دفتر دیگری به سرشماری کارمندان می‌پرداخت و به نام «دفاتر قلم دیوان» مشهور بود. در این دفتر کسانی که به نوعی با موقوفات سروکار داشتند ثبت می‌شد. اینان عبارت بودند از:
1. کارمندان اوقاف اعم از مستخدمین، ناظران و غیره
2. نگهبانان موقوفات
3. کسانی از اوقاف مساعده و کمک مالی دریافت کرده‌اند.
این دفتر در اداره دربار مستقر بود و در همان جا ثبت و نگهداری می‌شد.
در اداره دربار خلافت عثمانی دفاتر ویژه وقف هم دایر بود. اسامی این دفاتر این‌گونه است:
ـ دفتر اوقاف همایونی
ـ دفتر اوقاف و مقاطعات
ـ دفتر تولیت اوقاف
ـ دفتر اوقاف، رقم 258
ـ دفتر اوقاف و غیرها
ـ دفتر مقررات اوقاف
ـ وظایف موظفین اوقاف همایونی
ـ دفتر اوقاف حرمین شریفه
ـ دفتر اوقاف مدارس
ـ دفتر مدرسین و مؤذنین
در مجموع 261 دفتر با اسامی فوق هست که به امورات اوقاف رسیدگی می کرده، و شامل مندرجات و اسناد بسیار با ارزشی می‌باشد. تمامی مشخصات این دفاتر توسط نویسندگان کتاب دلیل الارشیف آمده است. (10)
اداره‌ای در خلافت عثمانی به نام دفترخانه عامده وجود داشت که به عمران و آبادانی می‌پرداخت. یعنی سیر عملیات عمرانی را در کل کشور ثبت می‌کرد. لاجرم بخشی از این عملیات عمرانی در موقوفات بود. از این‌رو دفتری برای ثبت امور عمرانی در موقوفات وجود داشت. البته گاه نیاز به تبدیل به احسن یا فروش اموال وقفی که در حال نابودی و خرابی بود که همه اینها در این دفتر ثبت شده است. امور مالی موقوفات جداگانه در دفاتر خاصی ثبت می‌شد. یعنی هر استانی مثل اناضول (اناطولی) یا یمن، اداره مالی (اقتصادی) داشت و در این اداره دفتر مالیه مستقر بود. زیرمجموعه این دفاتر، دفاتر امور مالی اوقاف، ویژه ثبت عملیات مالی در موقوفات بود. مشخصات این دفاتر در چند منبع آمده است. (11)
آنچه امروزه به نام دیوان محاسبات معروف است و به دخل و خرج کشور می‌پردازد و آنچه مرتبط با منابع مالی کشور و سرفصل‌های هزینه‌ای است ثبت می‌کند، در خلافت عثمانی به نام دیوان محاسبه معروف بود و اقدامات و کارهای این دیوان در دفاتر محاسبه یا محاسبات ثبت می‌شد. در این زمینه دفاتری که به امور وقفی می‌پرداختند، این‌گونه بودند:
ـ دفاتر قلم محاسبة الحرمین
ـ دفاتر قلم الاوقاف الصغیره
ـ دفاتر قلم الموقوفات و الادارات التابعة له
فهرست و شناسنامه زمین‌های بزرگ موقوفه، به نام وقف الاشکینجی، خود چند دفتر بزرگ است. (12)
دفاتری نسبتاً زیاد در خلافت عثمانی وجود داشت که گزارش روزانه واردات، صادرات، مخارج و غیره در آنها ثبت می‌شد. این دفاتر به نام «دفاتر قلمی الروزنامچه» معروف بود. قلمی یعنی نوشتن و ثبت و روزنامچه یعنی روزنامه. امروزه دفتر روزنامه جای آن را گرفته است. امور روزانه وقفی هم در همین دفاتر ثبت می‌شد البته در دفترهای روزانه وقفی. (13)
دفتر مهمی به نام «دفاتر قلم زوائد الجزیة» وجود داشت که ویژه موارد اوقاف سلاطین و وزراء بود. یعنی سلطان یا وزیر وقتی از منطقه‌ای قبطی‌نشین، جزیه می گرفت، یا از گوسفندهای گله‌داران عوارض دریافت می‌کرد و به مصرف امور تعیین شده می‌رساند، درصدی می‌ماند، این زوائد باید وقف و در همین دفتر ثبت می‌شد. (14)
حرمین مکه و مدینه اداره ویژه جهت ثبت و گزارش کارکرد و عملکرد موقوفات داشت. این اداره به نام «محاسبه الاوقاف» نامیده می‌شد. این اداره به امور اوقافی مکه و مدینه، امور موظفین و کارمندان مؤسسات وقفی، وقف‌های سلاطین و خلفای عثمانی در مناطقی از جهان در جهت حرمین شریفین و این‌گونه امور دیگر رسیدگی می‌کرد.
