چکیده:
محقق مفسر، استاد میرزا حسن مصطفوی از قرآن پژوهان و مفسران معاصر دوران ما به شمار می روند. در دهمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم تهران (سال81) به عنوان خادم قرآن کریم برگزیده شدند. تفسیر روشن جناب مصطفوی در 16مجلد نگاشته شده است. در این تحقیق ضمن مروری بر حیات علمی و فرهنگی ایشان معرفی آثار وی، مهم ترین اثر یعنی تفسیر فارسی روشن به تفصیل معرفی شده است. (تفسیر گرانسنگ آیه الله مصطفوی به نام «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم» به زبان عربی است).
کلید واژه:
تفسیر قرآن، حسن مصطفوی، تفسیر روشن، روش تفسیر
طرح مساله:
تفسیر در لغت به معنای روشن کردن و آشکار ساختن است و در اصطلاح زدودن ابهام و از لفظ مشکل و دشوار یا همان علم فهم قرآن است. تفسیر قرآن در دهه های نخستین پیدایش اسلام تولد یافت و همچنان به حیات خود ادامه می دهد. در این تاریخ طولانی و پر فراز و نشیب هر از گاهی در گوشه ای از جهان اسلام مفسری سر بر آورده که طرحی نو در تفسیر در انداخته است.
از جمله مفسران معاصر جناب استاد حسن مصطفوی است. محقق مفسر، استاد میرزا حسن مصطفوی از قرآن پژوهان و مفسران دوران ما به شمار می روند.
دو اثر مشهور او بنام های «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم-14مجلد» و «تفسیر روشن-16مجلد» تالیف شده که در این مقاله تفسیر روشن به تفصیل خواهد آمد.
مفسر پس از تألیف «التحقیق» و براساس دیدگاه های واژه شناسی خود در این کتاب و تأکید بر غیر مجازی بودن کلمات قرآن و اهتمام به بعد سیر و سلوکی است که پایه های تفسیر روشن پی ریزی می شود. مخاطبان این تفسیر، فارسی زبان هایی هستند که به دنبال مسائل اخلاقی و معنوی و توجه به جنبه های ارشادی تفسیرند.
مفسر، در جلد نخست کتاب، مقدمه ای مختصر به نگارش در آورده و به خصوصیات تفسیر و یادکرد اصول موضوعه اشاره کرده است. از اصول مهم و متفاوت در تبیین معانی آیات که به عنوان ویژگی این تفسیر محسوب می شود همان تاکید بر معانی حقیقی لغت قرآن است (ایازی، سیر تطورتفاسیر شیعه. ص 247) . ما برای اینکه افراد طبقه متوسط و عموم مؤمنین هم از این کتاب استفاده کنند، پس از ضبط یک یا چند آیه، لغات مشکل و غیر مشکل را معنی کرده، و سپس، آیات را ترجمه و با مختصر توضیح نوشته، و در مرتبه سوم، جداگانه تفسیر روشن و قاطع و بقدر امکان به زبان ساده بیان کرده، و در مرتبه چهارم، اگر حدیث معتبر و مربوطی بود نقل می کنیم، باضافه مختصر توضیح در ارتباط به آن حدیث. و در قسمت پنجم، اشاره می کنیم به بعضی از جهات ترکیب و اعراب و یا لطایفی که موجود است.
در شماره ها و مکی و مدنی بودن آیات، به مصاحف چاپ دول عربیه از جمله کتاب (معجم المفهرس الفاظ القرآن) اعتماد می کنیم (مقدمه تفسیر روشن. ص20-21).
شرح حال
آیت الله میرزا حسن مصطفوی قرآن پژوه، مفسر، دانشمند برجسته معاصر ایران، در روز چهارم شعبان1334 ه.ق (1297 ه ش) در تبریز دیده به جهان گشود. پدرش آقا شیخ عبدالرحیم، از علمای مشهور آذربایجان به شمار می رفت که مشهور به زهد و تقوی بود.
نقل می کنند که او دارای روحیه ای بسیار لطیف و صاف، و با اینکه از نظر علمی صاحب رای ولی همیشه در سکوت و تواضع کامل به مردم خدمت می کرده است. و از او تحقیقات و حواشی متعددی بر کتاب های فقه و اصول شیعه به یادگار مانده است. پدربزرگ وی شیخ مصطفی نیز از علمای آن سامان بود و شهرت «مصطفوی» در خانواده آنها به دلیل انتساب به اوست.
