اهمیت قلم و نوشتن
بزرگان علما فرموده اند: موجودات از حیث مراتب وجود چهار دسته اند:
1 - موجوداتی که ذاتا وجود دارند.
2 - موجوداتی که در ذهن وجود می یابند.
3 - موجوداتی که به زبان وجود پیدا می کنند.
4 - موجوداتی که با قلم به وجود می آیند.
از این چهار قسم تعبیر می کنند به عیان، جنان، لسان، بیان. آنچه انسان با چشم خود مشاهده می کند تعبیر به عیان می شود به این معنی که آن شی ء ذاتا وجود دارد و بعد از دیدن آن شی ء شکل آن در ذهن تصور می شود و در اطراف خلقت و پیدایشش می اندیشیم که آن را وجود ذهنی می گویند پس از آن انسان درصدد برمی آید که حاصل اندیشه ها و مطالعات خود را به دیگران انتقال دهد که آنها نیز از آنچه او می داند بهره مند شوند این را موجود زبانی می گویند. بعد از این مرحله انسان درصدد برمی آید افکار یا دانسته های خود را به تحریر درآورد تا عموم مردم از آن بهره بگیرند این را موجود قلمی می نامند یعنی وجود آن وابسته به وجود قلم است. در فضیلت قلم و کتابت همین بس که خداوند در قرآن بدان سوگند یاد کرده است: «ن والقلم و ما یسطرون ».
و مهمتر از آن در اول سوره علق که آیات آن اولین آیاتی است که بر پیغمبر نازل شد از اهمیت علم و قلم و دانشی که به انسان آموخته و کاری که در انتشار علم فضیلت دارد سخن به میان آورده است. آنچه به زبان گفته می شود کم دوام و ناپایدار و به زودی از اذهان مردم یا خود شخص محو می شود پس قلم است که مطالب علمی و کلمات بزرگان عالم را در روزگاران حفظ کرده است. خداوند به قلم قسم خورده اما به زبان قسم نخورده در صورتی که زبان مقدم بر قلم است زیرا اگر چه زبان اصل و قلم فرع است ولی آثار زبان به واسطه قلم باقی می ماند. اگر قلم و کتابت نبود از کجا این همه آثار دینی و مذهبی باقی می ماند و موجبات سعادت وآرامش و آسایش بشر را فراهم می آورد. (1)
اما به هر حال آنچه از اسناد تاریخی برمی آید بی شک هنگام نزول اسلام در سرزمین وحی از علم و کتابت خبری نبود. مجموعه سرمایه علمی و فرهنگی اعراب منحصر به سروده هایی در وصف زنان زیبارو و یا مدح شخصیتها و یا احیانا در هجو آنان و در عین حال تعداد افرادی که سواد خواندن و نوشتن داشتند بسیار اندک بود و بعضی از تاریخ نویسان و محققان تعداد آنان را هفده نفر نوشته اند. با بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله اساس کتاب پایه گذاری شد و پس از نزول آیات، پیامبر اکرم در حیات خود دستور تدوین و جمع آوری آیات را به صورت کتاب صادر فرمودند و این اولین کتابی بود که در تاریخ اسلام تدوین گردید.