دفاتری که از این اداره بر جای مانده و حاکی از ثبت چرخه امور اداری به روش دقیق است. به نام «دفاتر قلم محاسبة الحرمین و الادارات التابعة له» می باشد. شخصیت‌هایی که برای حرمین وقف کرده و نامشان در این دفاتر ثبت شده عبارت‌اند از: فاطمة سلطان، علی پاشا العتیق، گلبهار خاتون، الغازی طورخان بک، سلیمان پاشا، ایاصوفیا، امین البناء، بشیر آغا، جور لیلی علی پاشا، مصطفی پاشا، محمود پاشا الولی، بایزید ولی، عبدالحمید، مرادخان، سلطان یلدیوم و مهرشاه سلطان.
اماکنی که اوقاف حرمین شریفین در آنها وجود دارد، در جهان پراکنده‌اند ولی عمده آنها در شهرهای عثمانی آن دوره مثل استانبول، اناطولی، عراق، یمن و قاهره بوده است. این اداره، چند واحد اداری تابعه مثل دار السعادة، الصدر الاعظم، و مشیخة الاسلام داشته که رسیدگی به اوقاف حرمین را برعهده داشته‌اند.
مقاطع وقفی وابسته به حرمین خود دفتر ویژه داشته و امور جاری آن ثبت شده است.(15)
موقوفات موجود در شهرهای عثمانی که وابسته به حرمین نبوده در دفتر دیگری به نام «دفاتر قلم الاوقاف الصغیرة» به تفصیل آمده است. (16)
غیر از تشکل‌های فوق، یک اداره دیگری وجود داشت که اقتصاددانان و حقوق‌دانانی را جذب کرده و فقط به امور مالی موقوفات، چگونگی رشد و توسعه آنها، اجرای روش‌هایی در مسیر بهبود و سامان‌دهی به موقوفات رسیدگی می‌کرد. این تشکیلات به نام «دفاتر قلم الموقوفات» نام داشت. (17)
دولت عثمانی موقوفات را در اقتصاد کشور جای داده و بین آنها ارتباط برقرار می‌کرد. درون دربار، تشکیلاتی برای سامان‌دهی به امور خیریه و گسترش نیکوکاری در کل قلمرو عثمانی وجود داشت. این تشکل که به اسم: «مجلس التنظیمات الخیریه» بود، به امور خیریه به معنای عام که شامل وقف هم می‌شد، رسیدگی می‌کرد. در این مجلس دفاتری به نام «دفاتر التنظیمات الخیریه» مستقر بود که امور روزانه را وارد می‌کرد. (18)
نظارت بر اوقاف هم به عنوان یکی از ارکان وقف اهمیت دارد و خلافت عثمانی نمی‌توانست بی‌توجه به آن باشد. به همین جهت تشکیلاتی در دربار ایجاد کرد به نام «مجلس نظارة الاوقاف الهمایونیة» و دفاتری جهت ثبت چرخه امور خود داشت به نام «دفاتر نظارة الاوقاف الهمایونیة». از سال 1242ق/ 1826م نظارت بر اوقاف رسمی شده بود ولی از سال 1255ق/ 1839م توسعه یافت و با تصویب تشکیلاتی برای آن، نهادینه شد. (19)
تا اینجا تمامی دفاتری که امور روزانه وقف در طول خلافت عثمانی را ثبت کرده است را گزارش کردیم و معلوم شد عثمانی‌ها تلاش و مداخله و اهتمام ویژه‌ای برای ثبت امور وقفی داشته و به روش‌های مختلف، همه امور وقفی را ثبت و گزارش کرده تا نسل‌های آتی بدانند در این دوره چه سیری طی شده و موقوفات چه وضعیتی داشته‌اند.
