اصول تبلیغ با توجه به روش تبلیغی حضرت زینب سلام الله علیها

مقدمه:

اسلام به ارشاد و انذار مردم در جهت دعوت و هدایت آنها به سوی خداوند تبارک و تعالی تاکید ویژه ای دارد. تبلیغ به معنای رساندن پیام خدا به بندگانش به شمار می آید. تبلیغ یک وظیفه الهی و انسانی است که بی توجهی به آن دوری انسان ها از حقیقت را به دنبال خواهد داشت. در قرآن آمده است: «وَ لْتَکنْ مِنْکمْ أُمَّةٌ یدْعُونَ إِلَی الْخَیرِ وَ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ»[1] از شما مسلمانان باید گروهی باشند تا مردم را به خیر بخوانند و امر به معروف و نهی از منکر کنند.

مسئولیت این امر خطیر در درجه اول بر دوش انبیاء و اولیاء و سپس مؤمنان گذارده شده است. نیروی تبلیغ، پیشرفت اسلام در طول تاریخ را به دنبال داشته است. از سوی دیگر دشمنان اسلام از گذشته تا به امروز با انواع روش های تبلیغی در صدد تزریق افکار و فرهنگ غلط خود در انسانها و نابودی اسلام در جهت عملی شدن اقدامات خویش بوده اند. اما ائمه معصومین علیهم السلام با تلاش های خالصانه خود موفق به حفظ و دفاع از اسلام ناب محمدی شدند.

خداوند متعال می فرماید: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکمْ»[2] ای مؤمنان برای مبارزه با کافران همه نیروها و توان خود را آماده کنید و در حد امکان، آذوقه، تسلیحات، آلات جنگی و اسبان سواری برای ترساندن دشمنان خودتان و دشمنان خدا فراهم سازید.

با توجه به آیۀفوق ضرورت تشکیلات و تبلیغات قوی اهمیت پیدا می کند که آشنایی با اصول و قواعد آن رمز موفقیت در این مسیر الهی است. به همین منظور موج هجمه های دشمنان در برخی از برهه های زمانی نمود و گسترۀبیشتری داشته است لذا اولیای دین با تاکتیک های ویژه ای به مقابله با آن برخاسته اند، از جمله این زمان ها سال 61 هجری و زمان وقوع واقعه کربلا بود؛ در آن زمان شبهه افکنی ها و اسلام ستیزی ها اوج گرفته بود و به همین منظور امام حسین علیه السلام و یاران ایشان با روشی متفاوت از معصومین گذشته به دفاع و پاسداری از حریم دین پرداختند، در این میان حضرت زینب علیهاسلام به عنوان سفیر کربلا و مبلغ پیام عاشورا نیز روش های منحصر به فردی را برای ابلاغ فرهنگ شهادت و ایثار کربلا اتخاد نمود.

در این مقاله سعی شده است، روش های تبلیغی حضرت زینب سلام الله علیها، بیان شود تا مبلغین عزیز با بهره گیری از آن در بالا بردن مهارت خود در امر تبلیغ توفیق یابند.

تعریف تبلیغ

تبلیغ بر وزن تفعیل، مصدر و به معنای رساندن پیام می باشد[3] و مراد از آن آشنا نمودن مردم با احکام اسلامی و معارف الهی و بشارت دادن مؤمنان و انذار و هشدار مخالفان است. [4]

اهمیت تبلیغ

خداوند متعال بندگانش را بدون پیامبر یا کتاب آسمانی رها نساخت؛ پیامبرانی که هیچ عاملی همچون کم بودن تعدادشان و زیادی تکذیب کنندگانش مانع تبلیغ آنان نشد. امام خمینی رحمت الله علیه می فرمایند: «تبلیغات، مسئله ای است پر اهمیت و حساس، یعنی دنیا با تبلیغات حرکت می کند. آن قدری که دشمنان ما از حربه تبلیغات استفاده می کنند از طریق دیگری نمی کنند و ما باید به مسئله تبلیغات بسیار اهمیت دهیم و از همه چیزهایی که هست بیشتر به آن توجه کنیم. »[5]

