عوامل پوشش فطرت و بیداری آن

چکیده :
 

از جایی که «فطرت» مخصوص و ویژگی انسانها و دلالت بر نوع خاصى از خلقت دارد، حائز اهمیت است که از نزدیکترین راه برای شناخت خداوند باری تعالی می باشد بدین معناست که خداوند طبیعت انسان را به ‏گونه‏اى آفریده که خدا شناسى و خدا پرستى از مایه‏هاى درونى ذات اوست. اعتراف به وجود خدا امرى فطرى است، و هر انسانى اگر به درون خویش توجه کند، خالق را در درون خود مى‏یابد بشر در طول تاریخ خداجو و خدا پرست بوده است گر چه در تشخیص مصداق اشتباه می کند. انسانها با غفلت و گناه، بر فطرت خویش سرپوش نهاده؛ ولى همین انسان‏هاى غافل و منحرف نیز هر گاه گرفتار مى‏گردند، فطرت خفته‏ شان بیدار شده و خداى جهان ‏آفرین را به آنان مى‏نمایاند. و در آیات و روایات نیز تصریح شده است که انسان هنگام روبرو شدن به رویدادهاى سخت، خداوند را به یاد مى‏آورد و به در گاهش متوسل مى‏شود. با این که فطرت خدا شناسى در همه انسانها وجود دارد، اما عواملى ممکن است سبب انحراف از فطرت باشند. و آنها عبارتند از:
1.هو سرانى، هوای نفس و گناه
2.تبلیغات و تکنولوژی پیشرفته و صنعت
3.تهدید
4.غرور علمی
5.محیط و جامعه فاسد
6.رفیق شیطان
7.تقلید کورکورانه و ....
و عواملهایی هم وجود دارد که این انحرافات را پاکسازی می¬کند و این به هر انسانی بستگی دارد. و آنها عبارتند از :
1.توجّه به ضعف و عجز علمی
2.توجّه به ضعف جسمی
3.توجّه به ضعف اراده
4.حوادث و مشکلات
5.یاد مرگ
6.نگاهی به تاریخ مغروران و ....
کلید واژه: فطرت، شناخت، خدا شناسی، خلقت انسان، ضعف انسان، پوشش و غبار

مقدمه :
 

سپاس خداوندی را که فطرتی پاک را به بندگانش عنایت فرمود تا با این خلقتی خاص که از لطف اوست به او تقرب جوئیم. ضرورت بیان فطرت از این باب است که یکی از راههای معرفت خداوند متعال می باشد و پوشش آن سبب غفلت از خالق هستی می شود از آنجا که خود فطرت، راهنمایی برای تشخیص فرضیات باطل است و کافى است هر کس به فطرت خود رجوع کند تا به بطلان آنها پى ببرد. دوست داشتن، یکی از موهبت¬هایی است که خداوند در فطرت هر آدمى قرار داده و رابطه انسان به پروردگارش بر مبناى دوست داشتن است و هر انسانى از اعماق جان خدای خود را دوست دارد. و به وسیله همین فطرت که در آغاز خلقتش بنا شده است پروردگارش را مى‏شناسد و به او ایمان مى‏آورد و به نیروى این فطرت بشر، خیر و شر را از همدیگر جدا کرده و هدایت را از گمراهی تشخیص مى‏دهد و انسان به دین فطرى ‏دعوت شده است و آن فطرت خدایی است که هیچ گونه تبدیلى براى این آفریده و سرشت او نیست، آن دین فطرى، دین مستقیم است و لیکن بیشتر مردم نمى‏دانند و خداوند در سوره روم آیه 30 در قرآن متذکر شده است فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ البته این سؤال پیش می¬آید که اگر خدا شناسى فطرى است پس چرا بسیارى از انسانها منکر خدا هستند؟ این مسئله در گرو حجابهائى است که بر فطرت عارض شده است و جلوی تعقل و دانش آنها را گرفته در حالی که یکتائى خدا در فطرت بشر ثابت است و لذا در حال اضطرار و سختیها حجابها برطرف می شود و نور فطرى بیدار میشود. بنابراین با وجود این خطر بزرگ در قلب دینداران لازم به ذکر عوامل خاموش شدن فطرت می شویم این مسئله بدین معناست که وجود خداوندی که خالق این نوع آفرینش است در زندگی روزمره ، نقشش کم رنگتر می شود و برای از بین بردنشان در مرحله اول باید آنها را شناخت تا بیش از این پیشروی نکند و در مرحله بعد اقدام به رفع این مسائل می کنیم . فطرت از این خاطر حائز اهمییت و مورد بحث است که اولین و یکی از راههای شناخت خدا راه فطرت یا راه دل است این راه تکیه بر دل و قلب است. که شناخت خدا با توجه به در خواست‏ هاى درونى انسان و تمایلات فطرى او صورت مى‏گیرد.(1) حضرت على علیه السلام در تعبیر زیباى خویش، شناخت خداوند را آغاز و ریشه دین دانسته، مى‏فرماید: « اوَّلُ الدّینِ مَعْرِفَتُهُ » سر آغاز دین، شناخت خداست.(2) در همین راستا برای نزدیک شدن به بحث، خواسته‏هاى فطرى انسان و ابزار شناخت در معرفت دینى‏ را بیان می کنیم. شناخت خدا از خواسته‏هاى فطرى انسان و برخاسته از انگیزه‏هایى است‏ که آنها عبارت‏اند:
1.حقیقت‏طلبى: خداوند انسان را چنان آفریده است که او همواره در پى راه یافتن به حقیقت است‏
2.حبّ ذات: انسان در نیل به کمال و فضیلت، از حبّ ذات نیرو مى‏گیرد.
3.حق‏سپاسى و شکر مُنعم: انسان ذاتاً مایل است هر کس را که بدو احسان مى‏کند، سپاس بگزارد و نعمت را شکر کند و متکلّمان مسلمان « شکر منعم » را از انگیزه‏هاى اصلى شناخت خدا دانسته‏اند
4.کمال‏طلبى: این موجب شده است که او پیوسته بکوشد تا خویش را به خدا نزدیک کند؛ زیرا خداوند، کمال و متعال مطلق است.
5.جلب منفعت و دفع ضرر
6.آرامش‏طلبى: انسان براى آرام یافتن و رسیدن به احساس امنیّت در برابر خطرهاى زندگى دنیایى، خویش را محتاج آن مى‏بیند که تکیه‏ گاهى استوار بیابد و به او پناه برد و در سوره رعد آیه 28 خداوند می فرماید الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ تَطْمَئنِ‏ُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئنِ‏ُّ الْقُلُوب‏ همان کسانى که ایمان آورده‏اند و دل‏هایشان به یاد خدا آرام مى‏یابد آگاه باشید که دل‏ها تنها به یاد خدا آرام مى‏یابد. (3)

منابع شناخت در معرفت دینی عبارت است از:
 

الف- حواس ظاهرى‏
 

حواس در معرفت دینى‏ این نقشها را ایفا میکند:
1. ادعاى نبوت از سوى پیامبران الهى براى کسانى که آن‏ها را ندیده‏اند. مثلا مسلمانان پس از عصر رسالت، دعوى نبوت پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) را از طریق نقل در روایات و تاریخ دریافت کرده‏اند.
2. علم و یقین پیدا کردن به صدق دعوى نبوت، از طریق مشاهده معجزه براى کسانى که در غیر عصر پیامبران زندگى کرده و مى‏کنند.
3.دستیابى به سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و احادیث و روایات ائمه اهل بیت (علیهم السلام) از راه نقل راویان.
4.توثیق و تضعیف راویان و ناقلان احادیث معصومین (علیهم السلام) و سنت آنان و غیره

ب- عقل‏
 

عقل در معرفت دینى، نقش‏هاى زیر را ایفا مى‏کند:
1.اثبات پایه‏هاى اولیه دین ( وجود خدا و توحید او، ضرورت نبوت و شریعت(
2.استنباط احکام شرعى در عرض وحى (عقل به عنوان یکى از منابع و مدارک احکام شرعى(
3.فهم و تفسیر وحى (کتاب و سنت).
4.تبیین و توجیه احکام شریعت و بیان حکمت و فلسفه احکام الهى و ....