آقا میرزا حسن مصطفوی، از دوره کودکی در تبریز به فراگیری علوم و دانش روز روی آورد و با استعداد و هوش فوق العاده ای که داشت، دروس دوره دبستان تا دبیرستان را با موفقیت به پایان رساند؛ در ضمن، شروع به تحصیل دروس ادبیات عربی و علوم پایه اسلامی کرد و در محضر استادانی چون آقا شیخ علی اکبر اهری و جناب عمو زین الدینی تا پایان «رسائل» و «مکاسب» را خواند.
در سال 1313ه.ش برای کسب بیشتر علوم اسلامی به حوزه علمیه قم (از 16تا 23سالگی) رهسپار شد و سطوح عالی فقه و اصول را از محضر استادانی چون: آیه الله حجت کوهکمری فرا گرفت. آوازه آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی در حوزه نجف اشرف، باعث شد این دانش پژوه جوان در سال1320ه.ش رهسپار آن شهر مقدس شده (از 23 تا 25 سالگی)، مباحث مهم فقهی را از محضر آن استاد بزرگ فرا گیرد و درکنار آن، مباحث مهم اصولی را از محضر آیت ا... میرزا حسین نائینی کسب کند.
از دیگر استادان ایشان در نجف اشرف، آیت الله شیخ محمد حسین اصفهانی است که از محضر این استاد فرزانه نیز دروس فقه و اصول را بهره برد. همچنین در این زمان در درس اخلاق آیت الله آقا سید علی قاضی، حاضر شد.
آقا میرزا حسن مصطفوی پس از فراگیری دانش های اسلامی در سطوح عالی، در سال 1322به قم بازگشت و مدت یکسال به تدریس تفسیر قرآن و برخی دروس حوزوی مبادرت ورزید. ایشان در 26سالگی به تهران عزیمت کرد و در همان سال ازدواج نمود.
آیت الله مصطفوی در تهران موفق به اخذ لیسانس از دانشکده معقول و منقول (الهیات) تهران و سپس دکترای الهیات شد، در حالی که در نجف از آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی نیز گواهی اجتهاد دریافت کرده بود. وی به چهار زبان ترکی، عربی، فرانسوی و عبری نیز تسلط داشت. پس از آنکه در تهران اقامت گزید، بعضی از بزرگان آن زمان، خصوصاً آیت الله بروجردی، از ایشان تقاضا نمودند که جهت تدریس به حوزه علمیه قم بازگردد، ایشان در تهران به تألیف و تصحیح آثار گذشتگان و نیز نشر آثار خویش پرداخته، آثار ارزشمندی در حدود هفتاد جلد از خود به یادگار گذاشت که بیشتر آثار این استاد فرزانه، در زمینه های مختلفی چون: تحقیق در واژه قرآن، تفسیر قرآن، تاریخ اسلام، آموزش قرآن، ترجمه قرآن، تحقیق درباره ادیان الهی، علم کلام، رجال، اخلاق، سیر و سلوک، حقایق و معارف اسلامی و تحقیق در سیره و زندگانی امامان معصوم (ع) ... می باشد.
از دوستان معنوی ایشان درآن زمان، یعنی از سن بیست تا حدود سی سالگی می توان از این افراد نام برد:
انسان کامل و عارف بزرگ حاج ملا آقا جان زنجانی، استاد و عارف فرزانه حاج میرزا جواد آقا انصاری همدانی، حاجی محبوب، شیخ نورالدین خراسانی. هر یک از این بزرگان دارای فضائل و کرامات خاص و انسان های والا مقام و معنوی و خارق العاده بوده اند. آیت الله مصطفوی در تاریخ 5 تیر 1384مطابق نوزدهم جمادی الاول 1426 بعد از ظهر یکشنبه در منزلشان در تهران وفات و در مهمانی بزرگی که از طرف خداوند دعوت شده بود شرکت نمود. به وعده خداوند او همیشه زنده است و آثارش هدایتگر و حیات بخش نسل های پیاپی و مختلف در جهان می باشد. مزارش، زیارتگاه رهروان و شیفتگان مکتب پیامبر بزرگ اسلام و اهل بیت (ع) می باشد.