اهمیت کار یک مبلغ به اندازه ای ارزشمند است که در صورت هدایت هر یک از بندگان توسط آنها، مشمول پاداش های الهی می شوند. از جمله طلب آمرزش برای وی توسط موجودات زمین و آسمان، رحمت الهی، بالا بودن مقام وی از هزار عابد می باشد. [6]

بنابراین تبلیغ، موجب نشر اسلام در اقصی نقاط جهان، اتمام حجت برای کافران که به اسلام داخل نمی شوند و بشارت برای متقین است. [7]

روش های تبلیغی حضرت زینب سلام الله علیها

ماندگاری یک نهضت وابسته به این است که مبلغان و پیام رسانان شایسته ای داشته باشد. حضرت زینب سلام الله علیها علاوه بر اینکه پایبند به فضائل الهی بود، با عمق جان مصائب و ارزش های نهضت و قیام عاشورا را درک کرد. ایشان جهاد خود را خوب تبلیغ کردن و خوب سخن گفتن و ابلاغ پیام شهیدان دید و برای این منظور تصمیم می گیرد در شهرها و سرزمین ها حقیقت وقایع عاشورا را بازگوید. [8] از آنجا که قرآن کریم می فرماید: «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ [9]؛ ای پیامبر! دعوت کن به راه پروردگارت به حکمت و پند خوب و به بهترین روش با آنان (مخالفان اسلام) مناظره کن. » می توان دریافت، در بیان و سخن گفتن باید اصول و قواعدی را رعایت کرد. ائمه معصومین علیهم السلام که عمل به دستورات الهی را سرلوحۀکار خویش می دانستند به این امر مهم نیز توجه داشتند.

اسلام حاضر نیست از هر کس و هر وسیله ای برای تبلیغات خود استفاده کند و می فرماید: «وَ لا تَرْکنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکمُ النَّارُ»[10] به ستمگران تکیه نکنید که گرفتار آتش دوزخ خواهید شد. بنابراین با تکیه بر این اصل، روش های تبلیغی حضرت زینب سلام الله علیها در ذیل بیان می گردد.

1- استفاده از ابزار تبلیغ مناسب و شناسایی آنها

مهم ترین اصل برای رساندن پیام، این است که مخاطب را بشناسیم و متناسب با او از ابزارهای مختلف استفاده کرد. ائمه اطهار علیهم السلام که پیام رسان معارف الهی بودند همواره با در نظر گرفتن شرایط مختلف، شیوه مخصوص به آن وضع را اتخاذ می نمودند حضرت زینب سلام الله علیها هم که پرورش یافته همین مکتب بودند با عقل و تدبیر والایش، در فرصت های مناسب ابزار تبلیغ خود را شناسایی و از آنها استفاده می کردند. از جمله ابزارهایی که ایشان برای تبلیغ بکار بستند عبارت بود از: خطابه و سخنرانی، برپایی مجالس عزاداری، انتقال ممفاهیم در قالب دعا.

1- 1- خطابه و سخنرانی

حضرت زینب سلام الله علیها بانوی زنان محجبه و پرده نشین بود و سابقه نداشت که او در مجلس مردان و یا یک جمع عمومی خطبه بخواند و برایش آسان نبود که صدایش را بلند کند و در آن اجتماعات سخنرانی کند اما بنا به ضرورت و شرایط موجود، اقدام به خطبه خوانی و سخنرانی می کند. معروف ترین سخنرانی ایشان در شام و کوفه می باشد که با رعایت فنون خطابه به ایراد سخنرانی خود می پردازد. [11] در اینجا لازم به نظر می آید، بخش هایی از خطبه آورده شود تا روش تبلیغی حضرت، آشکار گردد.

حضرت زینب سلام الله علیها خطبه را ابتدا با نام خدا و درود بر پیامبر و آلش آغاز می کنند: «الحمدلله ربّ العالمین و صلّی الله علی محمد و آله أجمعین. . . »[12] یاد خدا در آغاز کارها، عامل مهم در برکت و به نتیجه خوب رسیدن کار می باشد و حضرت زینب سلام الله علیها با وجود مسائل و مشکلاتی که دست و پنجه نرم می کند بازهم در آن شرایط از شکر و ثنای الهی غافل نمی شود چرا که این مشکلات را مایۀرشد و کمال معنوی خویش می داند و تسلیم به رضای الهی است.