اسناد و مدارک اوقافی
در کنار چرخه امور اوقافی، اسناد و مدارکی هم وجود داشت که جداگانه در کلاسه‌های خاص بایگانی و نگهداری می‌شد. برای مثال اگر وزیری یک قطعه زمین در روز 20 شوال 1220 ق در استانبول وقف می‌کرد، این وقف در دفتر ویژه‌ای ثبت می‌شد. اما وقف‌نامه آن، تأییدنامه شاهدان (شهودنامه) و هرگونه سند دیگر مرتبط با این وقف جداگانه بایگانی می گردید. این بخش عهده‌دار پرداختن به اسنادی است که بایگانی شده، روش بایگانی آنها و معرفی طبقه‌ها.
در این مقاله به اجمال فقط به معرفی طبقات می‌پردازم.
دیوان بکلکجی
اداره‌ای در دولت عثمانی بود که به زمین‌ها و خرید و فروش و نیز وقف زمین و امور اوقافی آنها می‌پرداخت. بخش بایگانی این اداره چند قسمت خود را به تجمیع و بایگانی اسناد وقفی اختصاص داده بود: نام این قسمت‌ها چنین است:
ـ وثائق الشؤون الدینیة و الخیریة للطوائف غیر المسلمة
ـ وثائق الوقائع الوقفیة
در این دو قسمت هزاران برگ درباره امور اوقافی مرتبط با وقف زمین بایگانی شده است که ارزش آن قابل اندازه‌گیری و بیان نیست. نیز اداره اقتصادی یا «دائرة المالیة» در بایگانی خود این قسمت‌ها را دارد:
ـ وثائق محاسبة الحرمین و الادارات التابعة له
ـ وثائق مقاطعات الحرمین
ـ وثائق الاوقاف الصغیرة
ـ وثائق قلم الموقوفات و الادارات التابعة له
تشکیلاتی که نظارت بر اوقاف را از سال 1255ق برعهده داشته، هزاران برگ اسناد برجای نهاده است. این اسناد به نام «وثائق نظارة الاوقاف الهمایونیة» در آرشیف ملی ترکیه نگهداری می‌شود.(20)
غیر از اسناد مکتوب گزارشی، اسناد دیگر مثل نقشه‌های اماکن وقفی، قبالجات و وقف‌نامه‌هایی که روی چوب، سنگ و پوست نوشته شده، عکس و آلبوم مناطق و مؤسسه‌های وقفی یا شخصیت های نیکوکار و واقف در خزانه اسناد موجود است که از دوره عثمانی به یادگار مانده است. (21)خلاصه اینکه دوره خلافت عثمانی، وقف اسلامی با فراز و نشیب‌های متعدد دست به گریبان بود. در همین دوره واقعه مهم الغای وقف به اجرا در آمد ولی چندی بعد با لغو این قانون، مجدداً زمینه‌های شکوفایی وقف فراهم آمد. به هر حال در دوره عثمانی، تجارب گران‌سنگی به دست آمد. تجاربی که امروزه داشتن و درک آنها لازم و پژوهشگران باید با مطالعه آن دوره و تجارب مهمی که در دست می باشد، در اختیار امت مسلمان قرار دهند. اما بدون اسناد بر جای مانده نمی‌توان، تحقیقات کارآمدی عرضه کرد. به همین دلیل نخست باید به سندشناسی روی آورد.
منابع و مصادر
درباره اسناد و مدارک عثمانی تاکنون تحقیقات مفصل و پر دامنه‌ای اجرا و آثار جامعی تألیف شده است. البته منابع خاص درباره اسناد وقفی عثمانی کمتر است و جا دارد پژوهش مفصل و جامع در این‌باره انجام و عرضه شود. یکی از آثار جامع در این‌باره کتابی با این مشخصات است:
دلیل الارشیف العثمانی: فهرس جامع لوثائق الدولة العثمانیة فی ارشیف رئاسة الوزراء الترکیة؛ یوسف احسان گنج، حاجی عثمان یلدیرم، مصطفی کوچوک، ابراهیم قراجه، ناظم یلماز، سنان صانار، واشدگون دوغدی؛ ترجمه صالح سعداوی؛ مقدمه خالدارن، استانبول، مرکز الابحاث للتاریخ و الفنون و الثقافة الاسلامیة باستانبول (ارسیکا)، 2008م. 620 ص.
اصل این کتاب به انگلیسی یا ترکی استانبولی است و مترجم با دقت تعریب کرده است. مرکز الابحاث للتاریخ و... با نام اختصاری IRCICA (ارسیکا) مهم‌ترین مؤسسه آرشیوی و پژوهشی است که به گردآوری و بررسی اسناد و مدارک دوره اسلامی به ویژه دوره عثمانی می‌پردازد. نویسندگان این اثر هفت تن از بهترین متخصصان در عرصه اسناد و مدارک اسلامی ـ عثمانی‌اند.
