مدرسه ضیائیه در یزد
بعد از حمله ویرانگر مغول به ایران بسیاری از مراکز دینی و علمی از میان رفت و توسعه و رشد فرهنگ اسلامی مدت زمانی کوتاه دچار رکود و وقفه شد.
با تمامی این احوال تلاش در بازسازی و بنای مراکز دینی و علمی دگربار آغاز شد، چندان که در سال 631 ه.ق در شهر یزد، مدرسه‌ای تحت عنوان مدرسه ضیائیه بنا شد.
مدرسه ضیائیه دارای گنبدی از خشت خام است، اعتبار گنبد مدرسه بیشتر بدان سبب است که با توجه به شیوه‌های ماهرانه‌ای که در ساخت گنبد به کار گرفته شده است، سرفصل نوینی در بنای مدارس اسلامی دوره مغول گشوده می‌شود.
مدرسه ضیائیه دارای گچ‌بری و نقاشی مفصلی در داخل بنا است که در نوع خود از اهمیت خاصی برخوردار است. در سال 720ه.ق دگربار در یزد بنای مدرسه‌ای تحت عنوان مدرسه کمالیه به اتمام می‌رسد. این مدرسه دارای گنبد خشتی با روکش آجری است، تزئینات سر در این مدرسه که دارای نقش و نگار فراوان است نشانگر رشد و تحول هنر تزئینی اسلامی در این زمان است.
مدرسه رکنیه در یزد از دیگر مدارس معتبری است که در سال 725 ه.ق ساختمان آن به اتمام می‌رسد و امروز تمام گنبد آن برجا مانده که به نام گنبد سید رکن‌الدین مشهور است و از دیگر بناها که شامل مدرسه و رصدخانه و کتابخانه مدرسه رکنیه است، آثاری برجا نمانده است. هم فاصله دو قرن هفتم و هشتم هجری قمری مدارس دیگری در شهر یزد بنا می‌شود که از جمله باید از مدرسه و خانه حسینیان یاد کرد.
بنای این مدرسه که متعلق به قرن هفتم هجری قمری است با همت شر‌ف‌الدین حسینی و فرزندش معین‌الدین اشرف از سادات حسینی برپا شد. گنبد خشتی مدرسه همراه با تزئینات داخلی گنبد تا به حال باقی مانده است.
در این دوران سوای شهر یزد که از اهمیت علمی ویژه‌ای برخوردار است، در سایر شهرهای ایران مدارس معتبر و عمده‌ای بنا می‌شود که از آن جمله می‌توان به مدرسه امامی در شهر اصفهان اشاره کرد، مدرسه قدیمی امامی از دو طبقه ساخته شده و دارای چهار ایوان است.
در طرفین ایوان‌ها طاق‌نماهای دو طبقه برپا شده، از ویژگی‌های عمده مدرسه امامی اصفهان کاشیکاری‌های معرق مدرسه است که از نفاست و زیبایی چشمگیری برخوردار است. قدر مسلم در فاصله این دو قرن بنای مدرسه دینی در بسیاری از نقاط ایران ادامه داشته که با کمال تاسف از اغلب این مدارس تنها نامی باقی مانده است.
از ورای توصیفاتی که در کتاب‌های تاریخی به نگارش درآمده می‌توان دریافت که در بیشتر مدارس کاریزهایی جریان داشته و هر مدرسه‌ای دارای کتابخانه‌ای بزرگ با کتب نفیس بوده است.
از این گذشته، وجود «بیت‌الادویه» و دارالشفا در بعضی از مدارس دارای اهمیت خاصی بوده، در این داروخانه‌ها و درمانگاه‌ها طبق شیوه بیمارستان‌های اسلامی پزشکان ضمن مداوای بیماران به تدریس علم طب نیز همت می‌گماشتند. مدارس اسلامی غالبا همراه با مسجد، حمام و بازار بنا شده که حکایت از اعتبار مدارس اسلامی دارد.
منبع: مدارس اسلامی ایران، میعادگاه دین و هنر، فصلنامه هنر، 1362.