محمد ماهر حماده می نویسد اولین کسی که نسبت به ترجمه کتابهای یونانی و مصری به عربی اقدام کرد خالدبن یزید بن معاویه بود که دستور داد کتابهای طبی را از مدرسه اسکندریه مصر به شام منتقل و سپس آنها را ترجمه کنند. هشام بن عبدالملک مروان اموی قریب همان عصر، مترجمی داشت که کتابهای مختلف را به عربی ترجمه می کرد. (2)
بعد از عصر بنی امیه و شروع حکومت بنی عباس چند عامل کار تالیف وتصنیف و ترجمه را سرعت بخشید. این عوامل به طور خلاصه عبارتند از:
1 - اختراع کاغذ
از جمله چیزهایی که حرکت علمی تالیف و ترجمه را سرعت بخشید اختراع کاغذ بود تا قبل از آن باید روی پوست، چوب، ورقهای درختان و غیره می نوشتند و این امر موجب کندی و دشواری کار می شد. ظاهرا اختراع کاغذ همزمان با اوایل خلافت عباسیان بود. (3)
به نوشته مقریزی بعد از حکومت بنی امیه، اولین خلیفه عباسی ابوالعباس سفاح روی کار آمد و خالدبن برمک را وزیر خود قرار داد. وی دفاتر دیوان را روی پوستها می نوشت سپس جعفربن یحیی برمکی در عصر هارون به وزارت رسید وی کاغذ را مورد استفاده قرار داد که تاکنون نیز رایج است. (4)
همچنین قلقشندی می نویسد در عصر هارون الرشید کاغذ رایج بود و وی دستور داد در نوشته های دولتی تنها از کاغذ استفاده شود زیرا نوشته های روی پوست قابل پاک کردن و تغییر دادن و سوء استفاده است ولی نوشته های روی کاغذ قابل تغییر و دست زدن نیست زیرا هنگام تغییر، اصل کاغذ صدمه می بیند و تجاوز شناخته می شود. (5)
بعدها تولید کاغذ نیز در بلاد اسلامی رایج گردید. در قرن هفتم میلادی در محله دار قزوهی بغداد موسسه کاغذسازی تاسیس گردید و در قرن هشتم میلادی در مصر کاغذسازی رایج گردید و همزمان اندلس نیز مرکز تولید کاغذ شد که تمرکز آن در شهر شاطبه بود و به بلاد دیگر اروپا صادر گردید. اروپاییان صنعت کاغذسازی را از مسلمین آموختند از طرفی رفت و آمد آنها به اندلس موجب فراگیری آنان گردید و از طرف دیگر در حمله های صلیبی به بلاد اسلامی مثل بغداد، مصر و شام این صنعت را از مسلمانان فرا گرفتند. با گسترش تولید کاغذ تجارت کاغذ نیز رواج یافت در بازارهای مختلف دکانهایی تحت عنوان وراقی به فروش کاغذ اشتغال یافتند و در اکثر جاها کاغذ فروشی و کتابفروشی با هم بود که بعدها به صورت بازارهای کتاب درآمد. کاغذفروشی از کارهای فرهنگی محسوب می شده است حتی افراد باسواد و دانشمند به این شغل اشتغال داشتند. در عصر مامون عباسی در بازار وراقان بغداد بیش از صد مغازه کاغذفروشی وجود داشت. در هر صورت این اختراع ارزشمند به تالیف و تصنیف شتاب زیادی بخشید.
2 - فتوحات اسلامی
بی تردید فتوحات اسلامی در تالیف و تصنیف کتاب تاثیر بسزایی برجای نهاد از این جهت که اولا مسلمین بیش از آن که علاقه به آزادسازی سرزمینها داشته باشند، به هدایت و راهنمایی توده های مردم به بند کشیده و اسیر شده در دست دشمنان اهتمام می ورزیدند و ارشاد و هدایت آنان را رسالت اسلامی خود می دانستند همان گونه که فرمانده سپاه اسلام در فتح ایران گفت: برای آزاد کردن مردم از بردگی و هدایت آنان آمده ایم. از طرف دیگر مردمی که تازه از قید و بند آزاد شده بودند گرایش شدیدی به شناخت ایده و پیام فاتحان داشتند به عنوان مثال اگر اندکی وضع اسف بار تحصیل در کشور بزرگی چون ایران را بررسی کنیم، به تشنگی توده های مردم ایران آزاد شده آن عصر نسبت به علوم و معارف اسلامی پی خواهیم برد. فطری بودن احکام نورانی اسلام و جذابیت آن این گرایش را تشدید می کرد. مجموعه این عوامل زمینه ساز تالیف و تدوین معارف اسلامی برای ارائه به بلاد آزاد شده گردید. از طرف دیگر کتابهای گذشتگان که در بلاد فتح شده موجود بود به مرکز اسلام منتقل می گردید و می بایست به زبان رایج یعنی عربی ترجمه شود تا مورد استقبال قرار گیرد.
