عیادت از بیمار، گامى به سوى سلامت و رستگارى

بیمارى، مشکلى است که هر فرد ممکن است در زندگى با آن روبه رو شود. در چنین حالى، فرد بیمار به تقویت جسمى و روحى نیازمند است تا سلامت کامل خود را باز یابد و به زندگى و فعالیتش ادامه دهد. بدیهى است که اگر هم نوعانش به او بى تفاوت باشند و به فکر سلامتى اش نباشند، روحیه خود را از دست مى دهد و بیمارى اش به درازا مى کشد. اگر بى تفاوتى افراد به یکدیگر شدت یابد، صفا و صمیمیت و همدلى نیز از میان مى رود و در نهایت، جامعه اى بى روح و به دور از ارزش ها شکل مى گیرد.
آیین مقدس اسلام، توجه ویژه اى به ارزش هاى متعالى انسان و بارورى آن در جامعه دارد. از این رو، عیادت از بیمار را رفتارى اخلاقى، انسانى و الهى معرفى مى کند و برآن تأکید مى ورزد.
این رفتار نیک اخلاقى، نقش بسزایى در تحکیم روابط انسانى و صمیمیت و اخوت افراد جامعه ایفا مى کند.
از امام صادق (ع) روایت شده است:
مَنْ عاد مریضاً شَیَّعَهُ سَبْعُونَ اَلْفَ مَلَکٍ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتّى یَرْجِعَ اِلى مَنْزِلِهِ.
(وسائل الشیعه، ج 2، ص 415، ح 2510)
هر که بیمار را عیادت کند، هفتاد هزار فرشته او را همراهى کنند و براى او تا زمانى که به خانه اش برگردد، استغفار مى کنند.
ایشان در روایت دیگرى مى فرمایند:
اَىُّ مُؤمِنٍ عادَ مُؤْمِناً فِى اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ فى مَرَضِهِ وَ کَّلَ اللّهُ بِهِ مَلِکاً من العّواد یَعُودُهُ فى قَبْرِهِ وَ یَسْتَغْفِرَلَهُ إِلى یَوْمِ الْقِیامَةِ.
(همان، ج 2512)
هر مومنى مومن دیگر را براى خدا در حال بیمارى اش عیادت کند، خداوند، فرشته اى از عیادت کنندگان را موکل مى سازد. آن فرشته او را در قبرش عیادت و تا روز قیامت براى او استغفار مى کند.
همچنین امام على (ع) اهمیت عیادت بیمار را در مقایسه با دیگر اعمال چنین یادآور مى شود:
»مِنْ اَحْسَنِ الحسناتِ عِیادَةُ المریضِ؛ از جمله نیکوترین اعمال انسان، عیادت بیمار است.
(میرزاحسین نورى، مستدرک الوسائل، ج 2، ص 77)
امام صادق (ع) در سخنى دیگر، جایگاه عیادت را در پیشگاه خداى متعال چنین بازگو مى کند:
روز قیامت بنده مؤمنى به سوى خداى تعالى خوانده مى شود و حسابش به آسانى انجام مى پذیرد. آن گاه خداوند خطاب به او مى فرماید: اى مؤمن چه چیز تو را مانع شد، هنگامى که بیمار بودم به عیادتم بیایى؟، او مى گوید: تو پروردگار من هستى و من بنده تو هستم. تو زنده و پایدارى و درد و ناراحتى به تو نمى رسد. خداوند عز و جل مى فرماید: »کسى که مؤمنى را عیادت کند، مرا عیادت کرده است. سپس مى فرماید: »آیا فلانى پسر فلانى را مى شناسى؟« مى گوید: بلى! خداوند مى فرماید: »چه چیز تو را مانع شد که او را در هنگام بیمارى ات عیادت کنى؟ همانا اگر او را عیادت مى کردى، مرا عیادت کرده بودى و مرا نزد وى مى یافتى. آن گاه اگر از من درخواست برآوردن حاجتى را داشتى، برایت برآورده مى ساختم و آن را رد نمى کردم«.
(محجة البیضاء،ج 3، ص 410 و 411)