ویژگی های علمی آیه الله مصطفوی
وسعت تحقیقات و ارائه نظریات منحصر به فرد در زبانشناسی و علوم قرآن، آیه الله مصطفوی را از دیگر مفسران و قرآن پژوهان ممتاز، برجسته تر می نمایاند. او انسانی سالک و محققی بزرگ و دانشمندی متواضع می باشدکه هیچگاه نخواسته است که شناخته شود و دانشمندان و محققین او را فقط به عنوان دانشمند و محققی معنوی می شناسد. اولین کتابی که تألیف فرموده اند بنام رهنمای گمشدگان در سن بیست و چهار سالگی بوده است، که یکی از بهترین کتابهای عرفانی در سیر و سلوک می باشد. هیچ یک از مطالب و موضوعاتی را که در نوشته هایشان بیان فرموده اند در طول زمان های قبل و بعد تغییری نداشته و نکرده است یعنی آنچه را که در نوشته های تحقیقی و عرفانی مرقوم فرموده اند در پنجاه سال قبل در نوشتن اولین کتاب یعنی رهنمای گمشدگان همچنان بوده است و همان معانی و مبانی بیشتر و به نوعی دیگر توضیح داده شده است و این نشانگر کرامتی است بس بزرگ از ایشان، چون حقایق و معارف واقعی تغییر ناپذیر است و مهم اینست که چشم معنوی یافت شود که ببیند و بدرستی مشاهده فرماید.
مطالبی که در نوشته های ایشان مشهود است، موضوعاتی است که مورد نیاز همگان می باشد خصوصاً آنانی که در پی کشف حقایق و بهتر زیستن معنوی و شناخت پیدا کردن به عالم خلقت و هستی می باشند. حقایقی که در تمامی ادیان الهی به نوعی وجود دارد و هر انسانی می باید بدانها معرفت و شناخت پیدا کند. مفاهیم و حقایقی است که بجز مرتبطان با عالم غیب و شهود، برای هیچکس قابل فهم و رویت نیست.
روح، عالم برزخ، عالم ملکوت، عالم جبروت و نحوه ارتباط انسان با عوالم و اصولاً چگونه زیستن و سیر انسان در عوالم معنوی و یا آسمان ها و برجهایی که در آنست و خداوند به آنها قسم یاد می کند و صدها حقایق و معارف مهم و اساسی دیگر که توضیح دادن راجع به آنها فقط از اولیای خداست. چرا که اگر کسی بخواهد توضیح دهد اساساً باید به شهود و معرفت ببیند تا توان بازگویی داشته باشد. تمامی نوشته های ایشان اینگونه با معرفت و حقیقت می باشد.
ایشان در مقدمه کتاب رساله لقاء الله در منازل سیر و سلوک فرموده اند: آنچه را که خود درک کرده و به یقین حق دیده ام در این کتاب اظهار نموده ام و یا در مقدمه تفسیر روشن فرموده اند: چطور انسان می تواند بدون ارتباط با عالم غیب و معنی، کلام خداوند را تفسیر نماید.
(نقل مفهومی)
تمامی واژه ها و مفاهیم و حقایق کلام خداوند بصورت قطعی و محکم و مستدل بیان شده است که متفاوت از تمامی تفاسیر که تا به حال نوشته شده است می باشد. مطالب و نظریه هایی که در تفسیر روشن درباره اسم اعظم و آسمان ها ی مختلف و صفات الهی و مفاهیمی همچون ابلیس و شیطان آمده، حکایت از تیز بینی و قدرت علمی مفسر می کند. اینکه اصلاً ابلیس کجاست چه خصوصیاتی دارد و شیطان چیست، باید به تفسیر مراجعه کرد. در تفسیر عبارت «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» می فرمایند: شیطان یعنی موجودی که انحراف از حق داشته و کج باشد و آن اعم است از اینکه در حیوان باشد یا انسان یا جن.
کلام و نوشته های او مستقیماً به قلب انسان می نشیند و حالت درونی هر انسان علاقمند به واقعیات را دگرگون می نماید. او انسان الهی و مرتبط با عالم غیب و شهود و عوالم معنوی است و این معانی و مقامات کاملاً از نوشته های او پیدا است. او معتقد است که اگر انسانی و یا عالم و محققی مرتبط با عوالم الهی نباشد، چگونه می تواند کلام خدا را تفسیر نماید. او که وجود مبارکش تا دهه هشتاد در این دنیا بود، هیچگاه اقدامی جهت معرفی خود ننموده است و حتی هیچ تصویر و عکسی تا به حال از ایشان منتشر نشده و همیشه خواسته بود بی نام زندگی کند.
آثار:
*التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 14مجلد. (کتاب نمونه سال1362)
*تفسیر روشن، 16مجلد. (انتشارات سروش و مرکز نشر کتاب)
*رهنمای گمشدگان، کتابی است در سیر و سلوک که در سن 24سالگی تالیف نموده اند.