با بررسی تاریخ سده های اول ورود اسلام به ایران درمی یابیم که ایرانیان بیشترین استقبال را از معارف اسلامی نمودند و تحقیقا بزرگترین دانشمندان و نویسندگان در رشته های مختلف علوم از ادبیات عرب گرفته تا فقه و اصول و فلسفه و طب و نجوم و ریاضی و غیره ایرانی بودند. به عنوان نمونه در تفسیر، نویسندگان معتبرترین کتابها از قبیل تبیان، مجمع البیان، تفسیر رازی، برهان، کشاف بیضاوی نیشابوری ایرانی بودند. محدثان بزرگ از جمله صاحب کتب اربعه شیعه و کتب سته اهل سنت و بزرگترین لغویین از قبیل فیروزآبادی، نیشابوری، راغب اصفهانی و غیره و ادیبان بزرگ عربی مثل سیبویه، اخفش، کسائی، فراء، ابوعلی و در فلسفه شخصیتهایی مثل بوعلی سینا، بهمنیار، قطب الدین شیرازی، خواجه نصیرالدین طوسی همگی ایرانی اند. نتیجه آن فتوحات اسلامی زمینه ساز تالیف و تدوین کتاب و گسترش آن در جهان اسلام بود. (6)
3- دعوت مسلمانان به تالیف و تصنیف از سوی مکتب اسلام
از عوامل بسیار مهم در گسترش تالیف و تحقیق کتاب در اسلام آن است که این مکتب حیات بخش پیروان خود را به مطالعه و تعقل و تدبر فرا می خواند. هیچ مکتبی به اندازه اسلام به علم و تعلیم و تعلم آن و نگارش و انتقال آن سفارش نکرده است. قرآن پیام خود را از علم آغاز کرد و معجزه اش کتاب بود. و در جای دیگر به قلم و نگارش سوگند یاد کرده است: «ن والقلم و ما یسطرون ». در آیات زیادی علم و دانش را بالاترین ارزش می شمارد و رهبران معصوم آن در راه آموختن علم، مرزهای زمانی و مکانی و عقیدتی و جنسی را برداشتند و از پیروان خویش می خواستند در هر دوره ای از عمر و در هر مکان و از هر کس چه زن و چه مرد به دنبال آموزش بروند. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله پس از جنگ بدر که جمع زیادی از قوای دشمن به اسارت مسلمین درآمدند اعلام کرد هر اسیری که به ده کودک مسلمان خواندن و نوشتن بیاموزد آزاد خواهد شد و همچنین فرمود: کسی که از من دانش یا حدیثی بنویسد تا آن گاه که آن نوشته باقی است به او اجر و ثواب می رسد و هر مومنی که بمیرد و نوشته ای هر چند اندک از خود باقی گذارد آن نوشته در روز یامت بین او و عذاب حائل خواهد شد. (7)
علی علیه السلام در این باره طی سخنانی می فرماید: کتاب منعکس کننده درون است نوشته ها زبان او هستند تفکر دانشمندان را از نوشته های آنها می توان فهمید کتاب بیانگر اندیشه و برهان دانش انسان است. (8)
امام مجتبی علیه السلام ضمن تشویق فرزندان و برادرزادگان خود به علم و دانش فرمود: اگر حفظ آن مشکل است به صورت کتاب درآورید و در منزل نگه دارید. ابابصیر از اصحاب خاص امام صادق علیه السلام می گوید: خدمت حضرت رسیدم فرمود: جمعی از اهل بصره نزد من آمدند آنچه برای آنها گفتم نوشتند، چرا شما نمی نویسید بدانید اگر بخواهید بمانید تنها به وسیله کتاب وجود شما جریان می یابد. و نیز امام صادق علیه السلام به مفضل فرمود: کتاب بنویس و علوم خود را در میان برادران دینی منتشر ساز که اگر فوت کردی فرزندانت کتابهای تو را به ارث ببرند و روزگاری خواهد آمد که هرج و مرج باشد و بهترین انیس انسان کتابهای اوست. داوود جعفری می گوید قمستی از کتابی را که یونس شب و روز نوشته بود به امام حسن عسکری علیه السلام نشان دادم فرمود این کتاب تصنیف کیست؟ گفتم: یونس، فرمود: خداوند به عدد هر حرفی از این کتاب در روز قیامت به او نور خواهد بخشید. (9)
واضح است که چنین سخنانی درباره کتاب و تالیف از ناحیه کسانی که متصل به وحی بوده و مطالب خود را از اصلی ترین منبع وحی گرفته اند چه شوقی در جامعه برای تالیف و تحقیق ایجاد می کند و چنین نیز شد و نهضتی بزرگ در تالیف و تدوین ایجاد گردیده که عمل حیاتی شد.