ایشان در فراز دیگری از خطبه به ایراد آیاتی از قرآن کریم می پردازد، مانند: «. . . صدق الله کذلک یقول: ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یسْتَهْزِؤُنَ»[13]؛ خداوند متعال راست فرمود که: سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به سخره گرفتند. » استناد به آیات قرآن برای هر گوینده ای ضرورت دارد، زیرا کلام وحی یکی از منابع متقن و قابل پذیرش جامعۀبشری است و چون ریشه در فطرت انسان ها دارد، دل های حقیقت جو و کمال طلب از آن استقبال می کنند و برای دل های سخت و لجوج اتمام حجت می باشد. [14] همراه بودن سخن با آیات مبارک قرآن به تأثیر آن می افزاید. خداوند متعال آگاه به تمام زوایای روحی مخلوقش می باشد، لذا قرآن تکیه گاه سخنان پیامبر و امامان معصوم از جمله حضرت زینب سلام الله علیها بوده است. [15] ایشان با کمک آیات قرآن دشمن را از عذاب الهی می ترساند و با سؤال کردن از مخاطب (ابن زیاد) وی را به تفکر وامی دارد و بیان اقدامات ابن زیاد را یادآور می شود تا بر همگان آشکار شود که حکومت او باطل و پیروی از او چه سرانجامی را در پی خواهد داشت.

1- 2- برپایی مجالس عزاداری

حضرت زینب سلام الله علیها در مدتی که در شام اقامت داشت در محله ای به نام دارالحجاره به برپایی مراسم عزاداری اقدام نمودند. هدف ایشان آشکار ساختن چهرۀحق و باطل و زنده نگه داشتن ارزش های اسلامی بود. مردمی که در آنجا شرکت داشتند تصمیم گرفتند به خانه یزید هجوم برند و او را به قتل رسانند. [16]

1- 3- دعا

حضرت زینب سلام الله علیها همواره می دانست که دشمنان در انتظارند تا کوچکترین واکنش یا کلامی را جستجو کنند که نشانه ای از ضعف خاندان پیامبر باشد و از این رو، او برای اینکه دشمنان را مأیوس کند در روز یازدهم وقتی که در کنار جسد برادر آمد، توقف کرد و با خلوصی خاص متوجه خدا گردید و عرض کرد: «اللهم تقبل منا هذا قلیل القربان. » خداوندا این قربانی کوچک را از ما قبول کن. [17]

2- توان علمی بالا

مبلغ در راستای انجام رسالت خویش لازم است دارای بصیرت و بینش باشدو مراد از آن، آگاهی و علم به محتوای دعوت است که در صورت فقدان این امر ممکن است پیامدهای جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد از جمله ضلالت و گمراهی به جای هدایت و راهنمایی. همچنین مبلغ باید تفقه در دین را سرلوحه کار خویش قرار دهد. [18] چرا که قرآن کریم می فرماید: «. . . فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ إِنْ کنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ؛ اگر نمی دانید از اهل دانش بپرسید. »[19]

حضرت زینب سلام الله علیها از همان ابتدای کودکی از بلوغ علمی بالایی برخوردار بود. ایشان در سن شش سالگی مادرشان را برای ایراد خطبه تاریخی فدک تا مسجد همراهی کردند و آن گاه تمام خطبه را حفظ نمودند. حضرت زینب سلام الله علیها این را بخوبی می دانستند که باید پیام را با کمال امانت و بدون کم و کاست به آیندگان برساند لذا با استفاده از هوش سرشار و اینده نگاری خویش به حفظ آن همت گماشت. [20]

امام سجاد علیه السلام در بیان مقام علمی ایشان می فرمایند:

«أَنْتِ بِحَمْدِ اللَّهِ عَالِمَهٌ غَیرُ مُعَلَّمَهٍ فَهِمَهٌ غَیرُ مُفَهَّمَه؛

تو به لطف الهی دانشوری هستی که از گنجینۀوحی علم آموخته ای و کسی به تو اموزش نداده و اندیشمندی هستی که بدون معلم می فهمی و تعقل و تدبر داری»[21]