*الحقایق فی تاریخ الاسلام، و الفتن و الاحداث. در این کتاب فقط از منابعی استفاده شده که تا قرن پنجم هجری نوشته شده است که همگی از منابع اهل سنت می باشد. و این کتاب یک دوره کامل تاریخ اسلام از بعثت پیامبر اکرم (ص) تا غیبت امام زمان (عج) را در بر می گیرد.
*الامام المجتبی (ع)، در این کتاب نیز از منابع پنج قرن نخست اسلام استفاده شده و همه روایات از منابع اهل سنت نقل می شود که یک دوره زندگانی امام مجتبی (ع) از تولد تا شهادت به طور مستند که در برگیرنده حالات و مقامات و اصحاب و صفات و خصوصیات دیگران می باشد را شرح و توضیح داده است.
*رساله لقاء الله، منازل سلوک به مقام لقاء الله، مستفاده از آیات کریمه و روایات شریفه.
*شرح مصباح الشریعه امام صادق (ع) که صد باب است و در حکمت و معارف و سیر و سلوک و اخلاق و آداب و سنن می باشد.
*رساله معرفت الله، شرح خطبه توحیدیه امام رضا (ع).
*احادیث صعب و مشکل امام کاظم (ع) و احادیث امام رضا(ع).
*تفسیر سوره حشر.
*تصحیح و تذییل متشابهات القرآن.
*تحقیق کتاب اشعه نور، شیخ هادی تهرانی (م 1321ق).
و همچنین آثار و نوشته ها ی دیگر.
مرکز نشر آثار آیت الله مصطفوی در سال 1381هجری شمسی در تهران تأسیس گردید. هدف از تأسیس این مرکز، نشر و تبلیغ نوشته ها و تألیفات محقق و مفسر بزرگ آیت الله مصطفوی می باشد. این حقایق الهی، نه تنها برای مسلمانان بلکه برای تمامی معتقدان به مکاتب الهی هم در دیگر ادیان، مورد استفاده قرار می گیرد و رهگشا می باشد. این مرکز، زمینه هایی را فراهم نموده است تا کتاب ها به زبان های مختلف خصوصاً عربی به فارسی و فارسی به عربی و انگلیسی و فرانسوی و آلمانی و ایتالیایی، ترجمه و مورد استفاده همگان قرار گیرد.
آشنایی کلی با تفسیر:
تفسیر روشن برای عموم طبقات با بیان قاطع از جهت لغت و تفسیر و حقائق می باشد و از جمله تفاسیر مهم دوره معاصر است که از سال 1366به بعد منتشر شده است. ایازی در «شناخت نامه تفاسیر» درباره این تفسیر می نویسد: در حقیقت، این اثر پس از تألیف «التحقیق» و براساس دیدگاه های واژه شناسی ایشان در این کتاب و تأکید بر غیر مجازی بودن کلمات قرآن و اهتمام به بعد سیر و سلوکی است که پایه های تفسیر روشن پی ریزی می شود. مخاطبان این تفسیر، فارسی زبان هایی هستند که به دنبال مسائل اخلاقی و معنوی و توجه به جنبه های ارشادی تفسیرند.
مفسر، در جلد نخست کتاب، مقدمه ای مختصر به نگارش در آورده و به خصوصیات تفسیر و یاد کرد اصول موضوعه اشاره کرده است. از اصول مهم و متفاوت در تبیین معانی آیات-که به عنوان ویژگی این تفسیر محسوب می شود همان تاکید بر معانی حقیقی لغات قرآن است.
در آغاز سوره، کلیاتی مانند نور و فضیلت، تلاوت، شأن نزول و از این دست مسائل است. آنگاه ایشان به یکایک آیات می پردازد و تبیین و تشریح مقاصد آیه را دنبال می کند. در این قسمت، نخست، ترجمه و توضیحی درباره لغات مشکل و محل بحث می آورد، سپس در توضیح و تبیین جمله ها به جنبه های ادبی و لطایف آیه و گاه روایت مربوط به آیه و سوره اشاره می کند. خصوصیات این تفسیر که در مقدمه مولف هم بازگو شده به شرح زیر است: ترجمه تمام لغات از کتاب مولف به نام «التحقیق فی کلمات القرآن» اخذ شده است.