حکمت عیادت
 

عیادت و دیدار از بیمار، عامل تذکر است. انسان، هنگامى که در نعمت سلامتى به سر مى برد، ارزش آن را نمى داند و گاهى آن را از یاد مى برد و هر چیزى که او را از این غفلت دور کند، ارزشمند است. بیمارى نیز مى تواند عامل بیدارى انسان شود و اگر خود در عین سلامتى، به عیادت بیمارى رود، این عیادت عامل یادآورى است. انسان با عیادت بیمار، نعمت هاى الهى را یاد مى کند؛ به ناتوانى خود پى مى برد؛ از بى ارزشى دنیا آگاه مى شود و به یاد آخرت مى افتد. پیامبر اکرم (ص) فرمود:
عُودُوا الْمَرْیضَ وَاتْبَعُو الْجَنازةَ یُذَکرِّکُمُ الْاخِرَةَ.
(محمد محمدى رى شهرى، میزان الحکمة، ج 11، ص 54530، ح 18815)
به عیادت بیمار بروید و در تشییع جنازه شرکت کنید؛ که شما را به یاد آخرت مى اندازد.
از سوى دیگر سفارش شده است که بیمار از ناراحتى خود گله و شکایت نکند. پیامبر گرامى اسلام در روایتى مى فرماید:
از مومن و بى تابى او از بیمارى تعجب مى کنم. اگر مى دانست که چه ثوابى در بیمارى هست، بى گمان دوست مى داشت پیوسته بیمار باشد تا آن گاه گه پروردگار عزوجل خود را دیدار کند.
(همان، ص 5522، ح 18776)
از این بزرگوار در حدیثى دیگر نقل است:
خداى عز و جل فرمود: هر که سه روز بیمار شود و از آن به هیچ یک از عیادت کنندگان شکوه نکند، گوشت و خونى بهتر از آن گوشت و خونى که دارد، جاى گزینش کنم. پس اگر او را عافیت بخشم، عافیتى بدون گناهش دهم و اگر جانش بستانم، او را به جوار رحمت خود برم.
(همان، ح 18786)
امام صادق (ع) در توضیح روایت پیامبر اسلام مى فرماید:
شکایت از بیمارى، این نیست که آدمى بگوید: دیشب بیمار شدم یا دیشب دردمند و ناخوش بودم، بلکه شکایت این است که بگوید: به چنان دردى گرفتار شده ام که هیچ کس گرفتار آن نشده است.
(همان، ح 18791)

وظایف عیادت کننده
 

کسى که به عیادت بیمار مى رود، با گفتار و رفتارش مى تواند تأثیر بسزایى در بهبود و سلامتى او داشته باشد. عیادت کننده موظف است و مى تواند بیمار را به زندگى امیدوار کند. گاهى انسان بیمار از نظر روحى نیز ضعیف مى شود که در این صورت، بهترین دارو براى او، بخشیدن روحیه قوى به اوست. بنابراین، نیکوست که اطرافیان و عیادت کنندگان بیمار، او را به سلامتى امیدوار کنند و از رحمت و عنایت حضرت حق سخن بگویند. امام معصوم: در این باره توصیه مى کند:
»سزاوار است در حالت بیمارى به ویژه بیمارى اى که ممکن است به مرگ بینجامد، امید او نسبت به زندگى بیشتر شود«.
(مستدرک الوسائل، ج 2، ص 118، ح 1589)
امید به رحمت الهى و امید به زندگى، همانند داروى شفابخش براى بیمار عمل مى کند. هر چه بیمار از نظر روحى و روانى سالم تر و امیدوارتر شود، عیادت کنندگان او نیز مشمول عنایت پروردگار قرار مى گیرند. پیامبر گرامى اسلام مى فرماید: »عایدُ المریضِ یَخُوضُ فى الرَّحْمَةِ؛ عیادت کننده از بیمار، در رحمت [خدا] غوطه ور مى شود«.
(میزان الحکمه ، ج 11، ص 5530)
اسامه بن زید که از مسلمانان شجاع و کاردان صدر اسلام بود، بیمار شد. امام حسین (ع) به عیادت او رفت و پس از احوال پرسى، او راغمگین دید. به او فرمود: »چرا غمگین هستى؟« عرض کرد: به اندازه شصت هزار درهم بدهکارى دارم. امام حسین (ع) فرمود: »اداى آن با من«. عرض کرد: مى ترسم پیش از اداى قرض بمیرم. امام فرمود: »نمى میرى تا آن را ادا مى کنم.« و همان گونه که فرموده بود، آن حضرت پیش از مرگ اسامه قرض او را ادا کرد.
( داستان ها و پندها، ج 5، ص 117)