ج- شهود باطنى‏
 

انسان مى‏تواند حقایقى را بدون استفاده از حواس ظاهرى و بیرونى و بدون تفکر و تعقل درونى و ذهنى، بلکه از راه دل و شهود باطن بیابد. راه دل و شهود درونى، در تعالیم اسلامى نیز جایگاه ویژه‏اى دارد. معرفت فطرى و رؤیت قلبى، که در قرآن کریم و احادیث اسلامى، در سطح گسترده‏اى مطرح شده است، یا ناظر به معرفت درونى است و یا حداقل، معرفت درونى از مصادیق و جلوه‏هاى آن است. (4) از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرموده :کل‏ مولود یولد على الفطرة حتى یکون ابواه یهوّدانه و ینصّرانه و یمجّسانه. هر نوزادى بر پایه فطرت به دنیا مى‏آید تا آنگاه که پدر و مادر، او را منحرف و تابع خود، یعنى یهودى و نصرانى و مجوسى کنند. این پدر و مادرند که او را از فطرت سلیمش منحرف کرده، و به دین یهود یا نصارى یا مجوس- که از دین فطرت روى گردان شده، و آیین خداى عزیز را تحریف کرده‏اند - در مى‏آورند.(5) با فطرت پاک می توان خداوند متعال را با تمام وجود حس کرد و این در صورتی است که غبار و آلودگی روی آن را نگرفته باشد که با اندک غبار دچار ضعف معنوی شده و به ندرت از خداوند غافل و درگیر دنیای ناچیز می گردد. بنابراین اگر بخواهیم فطرتی را که خداوند در بدو تولد برای شناختش روشن گذاشته بود را روشن کنیم باید موارد و عواملی که باعث پوشش و خاموش شدن فطرت شدند را بیابیم و بعد از آن عواملی که سبب غبار رویی آنها می شود را به کار گیریم البته برای بیان آن عوامل باید در درجه اول معنا و مفهوم فطرت را شناخت.
معناى لغوی فطرت
لغت «فطرة» بر وزن « فعلة » است و این وزن دلالت بر نوع- یعنى گونه- مى‏کند(6) یعنی نوع و گونه خاصی از خلقت است .« فطرت » از نظر لغوى از ریشه « فَطَرَ» به معنای آفرید و شکافت می باشد.(7) فطرت به معناى شکافتن چیزى از طول است. که به معنى خلقت به کار مى‏رود. گوئى: به هنگام آفرینش موجودات، پرده عدم شکافته مى‏شود، و آنها آشکار مى‏گردند. (8) به عبارت دیگر صفت طبیعى هر موجودى در آغاز خلقت و آفرینش را فطرت مى گویند. (9)
معنای فطرت از بیان قرآن
انسان ذاتاً دین‏گرا و طرفدار حقّ است. و این بر خلاف تصوّر گروهى است که مى‏گویند: انسان مثل ظرفى خالى است که با آداب و رسوم و افکار حقّ یا باطل پر مى‏شود و نظام‏هاى سیاسى و اقتصادى و اجتماعى به او رنگ مى‏دهند، خداوند شناخت حقّ و حق‏ گرایى (10) را به ودیعت نهاده است. و در سوره روم آیه30 می خوانیم : فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها همان طریقه و آیین فطرى خدا که مردم را بر پایه آن آفریده و سرشته است .
این آیه بیانگر چند حقیقت است
1- نه تنها خدا شناسى، بلکه دین و آئین بطور کلى، و در تمام ابعاد، یک امر فطرى است، و باید هم چنین باشد، زیرا مطالعات توحیدى به ما مى‏گوید میان دستگاه " تکوین" و" تشریع" هماهنگى لازم است، آنچه در شرع وارد شده حتما ریشه‏اى در فطرت دارد و آنچه در تکوین و نهاد آدمى است مکملى براى قوانین شرع خواهد بود. به تعبیر دیگر:" تکوین" و" تشریع" دو بازوى نیرومندند که به صورت هماهنگ در تمام زمینه‏ها عمل مى‏کنند، ممکن نیست در شرع دعوتى باشد که ریشه آن در اعماق فطرت آدمى نباشد، و ممکن نیست چیزى در اعماق وجود انسان باشد و شرع با آن مخالفت کند. بدون شک شرع براى رهبرى فطرت حدود و قیود و شرائطى تعیین مى‏کند تا در مسیرهاى انحرافى نیفتد، ولى هرگز با اصل خواسته فطرى مبارزه نمى‏کند بلکه از طریق مشروع آن را هدایت خواهد کرد، و گرنه در میان تشریع و تکوین تضادى پیدا خواهد شد که با اساس توحید سازگار نیست. به عبارت روشنتر خدا هرگز کارهاى ضد و نقیض نمى‏کند که فرمان تکوینیش بگوید انجام ده، و فرمان تشریعیش بگوید انجام نده!.
2- دین به صورت خالص و پاک از هر گونه آلودگى در درون جان آدمى وجود دارد، و انحرافات یک امر عارضى است، بنابراین وظیفه پیامبران این است که این امور عارضى را زایل کنند و به فطرت اصلى انسان امکان شکوفایى دهند. (11)

روایت از امام صادق علیه السلام:
 

قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ الصَّحَّافِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ یَکُونُ الرَّجُلُ مُؤْمِناً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْإِیمَانُ ثُمَّ یَنْقُلُهُ اللَّهُ بَعْدَ الْإِیمَانِ إِلَى الْکُفْرِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَدْلُ وَ إِنَّمَا بَعَثَ الرُّسُلَ لِیَدْعُوا النَّاسَ إِلَى الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ لَا یَدْعُوا أَحَداً إِلَى الْکُفْرِ قُلْتُ فَیَکُونُ الرَّجُلُ کَافِراً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْکُفْرُ عِنْدَ اللَّهِ فَیَنْقُلُهُ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ مِنَ الْکُفْرِ إِلَى الْإِیمَانِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ النَّاسَ عَلَى الْفِطْرَةِ الَّتِی فَطَرَهُمُ اللَّهُ عَلَیْهَا لَا یَعْرِفُونَ إِیمَاناً بِشَرِیعَةٍ وَ لَا کُفْراً بِجُحُودٍ ثُمَّ ابْتَعَثَ اللَّهُ الرُّسُلَ إِلَیْهِمْ یَدْعُونَهُمْ إِلَى الْإِیمَانِ بِاللَّهِ حُجَّةً لِلَّهِ عَلَیْهِمْ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَاهُ اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یَهْدِه‏. (12) سعد بن عبد اللَّه، از احمد بن ابى عبد اللَّه، از پدرش، از جماعتى، از حسین بن نعیم صحّاف از محضر مبارک امام صادق علیه السّلام‏ عرض کردم: آیا مى‏شود کسى که داراى ایمان است حقّ تعالى او را به کفر نقل دهد؟ حضرت فرمودند: خداوند عادل است، رسل را برانگیخت تا مردم را به ایمان به خدا دعوت کنند و هرگز ایشان کسى را به کفر نمى‏خوانند. عرض کردم: کسى که کافر بوده آیا حقّ تعالى او را به ایمان نقل مى‏دهد؟ حضرت فرمودند: خداوند عزّوجلّ مردم را بر فطرتى که آنها را بر آن بنا نهاده آفریده در این هنگام نه شریعتى داشته که ایمان را شناسند و نه آن را انکار کردند تا کافر شوند، سپس انبیاء را به سوى ایشان فرستاد که به ایمان به خدا دعوتشان نمایند تا حجّتى باشند براى خدا بر مردم، در این جا برخى هدایت یافته و بعضى هدایت نشوند.

