قبر و ضریح علی اکبر (ع)
محل دفن جوان شجاع و دلاور امام حسین علیه السلام در پایین پای آن حضرت است. ضریح امام حسین علیه السلام، به صورت شش ضلعی است که دو ضلع پایین آن به علی اکبر و شهیدان بنی هاشم تعلق دارد. این قسمت به ضریح بیرونی قبر امام حسین علیه السلام وصل شده و 2/6 متر طول و 1/4 متر عرض دارد. بنابر این از عرض یک بخش و از طول دو بخش را در بر می گیرد و دو ضلع از آن را به خود اختصاص می دهد.
- مزار شهیدان بنی هاشم
مزار شهیدان بنی هاشم در کنار مزار علی اکبر و پایین پای مبارک امام حسین علیه السلام قرار دارد. بر اساس روایات، بنی اسد وقتی شهیدان را به خاک سپردند جنازه های شهیدان بنی هاشم را، که در یک خیمه توسط امام حسین علیه السلام جمع آوری شده بود، پایین پای آن حضرت دفن کردند و سپس چند متر پایین تر از آن دیگر شهیدان کربلا، غیر از بنی هاشم، را به خاک سپردند.[1]
- قبرهای دیگر شهیدان کربلا
تمامی شهیدان کربلا، به جز حضرت ابوالفضل، حربن یزید ریاحی و حبیب بن مظاهر، در نزدیکی قبر حضرت امام حسین علیه السلام به خاک سپرده شده اند و قبرهای آنان در سمت جنوب شرقی ضریح امام حسین علیه السلام، به فاصله چند متری آن قرار دارد. اکنون این قبرها، که در داخل یک اتاقک دوازده متری و حاوی صندوق خاتم است، پنجره ای از نقره به طول پنج متر دارد و آرامگاه را مشخص می کند. بر بالای این پنجره، اسامی حدود 120 تن از شهیدان کربلا، همراه با زیارت نامۀ مخصوص بر روی کتیبه ای از کاشی های آبی نقش بسته است. قبل از توسعۀ جدید حرم، یعنی تا 1213 ق، این قبرها بقعه ای جداگانه داشت و از حرم امام حسین علیه السلام مستقل و مجزا بود به گونه ای که طواف پیرامون آن میسر بود. سخن ابو حمزۀ ثمالی این مطلب را تأیید می کند:«سپس از حرم مطهر خارج شو و در مقابل قبور شهدا بایست».[2] کسانی که قبل از توسعه آن را دیده اند توصیف شان به همین گونه است. [3] در 1213 ق، عملیات توسعۀ جدید آغاز شد و به دلیل زیاد بودن زائران و تنگی مکان زیارت، سید علی طباطبایی و آیت اللّه شهرستانی برای تأمین رفاه زائران دیوار آن بقعه را برداشتند و راهروی درِ ورودی رواق جنوبی به مزار شهیدان را بستند و در قسمت شمالی آن، ضریحی از چوب ساج قرار دادند سپس دیوار حائل را برداشتند و آن را به حرم متصل کردند. با این کار امکان طواف پیرامون مزار شهیدان از بین رفت اما فضای زیارتی مناسبی ایجاد شد. در 1230 ق از سوی ملا محمد صالح برغانی ضریحی از برنج با کتیبه نقره ای حاوی شعرهای محتشم کاشانی بر آرامگاه شهیدان نصب شد و صندوقی از خاتم نیز در داخل آن قرار گرفت. در اوایل قرن چهاردهم، انیس الدوله، همسر ناصرالدین شاه، ضریح نقره ای به طول حدود 4/80 در پنج شبکه و ارتفاع 1/70 برای آرامگاه شهیدان تقدیم کرد. این ضریح به جای ضریح قبلی نصب شد و هم اکنون نیز در همان مکان باقی است. در 1361 ق صندوق خاتم کاری این آرامگاه به کوشش محمد صنیع خاتم شیرازی تعمیر شد و دیوارهای مجاور ضریح را هنرمندان توانای ایرانی آینه کاری کردند.[4]
- رواق ها و شبستان های حرم مطهر
ضریح و روضۀ امام حسین علیه السلام از چهار سو به وسیلۀ رواق هایی بسیار زیبا و وسیع احاطه شده است. هر یک از این رواق ها حدود چهل متر طول و حدود پنج متر عرض دارد و ارتفاع دیواره های آن نیز به دوازده متر می رسد. این رواق ها، هر یک، به نامی خاص معروف اند. بانی اولیۀ برخی از آن ها عضدالدوله دیلمی است که در دوره های بعد ترمیم، بازسازی و تزیین شده است.