دل جویى و همدردى، از آداب عبادت
 

نشستن در کنار بیمار و پرسیدن از حال او و از اینکه شب و روز را چگونه مى گذراند، نشانه همدلى و دل جویى از بیمار است که آرامش خاطر و تسکین درد او را در پى دارد.
رسول خدا (ص) چند نمونه رفتارى را که به منظور دل جویى و محبت از بیمار است، این گونه برمى شمارد:
تَمامُ عِیادَةِ الْمَریضِ أنْ یَضَعَ اَحَدُکُمْ یَدَه عَلَیْه وَ یَسْأَلَهُ کَیْفَ اَنْتَ؟ کَیْفَ اَصْبَحْتَ؟ وَ کَیْفَ اَمْسَیْتَ؟
(مکارم الاخلاق، ص 359)
کمال عیادت بیمار در آن است که دست بر [سر] او بنهى، حالش را بپرسى و از اینکه شب و روز خود را چگونه مى گذراند، سئوال کنى.

کوتاه بودن زمان عیادت
 

سزاوار است که عیادت از بیمار سبک و کوتاه باشد. نشستن طولانى نزد بیمار جسم و روح او را خسته و ناراحت مى کند. پیامبر اکرم (ص) در این باره مى فرماید: »خَیْرُ العِیادَةِ اَخَفُّها؛ بهترین عیادت آن است که سبک تر برگزار شود«.
(میزان الحکمة، ج 11، ص 5530، ح 188806)
ایشان در جاى دیگر مى فرماید: »اَعْظَمُ العیادَةِ أَجْراً أَخَفُّها؛ پرارج ترین عیادت سبک ترین آن است«.
(همان، ح 18807)
استراحت و آرامش، از جمله نیازهاى اساسى بیمار است که بر سلامتى اش تأثیر بسیارى دارد. از این رو، عیادت کننده باید زمان دیدار را کوتاه کند تا محیط براى استراحت بیمار آماده شود. پیامبر اکرم (ص) در ضمن روایتى، زمان عیادت را چنین تعیین مى کند:
أَغِبُّوا فى العیادةِ و أَرْبَعُوا.
یک روز در میان (در صورتى که بیمارى سخت و سنگین است) یا هر چهار روز، یک بار بیمار را عیادت کنید.
(محجة البیضاء، ج 3، ص 410)
امیر المومنین على (ع) نیز بیشترین پاداش را براى کسى مى داند که زمان عیادتش کوتاه باشد، مگر آنکه خود بیمار از او درخواست ماندن کند:
اِنّ مِنْ اَعْظَمِ العُوَّادِ أَجْراً عِنْدَاللّهِ لَمَنْ اِذا عادَ أَخاهُ خَفَّفَ الجُلُوسَ اِلاّ أَنْ یَکُونَ الْمَریضُ یُحِبُّ ذلِکَ وَ یُریُدهُ وَ یَسْأَلُهُ ذلِکَ.
(مستدرک الوسائل، ج 2، ص 79)
همانا پاداش عیادت کننده اى در پیشگاه خدا بیشتر است که هنگام عیادت از برادر دینى اش، تنها اندکى نزد او بنشیند، مگر آنکه خود بیمار آن را دوست داشته باشد و از او بخواهد (که زمان بیشترى را در کنارش بماند).