معنای اصطلاحی فطرت :
 

به معناى نوع خاصى از خلقت است که انگیزه‏ها، گرایشها و شناختهاى خاصى در آن خلقت ‏تعبیه ‏شده است به گونه‏اى که اگر انسان به درون خود توجه کند، آن انگیزه‏ها، گرایش‏ها و شناخت‏ها را در درون خود مى‏یابد. مگر در داستان شکسته شدن بتها در زمان حضرت ابراهیم علیه السلام نبود که وقتی همه برگشتند دیدند بتها شکسته شده و محکمه و دادگاه تشکیل شد و سؤالى از ابراهیم کردند گفتند: اى ابراهیم ‏تویى که این کار را با خدایان ما کرده‏اى؟ ابراهیم گفت: این کار را، این بت بزرگ آنها کرده! از آنها سؤال کنید اگر سخن مى‏گویند ابراهیم این سخن را به خاطر آن گفت که مى‏خواست افکار آنها را اصلاح کند، و به آنها بگوید که چنین کارى از بتها ساخته نیست ‏سخنان ابراهیم، بت‏پرستان را تکان داد، و جدان خفته آنها را بیدار کرد و فطرت توحیدى آنها را از پشت پرده‏هاى تعصب و جهل و غرور آشکار ساخت . و به و جدان و فطرتشان بازگشتند و به خود گفتند حقا که شما ظالم و ستمگرید چنان که قرآن می فرماید: «فَرَجَعُوا إلى‏ أَنْفُسِهِمْ فَقالُوا إِنَّکُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ» (13) دانشمندان لغت‏ شناس مى‏گویند خلقت انسان به‏گونه‏اى است که به ‏طور طبیعى، پذیراى دین است.

مثلا توجه داشتن به خدا هنگام غرق شدن
 

خدا شناسى و اعتراف به وجود خدا، از امور فطرى است؛ یعنى هر انسانى اگر به درون خود توجه کند خالق قادر عالم را در درون خود مى‏یابد و مى‏بیند. تاریخ، فطرت و وجدان، از جمله عوامل روشن کننده‏ى حقایق‏اند.(14) قرآن در بیان خداشناسى فطرى با پرسش سؤال در مورد مبدأ هستى، وجدان‏ها را بیدار مى کند و از نمونه‏هاى روشن و ملموس استفاده مى کند. مى‏فرماید: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلَارْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ» (15) اگر از آنان (همه مردم حتى مشرکان) سؤال کنى که آسمانها و زمین را چه کسى آفریده است؟ خورشید و ماه را چه کسى مسخّر کرده است؟ به طور حتم خواهند گفت: خدا! بت‏پرستان در" توحید خالق" شک نداشتند، آنها در عبادت مشرک بودند، مى‏گفتند ما بتها را براى این مى‏پرستیم که واسطه میان ما و خدا شوند، چنان که در آیه 18 سوره یونس مى‏خوانیم:" وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ". غافل از اینکه هیچ فاصله‏اى میان خالق و خلق وجود ندارد، و او بما از رگ گردن ما نزدیکتر است، بعلاوه اگر انسان که گل سر سبد موجودات است نتواند با خدا رابطه برقرار سازد چه چیزى مى‏تواند واسطه او شود. مسلم است نه بت‏ پرستان و نه غیر آنها هیچ کس نمى‏گوید خالق زمین و آسمان و تسخیر کننده خورشید و ماه یک مشت سنگ و چوبى است که به دست انسان ساخته و پرداخته شده است. (16) بلکه به طور حتم می گویند : خدا چون با فطرت و وجدان هماهنگ است.
حیوانات‏ از ویژگیهاى مخصوص درونى‏ اى (غریزه) برخوردار هستند که راهنماى زندگى آنهاست و یک حالت نیمه آگاهانه‏اى در حیوانات وجود دارد که به موجب این حالت مسیر را تشخیص مى‏دهند و این حالت، اکتسابى هم نیست، یک حالت غیر اکتسابى و سرشتى است. لغت « فطرت » را در مورد انسان به کار مى‏بریم. « فطرت» مانند « طبیعت » و « غریزه »، یک امر تکوینى است، یعنى جزء سرشت انسان است (اگر مى‏گویم تکوینى است مى‏خواهم بگویم اکتسابى نیست)، امرى است که از غریزه آگاهانه‏تر است. فطرت و غریزه دو امر تکوینى غیر اکتسابى است؛ با این تفاوت که فطرت از غریزه، آگاهانه‏تر و ویژه انسان مى‏باشد، اما غریزه در محدوده امور مادى و حیوانى کلیه جانداران قرار دارد و ناظر به جنبه‏هایى است که کمال انسان به آن مربوط نمى‏شود.(17) اما فلسفه تاریخ مارکس مبتنى بر نفی غریزه و فطرت است معتقد است که انسان در ذات خودش نه خوب است و نه بد. مارکسیسم در انسان‏شناسى‏اش فطرت و غریزه براى انسان نمى‏شناسد و هر گونه ذات و سرشت درونى را نفى مى‏کند. استدلالشان این است که جامعه ‏شناسى انسان بر روان ‏شناسى او تقدّم دارد؛ چیزهایى که مى‏پنداریم براى انسان غریزى و فطرى است، در واقع جامعه به او عطا کرده و اصولًا هر چه انسان دارد جامعه به او داده است؛ این جامعه است که به همه جهازات روحى و روانى انسان شکل مى‏بخشد؛ جامعه است که غریزه اخلاقى را به فرد تحمیل مى‏کند و او خیال مى‏کند که آن را از خودش دارد؛ انسان مثل یک مادّه خام است که تحویل کارخانه داده مى‏شود و خودش هیچ اقتضایى ندارد، کارخانه آن را به هر شکلى خواست در مى‏آورد؛ یا مثل نوار خالى ضبط صوت است که هر چه بگویید همان را به شما تحویل مى‏دهد؛ قرآن بخوانید قرآن تحویل مى‏دهد، شعر بخوانید شعر تحویل مى‏دهد، نثر بخوانید نثر تحویل مى‏دهد. پس انسان در ذات خودش نه غریزه خوبى دارد نه غریزه بدى؛ اینها مربوط به عوامل اجتماعى است، عواملى پیچیده که ممکن است افراد را خوب بسازد یا بد. (18) با بیانی که از قرآن گذشت این نظریه باطل و مردود است .

داستان :
 

رسول خدا این باور فطرى را چنین معرفى مى‏کند؛ عربى بیابانى از ایشان پرسید: یا محمد صلی الله علیه و آله، به کدام خدا مرا مى‏خوانى؟ رسول خدا فرمود: آیا شترت را در شب تاریک گم کرده‏اى؟آرى. وقتى که در پى شترت مى‏گشتى از چه کسى کمک مى‏خواستى؟ عرب به فکر فرو رفت و رسول خدا فرمود: من تو را به همان کسى که دلت متوجه او بود و شترت را از او مى‏خواستى، دعوت مى‏کنم. عرب بعد از لحظه‏اى فریاد زد: «نِعْمَ الرَّبُّ» (خوب خدایى است)، به او ایمان آوردم. (19) بسیارى از دانشمندان معتقدند که همه انسانها خداوند را مى‏پرستند یعنى حتى شخص بت‏ پرست نیز خداوند را پرستش مى‏کند، فطرتش او را به خدا مى‏خواند اما او در تطبیق اشتباه مى‏کند.

