علل پنهانی حمله مغول به ایران و سقوط بغداد (4)

حدود شصت و پنج سال پس از سقوط بغداد، برای اولین بار، ابن تیمیه بود که دخالت خواجه در سقوط بغداد را جعل کرد و دیگران از او گرفتند .

ابن تیمیه ناشر تهمت دخالت خواجه طوسی در سقوط بغداد

ابن تیمیه، احمد بن محمد (متوفای 728ه ق) تئوریسین فکری و مذهبی ای به شمار می رود که پیدایش وهابیت در یکصد سال پیش و سپاه صحابه با قتل عام هایش و نیز طالبان در این اواخر، در افغانستان، از طرز تفکر او نشئت گرفته است . وی کتاب هایی در رد علامه حلی، مدافع علمی و کلامی متبحر شیعه و اهل بیت علیهم السلام، نوشته است که «منهاج السنة » یکی از آن هاست . او طرفدار نهضت سلفیه و بازگشت به سلف صالح و طرفدار فقه خشک «احمد حنبل » از رهبران اهل سنت است . او مبدع مذهب افراطی جدیدی است که بیشترین حملات تند را نسبت به تشیع دارد .

حنبلی ها از دیرزمان در محلات بغداد نفوذ تند و ضد شیعی و به قول خود; رافضه داشتند، حتی طبری مورخ مشهور با همه دفاعیاتش از تسنن، وقتی کتابی با عنوان «طریق الولایة » در اسناد حدیث غدیر نوشت، متهم به رفض شد . و برای این که مبادا قبرش را بشکافند و جسدش را آتش بزنند، طبق وصیتش او را در خانه خود دفن کردند .

اینان خانه و کتابخانه «شیخ طوسی » (شیخ الطائفه) را در محله شیعه نشین بغداد; «کرخ » سوزاندند و او مجبور شد به «نجف » مهاجرت کرده، در آنجا دوباره خانه و کتابخانه ای ترتیب دهد .

در عصر مستعصم و وزیرش علقمی، همین حنابله همراه فرزند خلیفه ابوبکر بن مستعصم، شیعیان محله کرخ را قتل عام کرده و خانه هایشان را به آتش کشیدند; یعنی گویا خطر شیعه برای این متعصبان خشک از خطر حمله مغول به سرزمین اسلام و یا جنگ های صلیبی بیشتر بود! .

ابن تیمیه عملا با این تفکر به کوبیدن افکار مکتب اهل بیت علیهم السلام و شیعه دامن زد و پس از او شاگردش «محمد بن ابی بکر بن ایوب سعد زرعی دمشقی » ، و «ابن قیم جوزیه » ⁽¹⁾مسائل و مطالب او را بیشتر باز کردند .

متهم ساختن خواجه نصیر الدین طوسی

یکی از مسائلی که آن ها دامن زدند، کوبیدن رافضه و ایران به دستاویز سقوط بغداد است . آنان از موج تاثیر اندوه و نفرت مسلمین از قتل عام مغول در بغداد بهره جسته و بذر نفرت و کینه شیعه و ایران و به ویژه عالم بزرگ کلامی، ریاضی دان و منجم و صاحب رصدخانه «خواجه نصیر الدین طوسی » را در افکار مسلمین اهل سنت پاشیده و او را مسبب اصلی و عامل سقوط بغداد معرفی کردند، آن هم درست یک قرن پس از سقوط بغداد .

جالب این جا است که ده ها کتاب تاریخی پیرامون جریان سقوط بغداد و شرح گزارش ها و حتی چگونگی مقدمات و نامه های «هلاکو» به «المستعصم » نوشته شده و علل و عوامل سقوط بغداد را پیش از سقوط تا قتل عام و پس از سقوط بیان کرده است . اما در این میان حتی یک نفر و یک گزارش از خواجه به عنوان عامل و محرک نام نبرده است و این حرف تنها از افکار ضد شیعه و مکتب اهل بیت علیهم السلام ابن تیمیه، آن هم پس از صد سال; تراوش کرده و ساخته شده و بعدها به وسیله شاگردانش پی گیری شده است، و آنگاه دیگر مورخان پس از او در منابع خود آورده اند و متاسفانه در منابع شیعی نیز سرایت کرده و به تبع نقل از پیشینیان، در کتاب هایشان نوشته اند .

