و یا غذاها حل شده و به صورت خوراکی مصرف شود. اصولا زنجفیل و یا داروهای تهیه‌شده از آن در حد مصرف توصیه‌شده دارای عارضه جانبی نیست ولی ممکن است با داروهای قلبی، ضد دیابت و ضد انعقاد خون تداخل کند و اینگونه مصرف‌کنندگان باید احتیاط نمایند. همچنین زنان شیرده و حامله از مصرف زیاد آن خودداری نمایند. توصیه می‌شود که زنجفیل و فرآورده‌های آن به خصوص در مقادیر زیاد با معده خالی مصرف نشود چون باعث التهاب جدار آن می‌شود.

در حال حاضر فرآورده به صورت قرص، کپسول و قطره از زنجفیل در بازار جهان وجود دارد و فرآورده‌هایی از اسانس آن به صورت مایع و بخار تهیه‌شده که در ماساژدرمانی مورد استفاده است. 

میزان مصرف زنجفیل

گرچه مصرف 8 تا 10 گرم زنجفیل به صورت خوراکی در بعضی افراد در هندوستان باعث عوارض جانبی نشده است ولی توصیه می‌شود روزانه بیشتر از حدود 3 گرم زنجفیل خشک و یا 6 گرم زنجفیل تازه مصرف نشود. این نکته را باید در نظر داشت که این میزان زنجفیل با مواد غذایی مخلوط رقیق شود تا تندی و سوزانندگی آن باعث التهاب و صدمه به مخاط دستگاه هاضمه نگردد.