شبهه :
 

اگر خداشناسى فطرى است پس چرا بسیارى از انسانها منکر خدا هستند؟

جواب :
 

فطرى بودن خداشناسى در انسانها در یک حدّ باقى نمى‏ماند، بلکه مى‏توان امر فطرى را ضعیف و کم رنگ کرد. مثلا
1- غریزه جنسى جزء سرشت انسان است اما کسانى تا پایان زندگى ازدواج نمى‏کنند و بر روى یک امر طبیعى، سرپوش مى‏گذارند. بنابراین، خمیرمایه‏هاى آن امر فطرى، در نهاد آدمى وجود دارد و انسان مى‏تواند مایه‏هاى فطرى و ذاتى خود را شکوفا کند، یا سرچشمه‏هاى پاک و زلال آن را تیره گرداند.
2- فرزندش را دوست دارد اما براى حفظ احترام اجتماعى خود او را زنده به گور کند.
3- فرعون وقتى خود را در کام امواج گرفتار دید و مشاهده کرد که با آن همه قدرت، از نجات خود عاجز و ناتوان مانده است، و پرده‏هاى غرور از مقابل چشمان او کنار رفت، و نور توحید فطرى درخشیدن گرفت‏ و فریاد زد: ءَامَنتُ أَنَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِین- ایمان آوردم که خدایى جز همان که بنى اسرائیل به او ایمان آورده‏اند نیست و من از تسلیم‏شدگانم(20) ضربه‏ها و حوادث تلخ، پرده‏هاى غفلت را کنار مى‏زند. مستکبرانى چون فرعون، لحظه‏ى مرگ، مؤمن و مسلمان مى‏شوند، ولى دیگر چه سودی دارد! حتی اگر از غرق شدن نجات پیدا مى‏کرد باز هم بکفر و زندقه خود ادامه مى‏داد. و این نوش دارو پس از مرگ سهراب ، همان ضرب المثل معروف است.

دلیل فطرت‏
 

از امور فطرى که سرشت تمامى انسانها بر آن نهاده شده است، مسأله معاد و رستاخیز است؛ انسان اگر در خودش تأمّل نموده و به وجدان خود مراجعه کند، مى‏یابد که به زندگى دائم و همیشگى عشق مى‏ورزد و خواسته‏هایى دارد و دنبال ارضاى آنها ست؛ دلش مى‏خواهد همیشه باشد و آنها را اعمال کند و هیچ زمانى هر چند در سنین بالا، مرگ را دوست ندارد و چون زندگى جاوید در دنیا ممکن نیست و تمامى انسانها مى‏میرند پس باید عالَمى باشد که در آنجا حیات، مصون از مرگ باشد تا این خواسته فطرى انسان در آن تحقق یابد و آن، عالم آخرت است. این مسأله از مصادیق دین قیّم است که در قرآن به آن اشاره شده است: «فَاقِمْ وَجْهَکَ لِلدّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتى‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لاتَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدّینُ الْقَیِّمُ وَلکِنَّ اکْثَرَ النَّاسِ لایَعْلَمُونَ» پس روى خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن! این فطرتى است که خداوند، انسانها را بر آن آفریده؛ دگرگونى در آفرینش الهى نیست؛ این است آیین استوار؛ ولى اکثر مردم نمى‏دانند.(21) در این آیه، دین را عبارت از فطرت دانسته است. یعنى دین، از امورى فطرى است که خمیره وجود انسان با آن آمیخته و بر اساس آن آفریده شده است و مجموعه دین، دامنه‏اش بسیار گسترده است و شامل حقایق مختلف مى‏شود و از جمله آن، مسأله معاد است که در میان معارف دینى به ‏عنوان یکى‏از اساسى‏ترین اصول ‏اعتقادى قرار گرفته است. همه انسانها با فطرت پاک به دنیا آمده اند ولی به واسطه رذائل اخلاقی که از خارج در وجود انسان آمده است به صورت یک غبار روی فطرت را می گیرد و آن را کم رنگتر میکند به حدی که فقط در زمان مشکلاتها و سختیهای ناگوار او را صدا زده و بعد از راهگشایی از رنج و مشقتها او را فراموش می کنیم و این مسئله را خداوند در سوره یونس، آیه 13 متذکر می شود. می¬فرماید: «وَ اذا مَسَّ الْانْسانَ الضُرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْقاعِدًا اوْ قائِمًا فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَانْ لَمْ یَدْعُنا الى ضُرٍّ مَسَّهُ.» هر گاه انسان را سختى برسد، (در هر حال) چه خوابیده، نشسته یا ایستاده ما را مى‏خواند و هنگامى که آن سختى را از او بر طرف کنیم، برود آن چنان که گویى اصلًا ما را براى رفع سختى‏ اى نخوانده است.(22) از این رو خداوند در سوره شمس می فرماید: وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها و بى‏تردید محروم و زیانکار شد کسى که آن را به پلیدى‏ها آلود و زیر پرده‏هاى جهل و کفر و فسق پنهان کرد. کلمه دسیها یعنی آلودگیهایی که از بیرون آمده است .به عنوان مثال ریه با دود مخالف است. میل انسان به دود نیست. اولین بارى که آدم سیگار مى‏کشد، خیلى سرفه مى‏کند، ناراحت است. بعد کم کم مى‏کشد تا اصلا زمانى کیف مى‏کند و لذت مى‏برد. دود تلخى را که دستگاه فطرت سالمش پس مى‏زد، در اثر تمرین و تلقین از آن لذت مى‏برد. گاهى فطرت انسان در اثر تکرار عوض مى‏شود. از این رو لازم است بعضی از این غبارهایی که روی فطرت را می پوشاند را بیان کنیم:

غبارهای فطرت(23)‏
 

1) غرور علمی:
 

غرور علمى گاهى باعث مى‏شود انسان حقیقت را نبیند. کسى یک چراغ روشن مى‏کند و شب کنارش مى‏گذارد. اگر چراغ نباشد، همه ستاره‏ها را مى‏بیند اما همین که چراغ روشن کرد. درست است که چراغ یک منطقه را روشن کرده است، اما همین چراغ کوچک باعث مى‏شود که آدم دیگر ستاره‏ها را نبیند. در طول تاریخ بشر، افرادى به خاطر آگاهى‏هایى که از اقوام و نیاکان درباره عقائد خود دارند خود را از وحى و انبیا بى نیاز مى‏پندارند. آرى انسان‏هاى کم ظرفیّت همین که چند کلمه‏اى فرا گرفتند یا مدرک و مقامى به دست آوردند مغرور مى‏شوند. در قرآن سه مرتبه جمله‏ى «نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ» آل ‏عمران : 23- نساء : 44- نساء : 51 آمده که به معناى علم داشتن به گوشه‏اى‏از کتاب است و در هر سه مورد افرادى گرفتار انحراف شده‏اند. در سوره آل عمران آیه 23 مى‏فرماید:أَ لَمْ تَرَ إِلىَ الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلىَ‏ کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلىَ‏ فَرِیقٌ مِّنْهُمْ وَ هُم مُّعْرِضُون‏ آیا به کسانى که بهره‏اى از کتاب (آسمانى تورات و انجیل) به آنها داده شده ننگریستى که به سوى کتاب خدا (قرآن یا تورات) دعوت مى‏شوند، تا در میان آنها (درباره نبوت محمد صلّى اللَّه علیه و آله یا حکم رجم) داورى کند، سپس گروهى از آنها در حالى که عادتشان بر اعراض (از حق) است روى مى‏گردانند؟! به هر حال علم کم، انسان را در معرض غرور و خود باختگى و دین فروشى قرار مى‏دهد. و در آیه‏83 سوره غافر مى‏فرماید: فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ پس چون فرستادگانشان دلایل روشنى براى آنها آوردند آنها به آنچه از دانش در نزدشان بود (علوم مربوط به عقاید فاسده و امور دنیایشان) دل خوش کردند (و معارف انبیا را ترک نمودند) و (سرانجام) آنچه بدان استهزا مى‏کردند بر آنها وارد شد و آنان را فرا گرفت. و عبارت «فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ» این را میرساند که علم اندک مانع حقّ پذیرى است. (24)

2) تکنولوژی و زندگی ماشینی‏
 

زندگى شهرى، برقى، تبلیغات وسائل رفاهى، همین رقابت‏ها و تخصص‏ها هر چه زندگى پیچ علمى بر دارد. انسان، فطرتش غبار مى‏گیرد. مثلا از وقتی که سیستم تلفن همراه ابداع شد توکل به خدا کم رنگتر شد. به این صورت که وقتی این سیستم در قرارهای مهم علمی یا تجارت کار کند دیگر خدا کارایی ندارد. اما وقتی تلفن همراه خط ندهد یا شارژ آن تمام شود زبان آدم به خدا خدا گفتن می افتد. و خودش را گم میکند.