این کتاب چهار بخش اصلی دارد و در هر بخش، به اسناد و مدارک وقفی هم می‌پردازد. اما ساختارش می‌تواند مدل خوبی برای پژوهش پیشنهادی درباره اوقاف باشد. اختصاراً این ساختار را معرفی می‌کنم:
بخش 1: طبقه‌بندی دفاتر موجود در آرشیف عثمانی
فصل1: دفاتر دیوان همایونی و باب آصفی و دفترخانه عامره
ـ دفاتر قلم دیوان (بکلکجی)
ـ دفاتر المهمه
ـ دفاتر شکایت
ـ دفاتر احکام
ـ دفاتر احکام 16 استان به ترتیب معرفی شده است.
ـ دفتر روزنامه عسکریة
ـ دفاتر سجلات و رکنی خاصه
ـ دفاتر دول اجنبی
ـ دفاتر طوائف غیر مسلم
ـ دفاتر حضرتی
ـ دفاتر اذن السفینه
فصل2: دفاتر دائره مالیه
ـ دفاتر قلم محاسبه اناطولی
ـ دفاتر گمرک
ـ دفاتر جزیه
ـ دفاتر اوامر مالیه
ـ دفاتر مالی حرمین
ـ دفاتر موقوفات
ـ دفاتر قلم الاوقاف الصغیرة
فصل3: دفاتر باب عالی (دربار)
ـ دفاتر مدیریة الخزانه
ـ دفاتر عرض حالات
ـ دفاتر طوائف غیر مسلم
ـ دفاتر نفی و قصاص
ـ دفاتر تشریفات
ـ دفاتر تنظیمات الخیریة
فصل4: دفاتر ارشیف سرای یلدیز
فصل5: دفاتر خاصة بالنظارات و التفتیش
ـ دفاتر نظارت داخلی
ـ دفاتر نظارت خارجی
ـ دفاتر نظارت بر موقوفات و اوقاف
بخش 2: طبقه‌بندی اسناد در آرشیو عثمانی
فصل1: اسناد دیوان همایونی و باب آصفی و دفترخانه عامره
ـ وثائق دول اجنبی
ـ وثائق شؤون دینی و خیریه
فصل2: اسناد دائره مالیه
ـ وثائق حرمین مکه و مدینه
ـ وثائق اوقاف
ـ وقائق موقوفات متفرقه
فصل3: وثائق باب عالی
فصل4: وثائق ارشیف برای یلدیز
ـ اسناد نظارت بر اوقاف
فصل5: وثائق خاصه بالنظارات و التفتیش
ـ اسناد نظارت بر اوقاف همایونی
بخش 3: موارد آرشیوی دیگر موجود در آرشیو عثمانی
فصل1: فهارس نقشه‌ها، طرح‌ها، عکس‌ها، کروکی‌ها
ـ فهارس وقفیات
ـ فهارس مدیریة اوقاف
بخش 4: آرشیوها و مخازن اسناد در ترکیه
این کتاب در چهار بخش فوق همه مباحث اسناد عثمانی را مطرح و بررسی کرده است.
ارسیکا و سازمان اوقاف ترکیه از جمله نهادهایی هستند که موظف شده اند درباره اسناد اوقافی، تحقیق های دامنه داری را اجرا و منتشر کنند. و تاکنون چند جلد کتاب منتشر کرده اند. اما هنوز جای کار زیاد هست. مهم اینست که پژوهشگران و نهادهای پژوهشی ایران می توانند از این گونه آثار الگو برداری کرده و پژوهش های سودمندی در موضوعات اسناد اوقافی ایران منتشر کنند.
پی نوشت ها :
10. ص 104ـ110.
11 . از مجله در کتاب دلیل الارشیف، ص 165ـ 168 آمده است.
12 . همان، ص 184.
13 . همان، ص 194ـ 195.
14 . همان، ص 199.
15 . همان، ص 205.
16 . همان، ص 206.
17 . همان، ص 209ـ212.
18 . همان، ص 269.
19 . همان، 283ـ284.
20 . همان، ص 325ـ520.
21 . همان، ص 523 به بعد.
منبع:فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 74
/ع