- رواق غربی (رواق ابراهیم مُجاب)
این رواق در غرب ضریح قرار دارد و عمران بن شاهین آن را بنا کرده است که تا مدت ها به نام خود او معروف بود.[5] پس از چندی، به سبب دفن یکی از فرزندان امام کاظم علیه السلام، یعنی سید ابراهیم مُجاب، به آن نام مشهور شد. در قسمت جنوبی رواق، دری است که به طرف صحن باز می شود و باب ابراهیم مجاب نام دارد و قبر و ضریح ابراهیم مجاب در شمال غربی آن واقع است. دراطراف مرقد او سادات و عالمان زیادی از جمله سید رضی و شریف و مرتضی و دیگران دفن اند. این رواق در گذشته در داخل صحن بود ولی با توسعه حرم، در داخل قرار گرفته است. از این رواق یک در دیگر نیز به داخل صحن باز می شود که به باب حبیب بن مظاهر معروف است.
- مرقد ابراهیم مُجاب
ابراهیم مجاب فرزند امام موسی کاظم علیه السلام و به روایتی فرزند محمد العابد بن موسی بن جعفر علیه السلام است. پدرش، محمد العابد، برادر تنی امام رضا علیه السلام بود. او در 247 ق به زیارت امام حسین علیه السلام شتافت و نخستین علوی بود که در کربلا ساکن شد. او که از بینایی محروم بود کنار ضریح سید الشهداء علیه السلام آمد و با صدای بلند بر ابا عبداللّه چنین سلام کرد:«السلام علیک یا جدّاه». گفته می شود از درون ضریح صدایی شنید که پاسخ او را می داد:«و علیک السلام یا ولدی». چون پاسخ سلام خود را از امام حسین علیه السلام شنیده بود به ابراهیم مجاب معروف شد.[6]امروزه بر مزار آن بزرگوار صندوقی از چوب ساج و ضریحی از برنز با ابعاد 2*2 متر و به ارتفاع دو متر قرار دارد.[7]
- رواق شرقی (رواق فقیهان)
رواق شرقی یا رواق فقیهان به طول 45 و عرض پنج متر با سنگ های مرمر در دیواره ها و کف، محل نماز و عبادت زائران است و هم چون دیگر رواق ها، با آینه هایی زیبا تزیین شده است. از این رواق دری به سوی صحن و دو در به سوی حرم باز می شود. در دوره ای، به سبب دفن آقا باقر وحید بهبهانی، از فقهای اصولی در این جا، به نام رواق «آقاباقر» معروف بود [8] از آن جا که فقیهان و دانشمندان در این رواق دفن اند آن را رواق فقیهان نامیده اند. این رواق به وسیلۀ دودر به صحن متصل است؛ یکی از آن ها کنار کفش داری آل طعمه و روبه روی مسجد سید کاظم رشتی است و دیگری کنار کفش داری آل وهاب قرار دارد که در آن شاعری به نام سید عبد الوهاب (ف 1322 ق) دفن است و در مقابل اش باب علی اکبر واقع شده که رواق را به حرم وصل می کند. معروف ترین فقیهانی که در آن مکان دفن شده اند؛ شیخ محمد باقر اصولی، سید علی طباطبایی، صاحب ریاض العلماء، شیخ یوسف آل عصفور، سید کاظم رشتی، سید احمد بن کاظم رشتی، آل کمونه و کلید دار هستند.