مولف، اعتقادی به اختلاف قرائات ندارد و قرائتی به جز قرائت مشهور را معتبر نمی داند و در این باب بحث مبسوطی آورده است. مفسر در نقل اقوال و آرای مفسرین پیشین، بسیار خوددار و نقل آرای برخی از مفسرین را تکثیر شبهه و ایجاد حیرت و ضلالت می داند و معتقد است: مفسر، در صورتی که دارنده شرایط تفسیر باشد و از نورانیت باطنی و روحانیت تام و آگاهی علمی و ادبی برخوردار باشد، به واقعیت و حق نزدیک خواهد شد و نیازی به این آرا ندارد.
در مورد روایات تفسیری، مولف معتقد است، گرچه در میان احادیث معتبر اهل بیت (ع)، هزاران حقایق و معارف و لطایف و دقایق علمی و عرفانی و اخلاقی و هدایتی موجود است، اما برخی روایات نیز در هم آمیخته می باشد و ذکر آن برای عموم و افراد غیر آگاه به مبانی، نه تنها مفید نیست، بلکه ممکن است موجبات انحراف افکار نیز فراهم گردد، لذا فقط در مواردی خاص از روایات شریفه استفاده مناسب را می کند. شأن نزل آیات را، گرچه در فهم و مقصود آیه موثر می داند، ولی با تاکید بر اینکه شان نزول به طور اطلاق هرگز مخصص یا مقید مضمون آیه شریفه نمی شود، مگر آنکه صد درصد به قرائن خارجی و به قرینه خود آیه دلالت بر تقیید تخصیص داشته باشد، لذا سبب نزول، در مواردی که مفید و موثر در مضمون آیه است و از نظر سند خبر هم بدون اشکال است (مورد اعتماد و وثوق است) استفاده می گردد.
مبانی نظری آیه الله مصطفوی:
مفسر قرآن در مسیر تفسیرش باید تنها از مدارک علمی، عقلی و شرعی که در ذیل خلاصه می شود پیروی کند:
*1- حجیت ظواهر الفاظ قرآن
*2-حجیت عقل فطری و سالم از تاثیرات افکار و سلیقه های شخصی
*3-استفاده از دستورات و گفتارهایی که در تفسیر بطور حتم از ناحیه معصوم رسیده
*4-اخبار ظنی معتبر.
بنده در این قسمت سه مورد از نظریه ها و مبانی نظری آیه الله مصطفوی را (نقل مفهومی به نقل از مجله الکترونیکی گلستان قرآن) بیان می کنم:
1) علم و قدرت تحقیق و مقام معنوی شهودی مفسر
یکی از مبانی ایشان در تفسیر روشن و کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم آن است که مفسر قرآن باید آیات قرآن را به شهود ببیند. برای آنکه کسی که با خدا ارتباط قلبی محکم نداشته باشد، چگونه می تواند به فهم درستی از کلام الهی و منظور خدا از بیان این آیات دست یابد!
ما بر اساس اعتقاداتی که داریم معتقدیم: هیچ جنبنده ای نیست مگر اینکه خدا را سجده می کند؛ ذات وجود هر کسی خداوند را عبادت می کند. هر کسی چه بخواهد و چه نخواهد، اساساً از آنجا که ذاتاً مخلوق است، خالق خویش را عبادت می کند و از خداوند استعانت می جوید. «ایاک نعبد و ایاک نستعین» معنایش این نیست که الان که نیاز داریم، تو را عبادت می کنیم بلکه ما در هر حال تو را عبادت می کنیم، چون مخلوقیم. پس بنابراین هر کسی با خداوند رابطه دارد ولی در مقام تفسیر کلام خداوند باید ارتباط محکم و قوی با او وجود داشته باشد؛ در حدی که آیات خداوند را ببیند. خودش هدایت شده و آنگاه برای مردم تفسیر نماید.