3) گناهان:
 

براى رسیدن به عقل سلیم و فطرت‏ خالص باید گناه‏ و غفلت را از خود دور کرد و در برابر وسوسه‏هاى شیطان، هدایت عقل و فطرت‏ و دعوت انبیا نیز هست که مى‏تواند بهترین کمک براى حرکت در راه مستقیم و دورى از گناه‏ و وسوسه‏ها باشد. البته وسوسه شیطان پس از آمادگى و زمینه ‏سازى خود ماست و چنین نیست که او ما را بى‏ اختیار به دنبال خود بکشد، بلکه این ما هستیم که او را به خود جلب و بر خود مسلّط مى‏کنیم. (25) از امام صادق علیه السلام سؤال شد گناه‏ عوام یهود چیست که منحرف می‏شوند؟ امام علیه السلام فرمود: گر چه عوام سواد خواندن و نوشتن نداشتند، امّا فطرت‏ داشتند، با چشم خود دروغ و فسق و رشوه علما را می‏دیدند و سکوت می‏کردند. (26) فطرت‏ انسان سالم است، آنچه آن را مى‏پوشاند، گناه‏ است. و خداوند متعال در سوره مطففین آیه 14 میفرماید: کَلاَّ بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُون‏ چنین نیست (که آیات ما افسانه باشد) بلکه بر دل‏هاى آنان آنچه کسب مى‏کرده‏اند (از گناهان) زنگار بسته است. اعمال آنها زنگار بر قلبشان ریخته، و نور و صفاى نخستین را که به حکم فطرت خداداد در آن بوده گرفته، به همین دلیل چهره حقیقت که همچون آفتاب عالم تاب مى‏درخشد هرگز در آن بازتابى ندارد، و پرتو انوار وحى در آن منعکس نمى‏گردد." ران" از ماده" رین" (بر وزن عین) به طورى که" راغب" در" مفردات" مى‏گوید: همان زنگارى است که روى اشیاء قیمتى مى‏نشیند، و به گفته بعضى دیگر از ارباب لغت قشر قرمز رنگى است که بر اثر رطوبت هوا روى آهن، و مانند آن ظاهر مى‏شود که در فارسى ما آن را" زنگ" یا" زنگار" مى‏نامیم، و معمولا نشانه پوسیدن و ضایع شدن آن فلز، و طبعا از بین رفتن شفافیت و درخشندگى آن است. (27) از این آیه آشکار مى‏شود که کفر و تکذیب محصول استمرار در گناه است و بر فطرت انسانى عارض مى‏شود اگر غبار گناه و انحرافات از روی فطرت پاک شود به روشنی وجود خداوند را از قلب خود اعتراف خواهد کرد و خداوند در سوره عنکبوت آیه 63 می فرماید : وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللَّه‏ و اگر از آنان (مشرکان) بپرسى: چه کسى از آسمان، آبى فرستاد که به وسیله‏ى آن زمین را بعد از مرگش زنده کرد؟ حتماً خواهند گفت: خدا. در این میان افرادى که تنها در اثر غفلت و تربیت غلط جامعه از فطرت خود دور شده‏اند، با هدایت قرآن به فطرت خود باز مى‏گردند بنابراین گناه‏ با فطرت‏ و عقل سالم، هماهنگ و مانوس نیست، و عقل و فطرت سالم، آن را زشت و بیگانه مى‏شمرد.

4) رفیق شیطان:
 

در قرآن میخوانیم: اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ‏ ُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ ِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطان‏ شیطان بر آنها مستولى شده پس یاد خدا را از خاطرشان برده است آنان حزب شیطانند (28) گاهى انسان مرید شیطان مى‏شود و شیطان بر او تسلّط کامل مى‏یابد. هر چه از یاد خدا غافل شویم، به مدار حزب شیطان نزدیک مى‏شویم. و نباید خود را در اختیار هر حزب و گروهى قرار دهیم که بعضى گروه‏ها، حزب شیطان‏اند. و با ورود به این گروها ممکن است راه و منش انسانها تغییر کند به طوری که فطرت انسان در زندگی روزانه نسبت به خدا خاموش شود .
روش شیطان این گونه است که:
1.گام به گام انسان را به سوى خود مى‏کشاند. یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَروَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکى‏ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً (29) اى کسانى که ایمان آورده‏اید، پیروى از گام‏هاى شیطان نکنید و هر کس از گام‏هاى شیطان پیروى کند مسلّما او دستور کار زشت و ناپسند مى‏دهد. و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود هیچ یک از شما هرگز (از فساد عقاید و اخلاق و عمل) پاک نمى‏شد. سیاست شیطان نفوذ تدریجى و گام به گام است هرگز یک انسان پاکدامن و با ایمان را نمى‏شود یک مرتبه در آغوش فساد پرتاب کرد، بلکه گام به گام این راه را مى‏سپرد:
2.گاهى در دل نفوذ مى‏کند و همانجا مى‏ماند. وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرین‏ و هر کس از یاد خداى رحمان (در اثر اشتغال به شهوات) چشم بپوشد (و کوردل شود) براى او شیطانى مى‏گماریم، که همواره (براى وسوسه و گمراهى) یار و قرین باشد.(32)
3.گاهى انسان برادر شیطان مى‏شود. « إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطین » (33)حقّا آنان که اموالشان را (در راه حرام و باطل) ریخت و پاش مى‏کنند برادران (رفیقان و همسویان) شیاطینند. همانطور که دشمن سر سخت خداوند و بدترین رفیق شیطان است خداوند در سوره فرقان آیه 29 از همنشینی با رفیق بد را مذمت نموده است می فرماید لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی مفهوم این آیه این است که بیدارى و آگاهى به سراغ من آمده بود (و سعادت در خانه مرا کوبید) ولى این دوست بى ایمان مرا گمراه ساخت"
و شاعر همنشینى با دوستان بد را به مار خوش خط و خالى تشبیه شده است که زهرى کشنده در درون دارد؛
تا توانى مى‏گریز از یار بد
یار بد بدتر بود از مار بد
مار بد تنها تو را بر جان زند
یار بد بر جان و بر ایمان زند(34)
یا دوست بد به ابر تیره‏اى تشبیه شده است که خورشید با آن عظمت را مى‏پوشاند؛
با بدان منشین که صحبت بد
گرچه پاکى تو را پلید کند
آفتاب بدین بزرگى را
پاره‏اى ابر ناپدید کند(35)

5) محیط و جامعه فاسد:
 

محیط میتواند در سرنوشت انسان موثر به سزایی داشته باشد و ارتباط با خدا هر چند اندک و داشتن محیطی سالم، مى‏تواند راه نجات باشد و یکی از دغدغه¬های مذهبیان ایجاد جامعه سالم است به این دلیل که یکی از عاملهای پوششی فطرت محیط فاسد است. و حتی افرادی که به خاطر نبودن محیط سالم باعث بی ¬توجهی و غفلت از خداوند شده است و زبانی افسوس و پیشیمانی را به خود داده است. خداوند می فرماید: یا وَیْلَتی لَیْتَنی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلیلا اى واى بر من، کاش فلانى را (که سبب انحراف من شد) دوست نمى‏گرفتم.(36) روشن است که منظور از" فلان" همان شخصى است که او را به گمراهى کشانده، شیطان یا دوست بد یا خویشاوند گمراه .