یک سال پس از استقرار امیرمومنان در کوفه، زنان و دختران مشتاق دانش، به آن حضرت پیام فرستادن و گفتند: ما شنیده ایم که دختر شما حضرت زینب همانند مادرش فاطمه زهرا منبع سرشار دانش و دارای علوم و کمالات است، اگر اجازه دهید در صبح یکی از روزهای عید به محضرش حاضر شده و از آن سرچشمه دانش بهره مند شویم. علی علیه السلام اجازه دادند تا دختر عالمه اش زینب کبری علیهاسلام بانوان مسلمان کوفه را آموزش دهد و مشکلات دینی و علمی آنان را حل کند. زینب کبری علیهاسلام امادگی خود را اعلام نمود و بعد از دیدارهای مقدماتی، جلسه تفسیر قرآن برای آنان تشکیل داده و پرسش ها و شبهات انان را جواب می داد. [22]

3- شهامت و شجاعت

اساسا اقدام به هر کاری ایجاب می کند که برای انجام آن استطاعت و توان لازم وجود داشته باشد. برخی افراد حتی با داشتن زبان که یکی از سرمایه های الهی به انسان می باشد و آگاهی کافی ممکن است نتوانند آنطور که انتظار می رود حرف بزنند، مثلا به علت ترس در هنگام سخنرانی از انجام وظیفه محروم مانند، ترس ازاینکه با گفتن حقایق و ذکر واقعیت ها مورد ملامت و سرزنش دیگران قرار بگیرند یا ضرری از ناحیه شخص ظالم و مقتدری که در برابرش قرار گرفتن به آنها برسد یا موجب ناخشنودی عده ای شود. بنابراین مبلغ باید از شجاعت لازم برخوردار باشد که لازمۀاین کار داشتن روحیۀخدا ترسی در وی می باشد. رسالت اصلی مبلغ دینی حمایت از دین و مقدسات الهی است بنابراین فقط باید از خدا ترس داشته باشد. [23]

حضرت زینب سلام الله علیهابا توکل بر خدا و اراده ای قوی در مجلس ابن زیاد که فضای رعب و وحشت از قدرت او، مجلس را کاملا فرا گرفته بود به ایراد سخن در مقابل دشمن خود پرداخت. ابن زیاد که شخصیتی ظالم و ستمگر بود و بیان حقایق به خشم می آورد که امکان کشتن حضرت بود اما حضرت بدون از ترس از صدمات دشمن به انجام وظیفه خویش پرداخت. [24]

بنابراین حضرت در گفتن شهامت داشت و بخاطر ترس از زورمندان و مستکبران حقایق را کتمان نکرد. [25]

4- مقایسه کردن جبهۀحق و باطل

یکی از روش های مفید در تبلیغ، مقایسه بین حق و باطل و مقام کافر و مومن است. مبلغ با مقایسه بین امتیازات پیروی از خدا و بد بختی های ناشی از گمراهی می تواند مردم را به راه راست هدایت کند. [26]

حضرت زینب علیهاسلام در خطبه هایشان با هدف افشای حق و جنایت های جبهه باطل به این روش پرداختند تا مردم را آگاه سازند.

5- صبر و استقامت در مسیر الهی

مبلغ فردی است که توان تطبیق محتوای تبلیغی خود را با شرایط خاص زمان و مکانی داشته باشد و در صورتی می تواند در جایگاه واقعی خود از ارزش های اسلامی دفاع کند که از نظر علمی، اخلاقی و عملی، واجد ویژگی های برجسته باشد. [27] حضرت زینب در خانواده ای رشد کرد که پدرش علی علیه السلام و مادرش فاطمه زهرا سلام الله علیها دو گوهر ناب اسلامی بودند. حضرت زینب با هدف احیای ارزش های الهی از هیچ تلاشی دریغ نکرد و با وجود مشکلات و مصائب فراوان خم به ابرو نیاوردند و به درگاه الهی شکایت نکردند که این بیانگر صبر بی نظیر ایشان است.