هر یک از واژه ها و کلمات قرآن کریم فقط یک معنای حقیقی دارد. خداوند از بیان هر کلمه ای فقط یک معنی اراده فرموده است، این گونه نیست که خداوند از یک کلمه، چند معنا اراده بفرمایند؛ آن هم گاهی چند معنای متضاد و گاهی متناقض. به همین دلیل، روش آیت الله مصطفوی، در تفسیر روشن و همچنین در التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، هر کلمه یا آیه آن را به یک معنای حقیقی ترجمه و تفسیر فرموده اند. و اصولاً روش تفسیر را که برای یک کلمه و یا آیه و مفهوم قرآنی دارند، چندین معنی ذکر می کنند و در نهایت خواننده را در میان معانی گوناگون رها می کنند، نمی پسندند. برای اینکه این روش ، برای کسی که می خواهد پیرو قرآن باشد و هدایت شود، نه تنها هدایت نیست، که گاهی ممکن است موجب گمراهی هم بشود. مگر می شود خداوند کلمه ای را بفرماید و دو یا چند معنای متفاوت از آن در نظر داشته باشد؟ به عنوان مثال در تفسیر آیه شریفه «و جاء ربک و الملک صفا صفا» نظرات متفاوتی ارائه شده است. چنان که نوشته اند: آمد پروردگار تو و ملک صف بستند، آنگاه برای اینکه نتوانسته اند فرقی بین آمدن خداوند را با موجودات دیگر قایل شوند، دست به توجیه زده اند. چرا که ظاهر آیه موجب اثبات جسمانیت برای خداست، می گویند خداوند که نمی تواند بیاید، پس این جا مشخص می شود که مضاف در تقدیر است؛ یعنی «جاء امر ربک » ، آمد پروردگار تو که حذف شده و یا در تقدیر می باشد. نظر آیت الله مصطفوی در اینجا این است که «مجیی کل شیءبحسبه» ، یعنی فعل آمدن برای هر کس و هر چیز به حسب آن کس و چیز لحاظ می شود. آمدن خدا به گونه ای است، آمدن ملائکه طور دیگر، آمدن انسان و جن و پری نیز جوری است و آمدن عشق و محبت هم حالت خاص خودشان را دارد. چه کسی آمدن خدا را با دو پا لحاظ می کند که مجبور باشیم یک کلمه را به عنوان مضاف در تقدیر بگیریم، مگر خود خداوند نمی توانست بفرماید «جاء امر ربک». بنابراین وقتی انسان می فهمد آمدن، انواع و اقسام دارد و تطبیق می دهد با آیه، می فهمد، چقدر مفهوم قرآن رسا و برای هر کسی خوب قابل تفهیم است.
وجه دیگر نظریه معنای واحد این است که ایشان قائل به اشتراک مجازی در قرآن نیستند. اشتراک مجازی یعنی این که یک لغت، اولین بار برای یک معنای خاصی به صورت حقیقی وضع می شود و مجدداً همان لغت، برای معنایی دیگر به طور مجازی وضع و استعمال می شود. ایشان قائل به اشتراک معنوی در قرآن هستند؛ یعنی اگر واژه ای به کار برده می شود، مفاهیمی خاص خودش را دارد که تمامی این مفاهیم به خصوصیات مربوطه در تفسیر ایشان ثابت شده است.
با مراجعه به کتاب التحقیق و تفسیر روشن در می یابیم که مبنای ایشان این است که ریشه و معنای هر واژه و کلمه ای را از کتب اصلی لغت نقل نموده و سپس معنای حقیقی آن را مورد بحث و ثابت و روشن نموده اند و به موارد مختلف در کلام خداوند تطبیق و راه روشن را ارائه نموده اند.
در کتاب التحقیق فی الکلمات القرآن الکریم و تفسیر روشن، واژه ای از قرآن نیست که جا مانده باشد یا تفسیر نشده باشد. این روش تفسیر تا به حال بی سابقه بوده است و با این خصوصیات که مفسری محکم و متقن کلام خداوند را تفسیر نموده باشد، دیده نشده است. همچنین ایشان کتابی تألیف فرموده اند به نام «روش علمی در ترجمه و تفسیر قرآن مجید» که این کتاب بسیار مهم است. حتی در این کتاب ضمن توضیحاتی در حالات و تالیفات علامه بزرگ و اجل سید رضی (رضوان الله علیه) از علمای قرن چهارم به نام کتاب تلخیص البیان فی مجازات القرآن اشاره فرموده اند و در کمال احترام به مقام سید، نظرات تفسیری خود را که با نظرات سید رضی در صفحه سوم آن کتاب در تفسیر «اهدنا الصراط المستقیم» فرموده اند: صراط در اینجا استعاره است. برای اینکه صراط در اصل لغت، اسمی است برای راه، و در اینجا کنایه است از دین؛ ولی علامه مصطفوی صراط را به معنی مطلق راه، اعم از مادی و معنوی بیان نموده که هیچ حاجتی به استعاره پیدا نخواهد کرد. همان طور، که در تفسیر آیه 74 سوره مومنون «و ان الذین لا یومنون بالاخره عن الصراط لناکبون» به این نکته اشاره فرموده اند که اکثر استعمال این کلمه در قرآن مجید به معنی طریق معنوی است و موارد بسیار و متفاوت دیگر.