تهمت های ابن تیمیه نسبت به خواجه نصیر الدین طوسی وقیح ترین تهمتی است که از یک عالم سنی نسبت به یک عالم والامقام شیعی زده می شود . و این از همان تهمت هایی است که از دیر زمان به تشیع یا رافضیان می زدند و شاید اوج شهرت علمی خواجه و تبلور شیعه در عصر وی موجب بروز کینه دیرین آنان شده باشد .

تهمت های ابن تیمیه و شاگردانش

ابن تیمیه می نویسد:

«خواجه، خان مغول را به قتل خلیفه و قتل علما تحریک کرده و بساط خلافت را برچید» ⁽²⁾.

او آدم بی مبالاتی در دین بود، شعائر اسلامی را مراعات نمی کرد، مرتکب فواحش می شد، نماز نمی خواند و در ماه رمضان (شراب) و مسکرات می نوشید و زنا می کرد» ⁽³⁾.

ابن قیم جوزیه، از شاگردان بنام او به دنبال استادش، خواجه را به باد اتهام و دشنام می گیرد و الفاظ رکیکی را نثار وی می سازد و می گوید:

«خواجه شریک قتل خلیفه و علما بوده است » ! !

«او منکر معاد و تعلیم دهنده سحر بود و بت ها را عبادت می کرد» ⁽⁴⁾.

سبکی نیز به پیروی از ابن تیمیه خواجه را در فتح بغداد متهم کرده است⁽⁵⁾.

«خواندمیر» نیز او را متهم ساخته است ⁽⁶⁾. برخی از مستشرقان و نویسندگان تاریخ ایران کمبریج، چنان مطالبی را از ابن تیمیه و دیگران گرفته اند ⁽⁷⁾. «ادوارد براون » و دیگران نیز از او متابعت کرده اند ⁽⁸⁾.

برخی از علمای شیعه که خود شاهد جور و ستم حکام تسنن به ویژه جنایات حنابله; در قرن دهم قمری بودند و حتی پسر مستعصم، در فجایع محله کرخ بغداد، خواجه را ستوده اند . قاضی نورالله شوشتری (متوفای 1091ه ق) ⁽⁹⁾که متاثر از نوشته های پیشینیان و موضع گیری شیعه در برابر خلفا بود و نیز بعدها محمد باقر خوانساری در «روضات الجنات » در ستایش خواجه و علیه عباسیان مطالبی آورده اند ⁽¹⁰⁾.

برخی محققان بر اثر همین موضع شیعه در رابطه با کشتار توسط خلفای عباسی و اختلاف شیعه و سنی، درباره خواجه بی دقتی کرده و راجع به سقوط بغداد و نقش درجه اول خواجه در آن نسبت تند داده و گفته اند ⁽¹¹⁾: دست تشیع از آستین مغول درآمد ⁽¹²⁾برخی از نویسندگان عصر صفوی نیز در برابر تعصب دوره عثمانی به گونه ای به این مطالب دامن زدند، و در مشارکت خواجه در سقوط بغداد، با توجه به گفته های ابن تیمیه ⁽¹³⁾و سبکی و ابن جوزیه، به این مطالب اتفاق نظر دارند .

دکتر شبیبی جمله مهم و جالبی دارد . او می گوید:

«داستان فتح بغداد گرچه نتیجه ایغاز و روح سلطه گری مغول در براندازی همه حکومت ها از ترکستان تا عراق بود، لیکن به دلیل عناد و دشمنی دیرین سنی و شیعه گناهش به گردن شیعه افتاد» ⁽¹⁴⁾.

حضور علمای اهل سنت در سقوط بغداد

برای آنان تنها اسم خواجه در میان همراهان هلاکوخان مغول، برای این اتهام کافی بود تا همه کاسه و کوزه ها را بر سر او و تشیع بشکنند . با این که بسیاری از علمای سنی مذهب از جمله «شرف الدین بن جوزی » که از ملازمان خلیفه عباسی بود، در رکاب خان مغول بوده اند از تشویق و مشارکت آنان در سقوط بغداد دم نمی زنند و تنها به خواجه می تازند، چون عالم شیعه بود . اینان برای تسویه حساب دیرینه خود تنها به خواجه که شیعه بود، می تازند و تا آنجا که سعدی در نوحه سرایی برای خلیفه می گوید:

در عزای قتل مستعصم امیرالمؤمنین

آسمان را می سزد گر خون بگرید بر زمین اگر اینان به خواجه و شیعه لعن و نفرین نمایند، لابد به تلافی عاشورا و عزاداری امام حسین علیه السلام و لعن بر یزید و قاتلان امام حسین علیه السلام است .