6) تهدید :
 

فشار و تهدید ترس را ایجاد میکند و یک دوم ترس جهل است. و این انسان را از فطرت دور می کند گاهى به خاطر این که مى‏ترسد اطاعت مى‏کند و از روى ترس مى‏گوید: بله قربان! در سوره شعراء آیه 29 میخوانیم «قالَ‏ لَئِنِ‏ اتَّخَذْتَ‏ إِلهَاً غَیْرى‏ لَأَجْعَلَنَّکَ‏ مِنَ‏ الْمَسْجُونینَ‏» فرعون مى‏گفت: اگر خواسته باشید مرا پرستش نکنید، همه شما را زندان مى‏کنم. همه از ترس گفتند بله قربان!. در واقع فرعون با این سخن تند و تهدید ظالمانه مى‏خواست موسى علیه السلام را خاموش کند چرا که اگر این کار را نمی کرد سبب بیدارى مردم مى‏شد، و براى جباران چیزى خطرناکتر از بیدارى و هشیارى مردم نیست!. (37)

7) تبلیغات :
 

با تبلیغات‏ سوء و مسموم ممکن است کارهاى پسندیده، ناپسند و امور ناپسند، پسندیده جلوه داده شود. مثلاً وهّابى‏ها، تبلیغات‏ سوئى را بر علیه شیعه به راه انداخته و برخى اعمال شیعیان را شرک دانسته و آنها را مشرک معرّفى مى‏کنند. با صرف میلیون‏ها دلار و ریال، صدها کتاب بر علیه شیعه و معتقدات آنها تألیف و در حدّ وسیعى چاپ و در میان مسلمانان، خصوصاً در ایّام حج توزیع کرده‏اند. پس با این تبلیغات کاذب‏ انسان را از شناختن اسلام بازمی‏دارد. (38) و همچنین فرعون با تبلیغاتش مانع ایمان آوردن افراد میشد. وَ نادى‏ فِرْعَوْنُ فی‏ قَوْمِهِ قالَ یا قَوْمِ أَ لَیْسَ لی‏ مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْری مِنْ تَحْتی‏ أَ فَلا تُبْصِرُون‏ (39)و فرعون در میان قوم خود ندا درداده، گفت: اى قوم من، آیا فرمانروایى مصر از آن من نیست و این نهرها از زیر (قصرهاى) من (و در تحت اراده من) روان نیستند؟ آیا نمى‏بینید؟!

8) هوای نفس :
 

خداجویى در فطرت هر انسانى وجود دارد، لکن او در مصداق و یافتن حقّ گرفتار اشتباه مى‏شود. و یکى از چیزهایى که انسان را در غفلت فرو می برد هواپرستى است خداوند هوا پرستى را عامل غفلت و انکار معاد و بدترین انحراف و بعلاوه چند مورد دیگر می داند که آنها را بیان میکنیم :
1- قرآن کریم در سوره کهف آیه 28 هواپرستى را، سرچشمه غفلت میداند چون کیفر دنیاگرایى، غفلت از یاد خداوند است‏. «تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ » آرایش زندگى دنیا را طالب باشى و از کسى که قلب او را (به خاطر سابقه طغیانش) از یاد خود غافل کرده‏ایم و از هوا و هوس پیروى مى‏کند اطاعت مکن. در حدیثى از حضرت على علیه السلام است که دو خصلت را بر شیعیان ترسان است می فرماید: أَلَا إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ خَصْلَتَیْنِ اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَیَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ طُولُ الْأَمَلِ یُنْسِی الْآخِرَة همانا از دو خصلت بیش از همه چیز بر شما هراسانم یکى پیروى از هواى نفس و دیگرى درازى آرزو که پیروى هواى نفس از درک حقیقت جلوگیر است و درازى آرزو آخرت را از یاد شخص مى‏برد. (40)
2- سرچشمه انکار معاد، پیروى از هواى نفس است. و هوا پرستى، سرچشمه‏ى کفر است. ایمان به معاد، بهترین عامل براى کنترل هوى پرستى است فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدى(41) پس مبادا کسى که به قیامت ایمان ندارد و پیرو هواى نفس خویش است، تو را از توجّه به قیامت باز دارد که سقوط مى‏کنى.
3- هوا پرستى، بدترین انحراف است. آیه 50 سوره قصص می فرماید: «فَإِنْ لَمْ یَسْتَجیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدىً مِنَ اللَّه‏ » پس اگر (دعوت) تو را اجابت نکردند بدان که آنها از هواهاى (نفسانى) خود پیروى مى‏کنند، و چه کسى گمراه‏تر است از آن که بدون هدایت خداوند از هواى (نفس) خود پیروى کند؟!
براى انسان سه دشمن معنوى شمرده‏اند:
الف- جلوه‏هاى دنیوى‏
ب- تمایلات نفسانى
ج- وسوسه‏هاى شیطانى‏
در این میان، دنیا و جلوه‏هاى آن همچون کلیدى است که با حرکت به یک سوى، در را باز مى‏کند و با حرکت به سوى دیگر مى‏بندد، یعنى هم مى‏توان از آن بهره‏ى خوب گرفت و هم مى‏توان آن را در راه بد بکار برد. وسوسه‏هاى شیطانى نیز اگر چه نقش‏آفرین هستند ولى انسان را به گناه مجبور نمى‏کنند، مضافاً بر اینکه، شیطان در دل اولیاى خدا راه نفوذ و تسلّطى ندارد. امّا دشمن دوّم که از همه کارسازتر است، هواها و تمایلات نفسانى است که خطرناک‏ترین دشمن انسان بشمار مى‏رود. (42)
4- هواپرستى، مانع قضاوت عادلانه است. و قرآن خطر قضاوت و دورى از حقّ را توجّه به هواهاى نفسانى می داند. «فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏»(43)پس میان مردم به حق داورى کن، و از هواى نفس پیروى مکن‏

9) تقلید
 

تقلید کورکورانه زمینه ‏ساز بسیارى از مفاسد و جنایات مى‏شود. تقلید کورکورانه یعنى عدم استقلال، وابستگى ذلّت ‏بار به دیگران و به دنبال آن مد پرستى و هرزه گرایى و زندگى پوچ و طفیلى. در قرآن مى‏خوانیم: هنگامى که رسولان خدا مردم را به توحید و ترک بت‏پرستى دعوت مى‏کردند بت‏پرستان در پاسخ مى‏گفتند: «ان انتم الّا بشر مثلنا تریدون ان تصدّونا عمّا کان یعبد آباؤنا» (44) « شما انسان‏هایى مانند ما هستید و مى‏خواهید ما را از آنچه پدرانمان مى‏پرستیدند باز دارید.» تقلید کورکورانه از نیاکان یک منطق سستى است که مشرکان در برابر پیامبران اقامه مى‏کردند و همین منطق بى ‏اساس نمى‏گذاشت که از گناهان و انحرافات عقیدتى و اخلاقى خود دست بکشند؛ قرآن مى‏فرماید: «و اذا قیل لهم اتَّبِعوا ما انزل اللّه قالوا بل نَتّبِع ما الفَینا علیه آباؤنا» (45)«و هنگامى که به مشرکان گفته مى‏شد از آنچه خدا نازل کرده است‏ پیروى کنید، در پاسخ مى‏گویند: بلکه ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم پیروى مى‏نماییم.» تقلید از نیاکان آنها باعث حجاب بر فطرت آنها شد چه بسا اکر تقلید را کنار می گذاشتند خواه نا خواه به ضمیر باطنشان توجه می کردند و راه صحیح را با میل درونیشان فطرتاً پیدا میکردند .(46) مواردهای دیگر از قبیل خود باختگی، خویشان بد ،حفظ روابط، اطاعت از رؤسا، پیروی از اکثریت، نبود رهبر و مسخره کردن مومنین و .... سبب زنگار و حجاب بر روی فطرت می باشد که اینها درد بسیار بزرگی برای هر فرد دینداری است و مانع از یاد خداوند می باشد. برای رفع این درد بزرگ نیاز به یک پاکسازی برای این غبارها دارد .