همدردى و همراهى
 

همراهى و همدلى با مسلمانى که بیمارى و درد و رنج وجودش را فرا گرفته است، وظیفه مهم عیادت کننده، بلکه جامعه اسلامى است؛ زیرا اسلام، جامعه را چون پیکرى واحد مى داند که در یک مسیر به سوى خداوند در حرکت و تکاپوست. به گونه اى که اگر عضوى از آن دچار مشکل و ناراحتى شود، دیگر عضوها به یارى اش مى شتابند و با رسیدگى و محبت خود، درمانش مى کنند.
پیامبر اکرم (ص) با اشاره به جامعه اسلامى و تشبیه آن به یک پیکر، به همدردى با بیمار تأکید مى کند:
اِنّما الْمُوْمِنُونَ فى تَراحُمِهِمْ وَ تَعاطُفِهِمْ بِمَنْزَلَةِ الْجَسَدِ الواحِدِ اِذا اشْتَکى مِنْهُ عُضْوٌ واحِدٌ تَداعى لَهُ سائِرُ الجَسَدِ با لحُمّى و السَّهَرِ.
(سفینة البحار، ج 1، ص 56)
همانا مؤمنان در مهربانى و عطوفت به یکدیگر همانند یک پیکرند که وقتى عضوى از آن به درد آید، دیگر عضوها در تب دارى و بیدارى با او همراهى و همدردى مى کنند.
سعدى نیز در این باره چنین مى سراید:
بنى آدم اعضاى یکدیگرند
که در آفرینش زیک گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بى غمى
نشاید که نامت نهند آدمى
بى تفاوتى به ناراحتى هاى بیماران، بر روح آنان نیز تأثیر منفى مى گذارد و غم و ناراحتى بر جسم انسان نیز اثر بد مى گذارد و او را بیمار مى سازد. امام صادق (ع) مى فرماید:»حضرت مسیح (ع) همیشه مى گفت: هر کس هم و غمش زیاد شود، بدنش هم ناخوش و بیمار مى گردد«.
(محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 13، ص 7)
بنابراین، شایسته است با همدردى و عیادت از بیمار، نشاط روحى و امید به او ببخشیم و براى سلامتى او تأثیرگذار باشیم.

هدیه دادن
 

دادن هدیه، نشانه محبت و توجه ویژه به طرف مقابل است. عیادت کننده با هدیه خود هر چند ناچیز، صفا و صمیمیت قلبى اش را به بیمار نشان مى دهد. در سخنى از امام صادق (ع) اهمیت هدیه دادن و تاثیر آن را به خوبى در مى یابیم:
یکى از یاران امام صادق (ع) مى گوید: ما به عیادت فردى از دوستان ایشان که بیمار بود، مى رفتیم، در بین راه آن حضرت به ما برخورد و فرمود: »کجا مى روید؟« گفتیم: به عیادت فلانى. فرمود: »بایستید!« چون ایستادیم فرمود: »آیا قدرى سیب، گلابى، بالنگ یا اندکى عطر وعود به همراه دارید؟« گفتیم: خیر، چیزى از اینها را با خود نداریم. فرمود: »آیا نمى دانید که بیمار به خاطر آنچه برایش مى آورند، خوشحال مى شود«.
(محجة البیضاء، ج 3، ص 411)