و ناگفته نماند که اگر هم در جایی خواجه حضور داشته، حضور وی برای جلوگیری از نابودی کامل آثار گران بهای اسلامی به خصوص آثار علمی و برای تقلیل کشتار و کاهش تلفات حمله مغول بوده است .

نقش مسیحیت و صلیبیان در سقوط بغداد

از عوامل دیگر این تهاجم که نباید از نظر دور داشت، تحرکات گسترده مسیحیت یا صلیبیان است که برای شکستن جهان اسلام و بغداد و یا کاستن قدرت رقبای اصلی خود یعنی حکام مسلمان در تلاش و تکاپو بودند و رد پای زیادی از آنان به جای مانده است . در دوران سلطنت «گیوک » که مادرش مسیحی نسطوری و زن با نفوذ چنگیز بود، ابتدا «قداق » و سپس شخص مسیحی دیگری به نام «جینقای » که مشاور چنگیز بود، به مقام وزارت رسید و عملا زمام امور به دست اینها افتاد ⁽¹⁵⁾.

به قول مؤلف «تاریخ جهانگشای » همه کارها در دست قداق و جینقای بود ⁽¹⁶⁾.

کشیشان به خصوص اطبای مسیحی از همه جا: سوریه، یونان، بغداد و روسیه به دربار خان مغول رفت و آمد داشتند . مسیحیان در عصر جنگ های صلیبی مسلمانان را مورد حمله و بدگویی قرار می دادند ⁽¹⁷⁾حتی خان مغول به نفع مسیحیان در اشاعه مسیحیت کمک می کرد .

در جنگ های صلیبی (اواخر قرن 11 تا اواخر قرن 13 میلادی) مسیحیت اروپا در اندیشه همکاری با مغولان علیه مسلمانان افتاد ⁽¹⁸⁾.

در دربار و نیروهای مغول با آنان که مسیحی نسطوری کم نبود، اروپای مسیحی به فکر اتحاد با مغولان علیه مسلمانان افتاد .

پاپ انیوسان چهارم (1243 - 1245م) سپس «سن لوئی » نهم شاه فرانسه (1226 - 1227م) نمایندگانی به قراقورم در شرق فرستادند تا با کسب اطلاعاتی، زمینه همکاری نظامی مغولان علیه مسلمانان را فراهم سازند ⁽¹⁹⁾.

سفرنامه «مارکوپولو» و پدرش و تجار اروپایی و ونیزی در دربار خان، در حمله مغول به بلاد اسلامی بی تاثیر نبوده است .

تحریک و تشویق غرب و اروپای مسیحی و عوامل پنهانی صلیبی، اعزام پیک و هیئت های آنان را در کنار دیگر عوامل نمی توان نادیده گرفت⁽²⁰⁾.

پی نوشت:

1) ابن قیم، مدارج الشاکرین، ج 1، ص 5 - والفوائد، ص 5، نسبت به ازرع در جنوب سوریه متولد دمشق، 651ه متوفای سال 751ه، و محمد ابوزهره در کتاب «ابن تیمیه حیاته و عصره » ، ص 526، «حبیب طاهرالشمری » ، «منهاج السالکین » مشهد آستان قدس، 1378، ص 6 .

2) مجموعة الرسائل ابن تیمیه، قاهره، 1905م، ص 97 .

3) ابن تیمیه، منهاج السنة النبویة، قاهره، 1903م، ج 2، ص 199 .

4) ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ص 339، 340 . - زرکلی، الاعلام، ج 7، ص 36 .

5) السبکی، طبقات الشافیة الکبری، قاهره 1906م، ج 5، ص 115 .

6) خواندمیر، حبیب السیر، ج 2، ص 338 .

7) کمبریج تاریخ ایران، ج 5، ص 512 .

8) تحقیق من وجهة نظر التاریخ، ص 97، تاریخ تشیع در ایران .

9) مجالس المؤمنین، ج 2، ص 205 .

10) روضات الجنات، ج 6، ص 300 و 315 و 316 .

11) دین و دولت در ایران عهد مغول، ج 1، ص 285 و 304 .

12) همان .

13) رساله رد نصیریه، ص 84 .