غبارروبی (پاکسازی) فطرت:
 

1) توجّه به ضعف و عجز علمی:
 

ما انسانها چیزى بلد نیستیم و خیلى کم اطلاعات داریم. علم انسان نسبت به جهلش، مثل یک قطره است نسبت به اقیانوس. بزرگان از جمله انیشتین گفته‏اند: ما که چیزى بلد نیستیم. انسان نباید با دانستن علم ناچیز مغرور شود و با عجله بخواهد هدف کل هستی را بفهمد. در حالی که هنوز رازهای فراوانی در اجزاء هستی حتی در بخش ماده چیزهایی است که هنوز کشف نشده است خداوند در آیه 85 سوره اسراء می فرماید همه شما بى سواد هستید. و دانشتان، محدود و بسیار اندک است. وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلا و تو را از (حقیقت و اوصاف) روح (که مایه حیات هر جاندار است) مى‏پرسند، بگو: روح (تولد یافته) از فرمان پروردگار من است (و دوام و زوالش نیز در هر جاندار به فرمان اوست) و شما از دانش (به ویژه علم به حقیقت روح) جز اندکى داده نشده‏اید.(47) براى این که انسان وقتى مطلبى علمى به معلوماتش اضافه مى‏شود، دچار عجب و غرور نشود، توجه به چند نکته ضرورى است:
الف) اگر توجه به خدا داشته باشد و بداند هم‏ چنان که وجود انسان از او است، قوه درک و حافظه را هم او به انسان عطا کرده است و به اصطلاح سرمایه یادگیرى را او داده و مى‏تواند با اندک اشاره‏اى این نعمت‏ها را بگیرد بنابراین انسانى که از خود هیچ ندارد، غرورش براى چیست؟
ب) مطالعه در حالات علما و بزرگان کمک مؤثرى در این راه به انسان مى‏کند، زیرا در بین علما افرادى بوده‏اند که بعد از مدت‏ها رنج و زحمت در راه علم با یک بیمارى مختصر همه آنچه را در طول سال‏ها یاد گرفته بودند، فراموش کردند، به طورى که بعضاً اسم خود و فرزندان خود را هم از یاد برده‏اند. این بهترین شاهد است بر این که هیچ‏ گاه عجب و غرور سراغ انسان نیاید، زیرا علمى که با بیمارى مختصر به چنین سرنوشتى دچار شود، نباید موجب غرور شود
ج) در آیه 85 سوره اسراء مى‏خوانیم که وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا به شما از علم جز بهره اندکى داده نشده است، بنابراین هر چقدر هم بر اندوخته‏هاى علمى انسان اضافه شود، جز اندکى نخواهد بود.
د) با توجه به روایات اسلامى علم واقعى آن است که انسان را نورانى نماید. هر چیزى که انسان را نورانى نکند، عجب و غرور و ظلمت است و هیچ ارزشى ندارد.
ه) با مطالعه در زندگى بزرگان مى‏بینیم خیلى از آنها در آخر عمر گفته‏اند اکنون فهمیده‏ام که چیزى نمى‏دانم. ظاهراً درباره ابو على سینا با آن عظمت و تبحرى که در اکثر علوم مخصوصاً فلسفه و عرفان داشت این نکته نقل شده است. ما با این استعدادهاى معمولى هر چقدر در علم پیشرفت کنیم، هرگز به پایه این اقرار نمى‏رسیم. (48)پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه و آله و سلم می فرماید : ثلاثٌ مِهْلِکات شحٌ مطاع و هوىً متّبع و اعجاب المرء بنفسه سه چیز باعث نابودى انسان است بخلى که از آن پیروى شود، هواى نفسى که متابعت شود و عجب انسان به خودش، این سه چیز را رسول‏ خدا به عنوان هلاک کننده سرمایه دین و دنیا معرفى نموده است. (49)

2) توجّه به ضعف جسمی:
 

امیر المؤمنین علیه السلام برای نشان دادن ضعف انسان از صفت پست و مذموم استفاده می کند و می فرماید: مَا لابْنِ آدَمَ وَ الْفَخْرِ أَوَّلُهُ نُطْفَةٌ وَ آخِرُهُ جِیفَةٌ وَ لا یَرْزُقُ نَفْسَهُ وَ لا یَدْفَعُ حَتْفَهُ‏ (50) فرزند آدم را به فخر و افتخار چکار؟! کسى که آغازش نطفه بوده و پایانش مردار باشد، خود را نتواند روزى دهد و از نابودى و مرگش جلو گیرد. و همین طور خداوند در سوره طارق آیه 5 می فرماید: فَلْیَنْظُرِ الانْسانُ مِمَّ خُلِقَ‏ پس انسان باید بنگرد که از چه چیز آفریده شده؟ و اصلاً انسان ضعیف آفریده شده است خُلِقَ الانْسانُ ضَعیفاً (نساء/ 28) مراد تنها ضعف در مقابل شیر و نهنگ یا اقیانوس و خورشید نیست، بلکه در مقایسه با حیواناتی که در چشم بسیار نا چیزند باز هم انسان ضعیف هست‏ برای نمونه:
1.در مقابل بیماری ها و میکروب ها گاهی حیوانات مغلوب می شوند، اما انسان دائما مغلوب میکروبها و بیماریها است.
2.مورچه در کارش خسته و نا امید نمی‏شود و تا 70 بار از سر می‏گیرد، اما انسان این توانایی را ندارد.
3.مورچه 20 برابر وزن خود را می‏تواند حمل کند، انسان وزن خودش را نمی‏تواند حمل کند. (51)

3) توجّه به ضعف اراده:
 

وقتی ضعف و عجز، تمام اراده انسان را فرا گرفته است و به این نکته توجه داشته باشیم دیگر جایی برای غفلت از خداوند متعال نمی¬ماند بیشترین عامل غفلت و بی توجهی به فطرت از روی فراموش کردن ناتوانیها و نیازمندیهایمان نسبت به خداوند متعال است. همانطور که در سوره فاطر آیه 15 میخوانیم یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّه‏ اى مردم، همه شما به خدا نیازمندید.

4) حوادث:
 

در تربیت و ارشاد، گاهى فشار و سخت‏گیرى لازم است چون مشکلات و حوادث ، راهى براى بیدارى فطرت و توجّه به خداوند است در حقیقت هر رفاهى لطف نیست و هر رنجى قهر نیست. حضرت على علیه السلام فرمود: اگر هنگام ناگوارى‏ها مردم صادقانه به در گاه خدا ناله کنند، مورد لطف خدا قرار مى‏گیرند. مولوى در ترسیم این حقیقت مى‏گوید:
پیش حقّ یک ناله از روى نیاز
به که عمرى در سجود و در نماز
زور را بگذار و زارى را بگیر
رحم سوى زارى آید اى فقیر(52)
خداوند به خاطر تربیت امم قبل از امت اسلام را به" باساء" و" ضراء"، ابتلاء کرد تا شاید در برابر خدا سر فرود آورند و به درگاه باری تعالی خضوع و زارى کنند تا اینکه فطرتشان بیدار شود فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُون‏ (53)

5) یاد مرگ
 

امام صادق می فرماید: ذِکْرُ الْمَوْتِ یُمِیتُ الشَّهَوَاتِ فِی النَّفْسِ وَ یَقْلَعُ مَنَابِتَ الْغَفْلَةِ وَ یُقَوِّی الْقَلْبَ بِمَوَاعِدِ اللَّهِ وَ یُرِقُّ الطَّبْعَ وَ یَکْسِرُ أَعْلَامَ الْهَوَى وَ یُطْفِئُ نَارَ الْحِرْصِ وَ یُحَقِّرُ الدُّنْیَا یاد مرگ‏ شهوات را مى ‏میراند، غفلت را ریشه‏ کن مى‏کند، دل را به وعده‏هاى الهى تقویت مى‏کند، طبیعت انسان را لطیف و قساوت زدایى مى‏کند، آتش حرص را خاموش مى‏کند، دنیا را نزد انسان پایین مى‏آورد (54)

6)نگاهی به تاریخ مغروران:
 

أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ إِرَمَ ذاتِ الْعِماد(55)آیا به چشم دل ندیدى و ندانستى که پروردگار تو با عاد (قوم هود) چگونه رفتار کرد! با (اهالى شهر) ارم که داراى قصرهاى مرتفع، و ستون‏هاى بر افراشته، و انسان‏هاى بلند قامت بود.