در کتاب ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی و آموزشی مبلغان، سخن حجت الاسلام والمسلمین پناهیان نقل شده است که ایشان می فرمایند: «بنده به تجربه دریافتم که یکی از مهم ترین عوامل تأثیر کلام این است که گوینده به خودش خیلی مطمئن باشد و به همه بدیها بخندد. بحثمان را که کردیم، می توانیم پایش غصه بخوریم و می توانیم به دشمنان و عوامل آنها تحقیرآمیز نگاه کنیم. این نگاه دوم خیلی لازم است و باید از موضع بالا سخن گفت. . . این بزرگواری و مناعت طبع در قرآن مشهود است. آنجا که به پیامبر دستور می دهد این معاندان را رها کن، آنها را چه بترسانی یا نترسانی ایمان نمی آورند. . . این گونه برخوردها از یک نشاطی در درون سخنران خبر می دهد که مخاطب احساس می کند، گوینده خوشبخت است. »[28]

بنا بر گفته فوق می توان دریافت که حضرت زینب سلام الله علیها محکم و با صلابت در کوفه و شام به ایراد سخن می پردازد و جملۀ«ما رأیت إلا جمیلا» را به زبان می آورند تا به دستگاه بفهماند کار شما اگرچه زشت و جانکاه بود اما، ما با هدف خود که پیروی از دستورات و کسب رضایت الهی بود، رسیدیم. هر چند این پیروزی به قیمت از دست دادن جان های عزیزانمان باشد. اما زیانکار اصلی، شما بودیدکه به عذاب الهی می رسید. ایشان با قاطعیت و شهامت فراوان در مجلسی سخن گفت که به او با چشم حقارت نگاه می کردند و فضای رعب و وحشت از قدرت یزید، مجلس را کاملًا فرا گرفته بود.

نتیجه گیری

تبلیغ به معنای رساندن پیام و آشنا سختن مردم با معارف دینی یکی از وظایف اولیاء الهی است حضرت زینب سلام الله علیها هم که دست پرورده خاندان وحی و دوستار هدایت مردم به سوی سعادت و رستگاری بود در میدان تبلیغ نقش موثری داشت بنابراین می توانند الگوی شایسته ای برای دیگران باشند. ایشان در فرصت های مختلف متناسب با شرایط و مخاطبان از شیوه های پیام رسانی موثری استفاده می کردند و با توان علمی بالا و شجاعت و شهامت سعی می کردند به تمییز جبهه حق و باطل بپردازند. استقامت و صبر این بانو در این مسیر نیز زبانزد همگان است.

منابع

قرآن کریم

2- اخوان، محمد علی، آسیب شناسی اردوهای جهادی از نمای پیامرسانی فرهنگی.

3- پاک نیا، عبدالکریم، خطبۀحضرت زینب سلام الله علیها در کوفه و شام، قم، انتشارات فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، دوم 1386

4- پایگاه اطلاع رسانی حوزه، شیوه های تبلیغ حضرت زینب سلام الله علیها، سید رضا شاکری، سیره تبلیغی و پیام رسانی حضرت زینب سلام الله علیها بعد عاشورا، ش 4، اردیبهشت 1379

5- جمعی از متخصصین موسوعه نضره النعیم فی مکارم الاخلاق الرسول الکریم صلّی الله علیه و آله، صالح بن عبدالله بن حمید، بی جا، دارالوسیله الهی، حسن، عقیله بنی هاشم، تهران، بی نا، بهار 1375

6- شاکری، سید رضا، سیره تبلیغی و پیام رسانی حضرت زینب بعد از عاشورا، بی جا، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، اردیبهشت 1379، شماره 4-

7- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، سوم 1375

8- قرائتی، محسن، قرآن و تبلیغ، قم، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، دوم 1378

9- قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب اسلامی، ششم 1371

10- قزوینی، سید محمد کاظم، ترجمه زینب کبری من المهد ای اللحد، محمد اسکندری، تهران، صیام، اول 1387

11- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار

12- محمد علی اخوان، آسیب شناسی اردوهای جهادی از نمای پیام رسانی فرهنگی، قم، خادم الرضا، دوم، 1390