بهره گیری از روایت در تفسیر:
آنان که با دانش تفسیر، فقه و علم اصول آشنایی دارند، این قاعده را حتماً بارها دیده و شنیده اند که گفته شده: قرآن، قطعی السند وظنی الدلاله می باشند. به این معنا که این سند قرآن قطعی است، به دلیل این که از طرف خداوند تبارک و تعالی است. اما دلالتش و گرفتن مفهوم آن، قطعی نیست به خاطر این که کسی نمی داند منظور خداوند قاطعانه چیست. بر خلاف روایات که سندش معلوم نیست به امام معصوم (ع) برسد یا نه، دلالتش خیلی روشن است.
در این باره هم دیدگاه ایشان به رویه رایج، متفاوت است. نظر استاد این است که اگر روایتی واقعا از معصوم نقل شده باشد، با قرآن هیچ فرقی نمی کند . یعنی به همان اندازه معتبر و قابل اعتماد است چرا که قرآن و روایات همگی از جانب پیامبر (ص) نقل شده است اما اگر حدیث، جعلی باشد، سالبه به انتفاء موضوع است. اصلاً موضوعیت ندارد که درباره آن بحث شود.
از آن طرف چرا قرآن ظنی الدلاله است. ظنی الدلاله به آن نمی توان گفت، چون اینها نسبی است. ممکن است برای یک کسی هم روایت ظنی الدلاله باشد و هم قرآن مانند کسی که معنای قرآن را متوجه نشود، مثلا آیه ای را نفهمد، او ظن و گمان می کند ولی ممکن است برای کسی معنای واقعی قرآن مشخص باشد، پس برای او قرآن قطعی الدلاله است.
بنابراین قرآن و روایت هر دو قطعی السند می باشند و اما فهم معنا و دلالت آنها یک امر نسبی است که ممکن است چه روایت و چه قرآن برای یک کسی ظنی الدلاله و برای کس دیگر، قطعی الدلاله باشد. چرا که روایت هم اگر روایت صحیح و صادره از معصوم (ع) باشد، قطعی السند است.
اگر روایتی مستند باشد، با قرآن هیچ فرقی نمی کند، چنان که حضرت علی (ع) فرمود: من قرآن ناطقم. البته نظر ایشان این است که فهم معنایی و مفاهیم قرآن از روایت هم قوی و روشن تر است. در تفسیر روشن نیز با همین مبنا، از روایات برای تفسیر قرآن کمک گرفته شده است. برای آنکه هیچ مفسری بهتر از پیامبر و ائمه اطهار (ع) برای قرآن وجود ندارد. اگر واقعاً کلام معصوم باشد، آنها بهترین حافظان قرآنند. آنها کاملترین مفسران وحی هستند هم در مرامشان، هم در عمل و کردارشان.
روش تفسیری
ترتیب تفسیر: نخست لغات هر آیه معنا شده سپس ترجمه آیه آورده می شود، در مرحله بعد چنانچه نیاز باشد روایتی در تفسیر آیه ذکر می شود، پس از آن توضیحات و تفسیر و برداشت مفسر بیان می شود و در پایان لطایف و ترکیب آیه را بیان می کند.
فارسی بودن تفسیر: همچنان که در مقدمه تفسیر آمده آیت الله مصطفوی، نخست در نظر داشتند تفسیری به زبان عربی بنویسد، لیکن از آنجا که تفسیر عربی فراوان و در دسترس همگان قرار دارد، و در میان تفاسیر فارسی نیز تفسیر ی که از جهات الفاظ و معانی و نظم و تحقیق و قاطعیت و صراحت بیان، ممتاز باشد، وجود نداشت، در نهایت تصمیم گرفت که این تفسیر را به فارسی بنویسد. ضمن آنکه امکان ترجمه آن به زبان های دیگر نیز فراهم است.
3-نظریه های مستقل: برخلاف روش های تفسیری رایج، در تفسیر روشن، نقل از نظر دیگران بسیار اندک و در حد ضرورت دیده می شود. دلیل آن شاید یکی این باشد که بسیاری از نظریه های مفسران پیشین به مقتضای زمان خودشان نوشته شده و براساس تغییر آیات به صورت ابهام و تردید در معنایی نوشته شده است. چه بسا در روزگار ما موضوعیت نداشته باشند. دیگر آنکه برخی از مسائل و مطالب موجود در تفسیرهای دیگران با توجه به دانش و پیچیدگی شرایط دنیای جدید نه تنها گرهی از ابهامی باز نمی کند بلکه بیشتر بر ابهام ها می افزایند. از آنجا که آیت الله مصطفوی بر اساس حقایق و واقعیات که به هیچ عنوان قابل تغییر نیست تفسیر فرموده اند، این معنا برای همگان روشن شده است. در حالی که مطابق محاسبات معمولی، و با بعضی از تفاسیر از جهنم در چنان فضایی، یک انسان ظرف چند ثانیه ذوب می شود و به کلی معدوم می گردد و این، با مسأله خلود در جهنم و عذابهای طولانی مدت در تعارض می باشد.