7) یادی از گذشته خود:
 

ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهین‏‏ (56)سپس نسل او را از چکیده‏اى از آبى پست و ناچیز (نطفه) قرار داد. اینها عواملی بودند که سبب رفع این غبارها می شود هر چند هر فردی باید با تزکیه روح، مواظب باشد که مبادا با غفلت بیش از حد و توجه بیشترش به دنیا و در اثر تمرینات و تلقین‏هایى، سنگ بزرگی را بر روی فطرت خدادادی ¬اش بگذارد و با تکرارش برای شخص، عادی شود به طوری که این احساس درونی را از دست بدهد.

نتیجه گیری
 

با یک سوال نتیجه این بحث را بیان می کنیم چون طرح سؤال، وسیله‏اى براى نزدیک کردن افکار، فرهنگ‏ها و عقائد گوناگون است. اینکه اگر خدا شناسى فطرى است دیگر نباید کسى پیدا شود که منکر خدا باشد؟ بیان کردیم که خداشناسى فطرى است و اگر غبارهاى گناه و انحراف، از روى فطرت منحرفان زدوده شود، اعترافات روشن آنها را خواهید یافت. کم رنگتر شدن فطرت به خاطر ذهنیات باطلى است که در ذهن ما وجود دارد و نور فطرت، زمانى انسان را نجات مى‏دهد که با تعقّل رشد کند. و انجام کارها بدون فکر و اندیشه، موجب سرزنش است و یکى از نعمت‏هاى بزرگى که باید شکر آن را به جا آوریم، نور ایمان و فطرت است. و براى غبارها و آلودگى ها غبار روبى‏هایى وجود دارد که با به کارگیرى آنها فطرت را با تمام وجود حس خواهیم کرد بیشتر این مشکلاتها به خاطر فراموشى و غفلت بیش از حد ما انسانها از خداوند متعال است و الا فطرت چیزى است روشن که مى توان آن را لمس کرد .

پی‌نوشت‌ها:
 

1.(کریمى- فرقانى ،توحید از دیدگاه عقل و نقل، 23)
2.(دشتى ،نهج البلاغه، خطبه 1)
3. (پژوهشکده تحقیقات اسلامى‏، فرهنگ شیعه ، 308 )
4. (عبداللّه ابراهیم زاده آملى ، دین پژوهى، 77 )
5. .( عسکرى، عقاید اسلام در قرآن کریم، ‏1/20)
6. .( مطهری ،مجموعه ‏آثار استاد شهید مطهرى، ‏3/455)
7. ‏ (جمعى از نویسندگان ،اصول پنجگانه اعتقادى، ص: 24)
8. (نجفى خمینى ،تفسیر آسان، ‏15/ 348)
9. (فرهنگ أبجدی عربی- فارسی، 105)
10. (قرائتی، تفسیر نور، ‏9/ 197)
11. (مکارم شیرازی ،تفسیر نمونه، ‏16/418 )
12. . ( بحرانى، البرهان فى تفسیر القرآن، 4/ 345 )
13. (انبیاء آیه 64)
14. (قرائتی ،تفسیر نور، ‏7/471 )
15. (عنکبوت، آیه 61)
16. (مکارم شیرازی ،تفسیر نمونه، ‏16/ 336)
17.(جمعى از نویسندگان‏،انسان شناسى، 54 )-(مطهری، مجموعه‏ آثار استاد شهید مطهرى ‏3 / 464)
18. (مطهری ، مجموعه آثار استاد شهید مطهرى ‏3 / 417)
19. (مجلسی، بحارالانوار، 3/ 46)
20. ( یونس آیه 90)
21. ( روم، آیه 30)
22. ( جمعی از نویسندگان، معاد از دیدگاه قرآن و روایات، ص: 26)
23. (قرائتى، برنامه درسهایى از قرآن سال 67 ، 7)
24. (قرائتی ،تفسیر نور، 10/ 303)
25. ( قرائتی ، اصول عقاید، 153)
26. (عسکرى ، التفسیر المنسوب الى الامام العسکرى،299)
27. (قرائتی ، تفسیر نمونه، ‏26/ 262)
28. (مجادله/ 19 )
29. ) نور، 21)
30. (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ‏14/ 412)
31. (الناس، 5)
32. (زخرف، 36)
33. (اسراء، 27 ‏)
34. (آشتیانى- شاگردان، طرائف الحکم یا اندرزهاى ممتاز، 1 / 105 )
35. (قرائتى،تفسیر نور، ‏8 / 245)
36. (فرقان/ 28)
37. (مکارم شیرازی،تفسیر نمونه، ج‏15، ص: 214)
38. (قرائتی اصول عقاید،97)
39. (زخرف/ 51)
40. (شیخ صدوق ،خصال،‏1 /51)
41. (طه،16)
42. (قرائتی، تفسیر نور، ‏9/ 69)
43. (ص، 26)
44. (ابراهیم/ 10)
45. (بقره/ 170)
46. (قرائتی، گناه شناسی، 64)
47. (اسراء/ 85)
48. (میدلاین، پرسمان 2
49. (مجلسى ، بحار الأنوار، 1/103)
50. (دشتی، نهج‏البلاغه، حکمت 454)
51. (قرائتی، مجموعه فیش هاى تبلیغى (1)،4)
52. (قرائتی،تفسیر نور، ‏3/ 253)
53. (انعام/ 42)
54. (مجلسی، بحار الأنوار ‏6 /133)
55. (فجر/ 7- 6)
56. (سجده/ 8)
 

منابع
1.قرآن کریم
2.آیت الله عسکرى سید مرتضى، عقاید اسلام در قرآن کریم‏، محمد جواد کرمى، بی چا، بی جا، مجمع علمى اسلامى، بی تا‏
3.ابراهیم زاده آملى عبداللّه ‏ ، دین پژوهى، بی چا ، بی جا، بی نا ، بی تا‏
4.بحرانى سید هاشم‏، البرهان فى تفسیر القرآن‏، اول، تهران، بنیاد بعثت،1416 ق‏
5.بلاغى سید عبد الحجت، حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، بی چا ، قم، انتشارات حکمت، ‏1386 ق‏
6.پژوهشکده تحقیقات اسلامى‏ ، فرهنگ شیعه‏ ، زمزم هدایت‏
7.جمعى از نویسندگان ، اصول پنجگانه اعتقادى‏، بی چا، بی جا، بی نا، بی تا‏
8.جمعى از نویسندگان‏، انسان شناسى، بی چا، بی جا، بی نا، بی تا‏
9.جمعى از نویسندگان‏، معاد از دیدگاه قرآن و روایات‏
10.دشتى محمد، نهج البلاغة، اول، قم‏، مشهور، 1379 ش‏
11.شیخ صدوق، ‏الخصال‏، بی چا، بی جا، جامعه مدرسین
12.عسکرى امام ابومحمد حسن بن على، التفسیر المنسوب الى الامام العسکرى‏، بی چا، قم، مدرسه امام مهدى‏، 1409 ق
13.فلسفى محمد تقى، الحدیت- روایات تربیتى‏، بی چا، بی جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏، بی تا‏
14.قرائتى ‏محسن، برنامه درسهایى از قرآن سال 67، بی چا، بی جا، بی نا، بی تا‏
15.قرائتى محسن، تفسیر نور ، یازدهم، تهران، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن‏، 1383 ش‏
16.قرائتى محسن، گناه شناسى‏،‏ بی چا، تهران، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، بی تا‏
17.قرائتى‏ محسن، مجموعه فیش هاى تبلیغى (2)، بی چا، بی جا، بی نا، بی تا
18.کریمى- فرقانى، توحید از دیدگاه عقل و نقل، بی چا، بی جا، بی نا، بی تا
19.مترجمان، تفسیر هدایت، اول، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى ، 1377 ش‏
20.مجلسى محمد باقر بن محمد تقى‏، بحار الأنوار، جمعى از محققان،‏ بی چا، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، 1403 ق
21.مکارم شیرازى ناصر، تفسیر نمونه‏، اول، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1374 ش‏
22.نجفى خمینى محمد جواد، تفسیر آسان‏، اول، تهران، انتشارات اسلامیه‏، 1398 ق‏
23.نرم افزار پرسمان 2 (پرسش و پاسخ دانشجویی)