13- محمدی ری شهری، محمد، تبلیغ در قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث، اول، 1380

14- معاونت تبلیغ و آموزش های کاربردی حوزه های علمیه، ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی و آموزشی؛ «مبلغان»، بی جا، ش 131، شهریور 1389

15- موسوی خمینی، روح الله، صحیفه نور، تهران و قم، مؤسسه امام خمینی، دوم 1378

16- نظری منفرد، علی، فن خطابه، قم، هاجر، پنجم 1387[29]

پی نوشت ها

[1] . آل عمران، 104.

[2] . انفال، 60.

[3] . فخرالدین بن محمد طریحى، مجمع البحرین، تهران، مرتضوى، سوم 1375، ج 5، ص 6، على اکبر قرشى بنایى، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب اسلامى، ششم 1371، ج 1، ص 228.

[4] . محسن قرائتى، قرآن و تبلیغ، قم، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، دوم 1378، ص 25.

[5] . روح الله موسوى خمینى، صحیفه نور، تهران و قم، مؤسسه امام خمینى، دوم 1378، ج 17، ص 157.

[6] . رک: محمد محمدى رى شهرى، تبلیغ در قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث، اول، 1380، صص 47- 33.

[7] . جمعى از متخصصین موسوعه نضره النعیم فى مکارم الاخلاق الرسول الکریم صلّى الله علیه و آله، صالح بن عبدالله بن حمید، بى جا، دارالوسیله، ج 3، ص 899 و 900.

[8] . حسن الهى، عقیله بنى هاشم، تهران، بى‏نا، بهار 1375، ص 124.

[9] . نحل، 125.

[10] . هود، 113.

[11] . سید محمد کاظم قزوینى، ترجمه زینب کبرى من المهد اى اللحد، محمد اسکندرى، تهران، صیام، اول 1387، ص 191.

[12] . عبدالکریم پاک نیا، خطبه‏ى حضرت زینب سلام الله علیها در کوفه و شام، قم، انتشارات فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، دوم 1386، ص 60.

[13] . روم، 10.

[14] . عبدالکریم پاک نیا، خطبه حضرت زینب سلام الله علیها در کوفه و شام، همان، ص 80.

[15] . محسن قرائتى، قرآن و تبلیغ، همان، ص 56.

[16] . پایگاه اطلاع رسانى حوزه، شیوه‏هاى تبلیغ حضرت زینب سلام الله علیها، سید رضا شاکرى، سیره تبلیغى و پیام رسانى حضرت زینب سلام الله علیها بعد عاشورا، ش 4، اردیبهشت 1379، ص 14 و 15.

[17] . همان، صص 21 و 22.

[18] . على نظرى منفرد، فن خطابه، قم، هاجر، پنجم 1387، ص 86.

[19] . سوره نحل، آیه 43.

[20] . عبدالکریم پاک نیا، خطبه زینب کبرى در کوفه و شام، قم، فرهنگ اهل بیت، دوم 1386، ص 30.

[21] . محمد باقر مجلسى، بحار الانوار ج 45 ص 199

[22] . عبدالکریم پاک نیا، خطبه زینب کبرى در کوفه و شام، صص 38- 37.

[23] . على نظرى منفرد، فن خطابه، صص 88- 87.

[24] . سید رضا شاکرى، سیره تبلیغى و پیام رسانى حضرت زینب بعد از عاشورا، بى جا، پایگاه اطلاع رسانى حوزه، اردیبهشت 1379، شماره 4.

[25] . محمد على اخوان، آسیب شناسى اردوهاى جهادى از نماى پیامرسانى فرهنگى، ص 105.

[26] . محسن قرائتى، تبلیغ و قرآن، ص 181.

[27] . محمد على اخوان، آسیب شناسى اردوهاى جهادى از نماى پیام رسانى فرهنگى، قم، خادم الرضا، دوم، 1390، ص 107.

[28]

[29] جمعى از نویسندگان، مجموعه مقالات، 1جلد، [بى نا] - [بى جا] - [بى جا]، چاپ: 1.