در مورد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ایشان خط نمی نوشتند و آیات قرآن هم که بر ایشان نازل می شد کاتب وحی داشتند و آیات را پیامبر املا می کردند و کاتبان می نوشتند و این از وجوه اعجاز قرآن است که آورنده آن نوشتن نمی دانست آیه قرآن هم به این مطلب اشاره دارد ( و لا تخطه بیمینک ) (1) و با دست خود کتابی نمی نگاشتی؛ بنا بر این این که چرا پیامبر اسلام احادیث را خودشان کتابت نکردند، روشن است؛ ولی در زمان ایشان احادیث را هم اصحاب کتابت می کردند و پیامبر اهتمام ویژه ای به امر کتابت داشتند. در جریان جنگ بدر پیامبر آموزش کتابت را فدیه برخی از اسرای جنگی قرار داد، برخی از اصحاب را به تعلیم کتابت به دیگران مامور ساخت و اهتمام حضرت به این امر چنان بدر که تعلیم کتابت را از حقوق فرزند بر پدر قرار داد.
شهید مطهری پس از نقل قول برخی مستشرقان مبنی بر عدم کتابت حدیث در عصر نبوی ضمن رد نظریه آنان می گوید: از مطالعه دقیق تر در آثار صدر اسلام معلوم می شود که کتابت و یاد داشت از زمان پیامبر اکرم معمول شد و ادامه یافت ... ایشان سپس به دو تالیف که این مدارک را جمع آوری کرده اند اشاره می کند: یکی کتاب مصنفات الشیعه الامامیه فی العلوم الاسلامیه، تالیف علامه شیخ الاسلام زنجانی و تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، تالیف علامه آیت الله سید حسن صدر. (2)
همچنین آقای سید محمد رضا جلالی نویسنده کتاب تدوین السنه الشریفه در این باره می گوید: کتابت حدیث همگام با روایت آن جریان داشت از این رو پیش از آنکه پیامبر به جوار رحمت حق انتقال یابد کتابت حدیث بدون هیچ چون و چرایی در بین همه امری پذیرفته شده و گرد آوری و نوشتن دانستنی ها امری به واقعیت پیوسته بود ... . (3)
بعد از رحلت پیامبر اسلام امر کتابت حدیث تداوم یافت و حرکتی که با هدایت رسول خدا آغاز شد و در بین امت پا گرفت ادامه یافت؛ ولی با گذشت مدتی و در زمان خلیفه دوم کتابت حدیث منع شد و در اقدامی رسمی مسلمانان را از کتابت و گرد آوری حدیث و سنت بر حذر داشت و این سیاست منع تدوین حدیث تا زمان عمر بن عبد العزیز رواج داشت. منتهی در این بین امامان معصوم علیهم السلام مکتوباتی داشتند که به برخی از آنان اشاره می کنیم :
امام علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر همچنان به ترویج سنت نبوی در قالب نقل و کتابت حدیث پرداخت. مرحوم احمدی میانجی مکتوبات علوی را چنین بیان می کند:
1- نوشته ای برای امام مجتبی مشتمل بر مکارم اخلاق و توصیه آن جناب به آن ها.
2- نوشته ای برای امام حسین و محمد بن حنفیه مشتمل بر مستحبات و آداب.
3- نوشته ای برای پیروان خویش و توجه دادن انها به امور مهم.
4- نوشته ای برای مالک اشتر مشتمل بر اصول مملکت داری. (4)
امام حسن نیز علاوه بر آنکه خود به کتابت حدیث اقدام نمود اصحاب را به کتابت حدیث و محافظت آن سفارش می فرمود. یکی از مکتوبات امام مجتبی نوشته ای است در باب امامت که برای جندب بن عبدالله مرقوم فرمود همچنین نوشته ای برای اصحاب خودشان در پاسخ به چیزی که ایشان برای حضرت نوشتند و نوشته ای به معاویه درباره خلافت نگاشته بودند. امام حسین هم نوشته ای در موضوع قدر مکتوب فرمودند. (5)
صحیفه سجادیه از مشهور ترین کتاب های فراهم آمده است که مطالب این کتاب را امام سجاد در قالب دعا بر امام محمد باقر و فرزند دیگرش زید بن علی املا فرمود.
امام باقر در جهت سیره امامان دیگر به نشر و جمع آوری حدیث همت گماشت. برخی از مکتوبات ایشان چنین است:
1- کتابی در تفسیر قرآن که ابو الجارود آنرا روایت کرده است.
2- نوشته ای که حضرت به یکی از خلفای بنی امیه نگاشت که بخشی از آن در کتاب کافی آمده است. (6)
مکتوبات امام صادق علیه السلام :
1- کتاب التوحید ، که امام این کتاب را بر مفضل بن عمر املا فرمود.
2- رساله عبد الله بن نجاشی، که امام این رساله را در پاسخ به درخواست او نوشت و حاوی نکات اخلاقی و اجتماعی بسیاری است.
3- رساله ای برای پیروانش که امام این کتاب را برای عموم اصحاب خود نگاشت. (7)
همچنین امامان دیگر ما هم دارای مکتوباتی بودند که برای آشنایی بیشتر به کتاب تاریخ حدیث مراجعه نمایید. (8)
بنا بر این امامان معصوم علیهم السلام هم خودشان مکتوباتی داشتند و هم اصحابشان را به نوشتن احادیث تشویق می کردند.
پی نوشت ها :
1. عنکبوت (29) آیه 24.
2. مرتضی مطهری، خدمات متقاتل اسلام و ایران، در مجموعه آثار،ج14، ص 393.
3. محمد رضا حسینی جلالی، تدوین السنه الشریفه، ص 256.
4. علی احمدی میانجی، مکاتیب الرسول ،ج1، ص423.
5. همان، ص427.
6. اسد الله جمشیدی ،تاریخ حدیث ،انتشارات موسسه امام خمینی ،ص166.
7. همان، ص175.
8. همان.