نتیجه:
مهمترین مطالب مطرح شده در مقاله را می توان در نکات زیر خلاصه کرد:
محقق مفسر، آیه الله حسن مصطفوی (1297-1384 ش.) از قرآن پژوهان و مفسران بزرگ دوران ما به شمار می روند که با تالیف آثار گرانسنگی چون «التحقیق فی الکلمات القرآن الکریم» -به زبان عربی -و «تفسیر روشن» -به زبان فارسی-و همچنین تالیف چندین عنوان کتاب در موضوعات اسلامی و علوم قرآنی، خدمات شایانی به فرهنگ و معارف اسلامی کرده است.
ایشان در سن 26سالگی در ضمن اینکه دارای دکترای الهیات بوده و به عالیترین مرتبه و درجه اجتهاد نائل گردیده که توسط مراجع و بزرگان آن زمان نظیر آیت ا... آقا سید ابوالحسن اصفهانی گواهی گردیده بود. آیت الله بروجردی نیز مصرانه از ایشان تقاضای تدریس در قم را نمودند.
نوشته های ایشان در زمینه های مختلفی چون؛ تحقیق در واژه های قرآن، تفسیر قرآن، تاریخ اسلام، آموزش قرآن، ترجمه قرآن، تحقیق راجع به دیگر ادیان الهی، علم کلام، رجال، اخلاق، سیر و سلوک، حقایق و معارف اسلامی، تحقیق راجع به سیره و زندگانی و فرمایشات و روش امامان معصوم (ع) و ... می باشد.
سه مورد از نظریه ها و مبانی نظریه ایشان شامل: الف) علم و قدرت تحقیق و مقام معنوی شهودی مفسر ب) هر یک از واژه ها و کلمات قرآن کریم فقط یک معنای حقیقی دارد.
ج) بهره گیری از روایت در تفسیر، می باشد.
در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم و تفسیر روشن، واژه ای از قرآن نیست که جا مانده باشد یا تفسیر نشده باشد.
در آغاز از تفسیر روشن فقط سه جلد آن (1336 ش-1374) توسط انتشارات سروش منتشر شده بود ولی بعدها در16مجلد توسط مرکز نشر کتاب در سال1380به چاپ رسید.
مفسر در جلد نخست کتاب، مقدمه ای به نگارش در آورده و به خصوصیات تفسیر و یادکرد اصول پذیرفته شده خود اشاره نموده است. از اصول مهم و تفاوت آور در بخش تبیین معانی آیات که به عنوان ویژگی این تفسیر محسوب می گردد، همان تأکید بر معانی حقیقی لغات قرآن است. از ویژگی های دیگر این تفسیر عدم اهتمام به نقل اقوال و آرای مفسرین پیشین است. ترجمه تمام لغات از کتاب «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم» اخذ شده است.
از امتیازات این تفسیر می توان به ترتیب تفسیر، فارسی بودن تفسیر و نظریه های مستقل در تفسیر نام برد.
منابع:
-قرآن کریم.
-نهج البلاغه.
-استادی، حاج شیخ رضا: آشنایی با تفاسیر، قم، انتشارات قدس، 1383 ش.
-ایازی، سید محمد علی: سیر تطور تفاسیر شیعه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، 1385 ش.
-همو: شناخت نامه تفاسیر، رشت، کتاب مبین، 1378ش.
-جلالیان، حبیب ا...: تاریخ تفسیر قرآن کریم، انتشارات اسوه 1378 ش.
-خرمشاهی، بهاءالدین: دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران-دوستان]و[ناهید، 1377 ش.
-خوئی، سید ابوالقاسم: البیان، ترجمه، نجمی-هاشم زاده هریسی 1382 ش.
-مصطفوی، حسن: تفسیر روشن، قم، 1367 ش.
-معرفت، آیه الله محمد هادی: تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، 1380 ش.
منبع: نشریه فصلنامه قرآنی کوثر شماره 31 