دعا کردن براى یکدیگر
 

از دیدگاه اسلام، استفاده از پزشک و دارو، گرچه براى سلامتى بیمار لازم و موثر است، شفاى کامل به دست خداست. از این رو، نباید در هیچ حال خداوند را فراموش کرد و دعاى عیادت کنندگان را بى اثر خواند. امام کاظم (ع) با توجه به تأثیر دعاى عیادت کننده، از بیمار مى خواهد که اجازه دهد تا مردم به دیدارش بیایند و براى شفا و سلامتى اش دعا کنند.
و اذا مَرِضَ أَحَدُکُمْ فَلْیَأْذَنْ للِنّاسِ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِ فَاِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَحَدٍ اِلاّ وَ لَهُ دَعْوَهٌ مُسْتَجابَةٌ.
(فروع کافى، ج 3، ص 117)
هر زمانى که یکى از شما بیمار شد، به مردم اجازه دهد تا به دیدارش بیایند؛ زیرا کسى از عیادت کنندگان نیست، مگر آنکه دعاى اجابت شده اى (براى بیمار) در پیشگاه خدا دارد.
امام صادق (ع) نیز آداب دعا را این گونه تعلیم مى دهد که:
دست خود را بر سر بیمار مى نهى و مى گویى: »بِسْمِ اللّهِ وَ مِنَ اللّهِ وَ اِلَى اللَّهِ وَ ماشاءَ اللَّهُ وَ لا قُوَةَ اِلاّ بِاللَّهِ«. آن گاه آیة الکرسى، سوره هاى حمد ،فلق، ناس و ده آیه از آغاز سوره یس را مى خوانى و پس از آن مى گویى: »اَللَّهُمَّ اشْفِهِ بِشفائِکَ وَ داوِهِ بِدَوائِکَ وَ عاِفِه من بَلائِکَ.« سپس به حق محمد و آل محمد (ص) استجابت دعا را از خداى متعال درخواست مى کنى.
(بحارالانوار،ج 95، ص 16)
هم چنین دعاى بیمار هم به اجابت نزدیک است. امام صادق (ع)، درباره به اجابت رسیدن دعاى بیمار مى فرماید:
مثَلاثَةٌ دَعْوَتُهُمْ مُسْتَجابَةٌ اَلْحاجُّ وَ الْغازِى وَ المریضُ فَلا تُغیظُوُه وَ لا تُضْجِرُوُه.
(وسائل الشیعه، ج 2، ص 420، ح 2525)
سه نفر دعایشان مستجاب است، حاجى، جنگ جوى در راه خدا و بیمار، پس او را به خشم نیاورید و آزارش ندهید.
از سوى دیگر ایشان سفارش مى کند آن گاه که به عیادت مریض رفتید، از او دعاى خیر درخواست کنید:
عُودُوا مَرْضاکُمْ وَ سَلُوهُمُ الدُّعاءَ فَاِنَّهُ یَعْدِلُ دُعاءَ الْمَلائِکَةِ.
(همان، ح 2528)
به عیادت بیمارانتان بروید و از آنان درخواست دعاى خیر کنید. به یقین، دعاى آنان هم تراز با دعاى فرشتگان الهى است.

رسیدگى غذاى بیمار
 

مرض و بیمارى، سبب ضعف و ناتوانى فرد در انجام دادن کارهاى شخصى اش مى شود. و در نتیجه، او را از فعالیت و امرار معاش بازمى دارد. در چنین حالى، رسیدگى به بیمار، از نظر فراهم کردن نیازمندى هاى غذایى و کمک به او در صرف غذا، بسیار پسندیده است. رسول خدا (ص) در این باره فرموده است:
مَنْ أَطْعَمَ مَریضاً شَهْوَتَهُ أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ ثِمارِ الْجَنَّةِ.
( بحارالانوار، ج 95، ص 16)
هر کس بیمارى را با توجه به خواسته اش اطعام کند، خداوند با میوه هاى بهشتى از او پذیرایى خواهد کرد.
همچنین، سفارش شده است در حضور بیماران، از خوردن چیزهایى که بیمار نمى تواند آن را بخورد، خوددارى شود. امام على (ع) ضمن حدیثى، سخن پیامبر را در این زمینه چنین بازگو مى فرماید:
نَهى رَسُولُ اللّهِ (ص) أن یَأْکُلَ الْعائِدُ عِنْدَ الْعَلیل فَیُحْبِطُ اللَّهُ أَجْرَ عِبادتِهِ.
( همان، ج 81، ص 228)
رسول خدا (ص) عیادت کننده را از خوردن چیزى (به ویژه اگر براى بیمار ضرر داشته باشد) نزد بیمارانى فرمود؛ زیرا این کار پاداش عیادتش را از میان مى برد.