- رواق جنوبی (رواق حبیب بن مظاهر)
این رواق به سبب وجود مرقد حبیب بن مظاهر، یار با وفای امام حسین علیه السلام در کربلا، به این نام مشهور شده است. پایین دیوارها و کف آن با سنگ های مرمر سنگ فرش و بالای دیوارها از نیمه تا سقف و نیز تمامی سقف آن آینه کاری است و چهل چراغی بزرگ از سقف آن آویزان است. این رواق روبه روی روضه، سمت جنوب غربی ضریح، واقع شده و باب القبلۀ حرم به این سمت باز می شود. این در نقره ای حاصل کار حاجی حسین خان صدر اصفهانی است. [9] میرزا تقی خان امیر کبیر در این رواق دفن شده اند.
قبر و ضریح حبیب بن مظاهر
حبیب بن مظاهر از صحابه و یاران با وفای امام علی علیه السلام است. او در دوران حکومت آن حضرت عضو شرطة الخمیس (نیروهای انتظامی) و در جنگ های جمل، صفین و نهروان نیز حاضر بود و در رأس قبیله بنی اسد، از قبیله های حامی اهل بیت و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله، قرار داشت. حبیب بن مظاهر از کسانی است که برای حمایت از امام حسین علیه السلام و قیام او در کوفه تلاش کرد و خود نیز به سپاه امام در کربلا پیوست. در حالی که حدود 75 سال سن داشت و موها و ریش هایش سفید بود فرماندهی جناح چپ سپاه را بر عهده گرفت و در یک جنگی نابرابر شهید شد. قبیلۀ بنی اسد هنگام دفن شهیدان کربلا حبیب را، که از بزرگان آنان بود، در ده متری قبر امام حسین علیه السلام به طور مستقل و جداگانه به خاک سپردند. بعدها، این مرقد در داخل روضۀ امام حسین علیه السلام و در رواق شرقی قرار گرفت. در وسط رواق محاذی مسجد بالا سر بر فراز قبر او ضریحی از نقره، که محمد باقر کلکته چی تبریزی در 1362 ق ساخته بود، به جای ضریح برنجی اهدایی مادر آقا خان محلاتی نصب شده است. [10] ادیب الملک مقام جایگاه دفن او را چنین می ستاید:«سعادت آن پیرمرد شهید آن قدر بوده است که ضریح وی در بقعه قرار یافته و زائران به هنگام ورود به حرم و خروج از آن، پیرمرد با سعادت را زیارت می کنند».[11]
پی نوشت ها
[1]. دایرة المعارف تشیع،363/3.
[2]. مدرسى، شهر حسین،347.
[4]. دایرة المعارف تشیع،44/1؛ مدرسى، همان،423.
[5]. عمران بن شاهین یکى از راهزنان در بطائح بود که عضد الدوله دیلمى سپاهیانش را به سوى او فرستاد ووى فرار کرد و به حرم امام على علیه السلام پناهنده شد (ابن اثیر، الکامل،76/8) و نذر کرد که اگر از دست عضد الدوله رهایى یابد دو رواق براى امام على علیه السلام و امام حسین علیه السلام بسازد. عضد الدوله که به زیارت امام على علیه السلام آمده بود از جرم عمران در گذشت و او را حکومت بطائح داد؛ او نیز نذر خود را ادا کرد.(عبدالکریم ابن طاووس، فرحة الغرى،67)
[6]. محسن الامین، اعیان الشیعه،242/2. برخى نیز او را ابراهیم ضریر نامیده‌اند.
[7]. آل طعمه، همان،148؛ دایرة المعارف تشیع،345/2.
[8]. آل طعمه، همان،147-148.
[9]. سفرنامه سیف الدوله به مکه مکرمه،231-230.
[11]. سفرنامه ادیب الملک به عتبات،164.