آثار عیادت
 

عیادت بیمار و دل جویى از او، به عنوان یک رفتار پسندیده اخلاقى و اجتماعى که با عواطف و احساسات درونى و فطرى انسان نیز هماهنگ است، آثار و برکات دنیوى و اخروى فراوانى دارد. با این عمل، روحیه بیمار تقویت مى شود، از فشار بیمارى که جسم و جانش را فرا گرفته است، کاسته مى شود و زودتر سلامت از دست رفته را بازمى یابد. همچنین، دل هاى افراد جامعه به هم نزدیک تر مى شود، برادرى و همدلى در بینشان افزایش مى یابد، تا آنجا که هم فرد و هم جامعه به واسطه این رفتار الهى و انسانى مشمول لطف و رحمت پروردگار مى شوند.
رسول خدا (ص) با تأکید بر عیادت بیمار، پاداش آن را در پیشگاه خداى متعال چنین یادآورمى شوند:
مَنْ عادَ مَریضاً فَجَلَس عِنْدَهُ ساعَةً أَجْرَى اللَّهُ عَمَلَ أَلْفِ سَنَةٍ لا یَعْصَى اللَّهَ فیها طَرْفَةَ عَیْنٍ.
(مستدرک الوسائل، ج 2، ص 79)
کسى که بیمارى را عیادت کند و ساعتى نزد او بنشیند، خداوند پاداش عمل هزار سال را که لحظه اى در آن معصیت نکرده باشد، به او ارزانى مى دارد.
امام صادق (ع) غوطه ور شدن عیادت کننده در رحمت الهى و استغفار فرشتگان براى او را از آثار عیادت مى شمارد و مى فرماید:
أَیُّما مُؤْمِنٍ عادَ أَخاهُ فى مَرضِهِ فَإِن کانَ حینَ یُصْبِحُ شَیَّعَهُ سَبْعوُنَ أَلْفَ مَلَکٍ فَاِذا قَعَدَ عِنْدَهُ غَمَرَتهُ الرَّحْمَةُ وَ اسْتَغْفَروُا لَهُ حَتّى یُمْسِىَ وَ اِنْ کانَ مَساءً کانَ لَهُ مِثْلُ ذلِکَ حَتّى یُصْبِحَ.
(مکارم الاخلاق، ص 361)
هر مؤمنى که برادر دینى اش را در هنگام بیمارى عیادت کند، اگر صبح باشد، هفتاد هزار فرشته او را همراهى مى کنند و هنگامى که کنار بیمار بنشیند، رحمت الهى او را فرا مى گیرد. تمامى آن فرشتگان تا شب برایش طلب آمرزش مى کنند و اگر شب باشد، همین پاداش (رحمت و استغفار) تا صبح ادامه خواهد داشت.
این امام عالم در روایتى دیگر با اشاره به نیت خالص عیادت کننده، دعاى بیمار را براى او اثربخش و اجابت شده قلمداد مى کند:
مَنْ عادَ مَریضاً فى اللَّهِ لَمْ یَسْأَلِ الْمَریضُ لِلْعائِدِ شَیْئاً اِلاّ اسْتَجاَبتَ اللَّهُ لَهُ.
(فیض کاشانى، محجة البیضاء، ج 3، ص 411)
کسى که براى رضاى خدا بیمارى را عیادت کند، هر چیزى را بیمار براى او درخواست کند، خداوند برآورده خواهد کرد.
امام خمینى؛ نیز عیادت بیمار و محبت به او را، از جمله عوامل مؤثر در بهبود سریع بیمار دانسته است.
شما با این مریض ها، با این بیمارها، هر چه محبت بکنید، این در روحیه بیمار موثر است و بر خوب شدن، سرعت خوب شدن بیماران نیز موثر است.
(امام خمینى؛، صحیفه نور، ج 14، ص 267)پ