4 - اهتمام دانشمندان اسلامی به تالیف
کوشش دانشمندان اسلامی و اهتمام آنها به تالیف و تدوین در تاریخ اسلام خود عاملی برای تشویق و گسترش این حرکت گردید زیرا جامعه معمولا به دنبال اسوه ها و الگوها حرکت می کند و دانشمندان اسلامی عملا نماد عملی توصیه های اسلام به تالیف و تدوین گردیدند. دانشمندان بزرگ ما از صدر اسلام به بعد امثال شیخ طوسی، صدوق، سید رضی و مرتضی هر یک دارای تالیفات بسیار بودند و قبل از اینها نیز افرادی چون جابربن حیان شاگرد معروف امام صادق علیه السلام آثار گرانقدری تالیف کرد. دانشمندان اسلامی علاوه بر تالیف و تدوین خود و جمع آوری کتابخانه نیز کوشیدند که به تاسیس صدها کتابخانه خصوصی و عمومی و نیمه عمومی انجامید که این امر به نوبه خود علاقه به تالیف و تدوین را در جامعه قوت بخشید.
5 - علاقه سلاطین و خلفا به تالیف و تدوین
سلاطین و خلفا نیز مشوق تالیف و تدوین بودند. از آغاز نهضت علمی جهان اسلام در زمان امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام خلفای عباسی در این مسیر حرکت کردند و اوج نهضت ترجمه کتابهای بیگانه به عربی در عصر هارون و مامون دو خلیفه عباسی بود. این دو با همه انحرافات و با همه دشمنی نسبت به خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله در ترویج علم کم نظیر بودند. هیاتهایی به کشورهای بیگانه از روم و ایران و دیگر کشورها گسیل داشتند و از این طریق آثار علمی و کتابهای مختلف از اطراف و اکناف جهان به سوی مرکز حکومت اسلامی سرازیر گردید. با تاسیس بیت الحکمه بغداد که حالت آکادمی علمی و دارالترجمه داشت دانشمندان زیادی برای ترجمه این کتب و نیز بحث و تحقیق و تالیف گرد آمدند. بعد از آنها هم همین شیوه در میان سلاطین و خلفا ادامه یافت و بعضا در راس آنها دانشمندان معروف بودند. ابن عمید دانشمند معروف، وزیر آل بویه و ابن مسکویه کتابدار کتابخانه وی بود. صاحب بن عباد نیز در منصب وزارت ری قرار داشت و خود دارای کتابخانه ای عظیم بود. خواجه نصیرالدین طوسی در مقام وزارت هلاکوخان قرار داشت که خود صاحب کتابخانه عظیم مراغه بود.
6 - انتقال حکومت از شام به بغداد
انتقال مرکز حکومت از شام به بغداد در ایجاد زمینه تالیف و تحقیق مؤثر بود زیرا شام حالت بن بست داشت ولی با انتقال مرکز خلافت به بغداد ارتباط دنیا خصوصا ایران به مرکز حکومت نزدیک گردید و دانشمندان از اطراف و اکناف به سوی بغداد روی آوردند و کار ترجمه و تالیف و خرید و فروش کتاب و نقل و انتقال فرهنگهای مختلف رونق گرفت و این امر نقطه عطفی بود در تالیف و تدوین کتب در فرهنگ اسلام، حتی جلسات بحث و مناظره از این زمان به بعد رونق خاصی یافت و ترجمه رواج بسیاری یافت. همچنین از این زمان علوم عقلی بیشتر مطرح گردید و اشاعره که تنها طرفدار علوم نقلی بودند در انزوا قرار گرفتند.
7 - راه یافتن ایرانیان به دربار سلاطین و خلفای اسلام
این موضوع نیز عامل مؤثری در گسترش تالیف و تصنیف در اسلام بود. اصولا ایرانیان سهم عظیمی در تالیف و تدوین داشتند. حکومت بنی عباس بدست ایرانیان قوام یافت و با وجود این که آنها ضد عرب و مخالف اسلام بودند اما اقدام ثبت آنان انتقال کتابهای یونانی به سرزمین اسلام بود این کتابها سپس به عربی ترجمه شد و در اختیار مسلمانان قرار گرفت.
توجه به دو ویژگی این عصر تا حدودی روشنگر خواهد بود:
1 - دانشمندان فرهنگ مطالعه و تحقیق را بسط دادند و یا تشویق مطالعه کنندگان با هدایا و موقوفات و جایگاههای استراحت و مطرح کردن کتاب به عنوان یک شی ء گرانبها در این امر کوشیدند تا آنجا که بهترین هدیه در آن عصر کتاب بود. آنان با نوشتن کتاب به نام شخصیتها و فرزندان خود امکانات شخصیتهای دنیوی و سیاسی را به سمت کتاب و کتابخانه سوق دادند و در فرزندان خود روح کتابدوستی دمیدند و فرهنگ تشکیل کتابخانه های خصوصی را توسعه دادند و کتاب و کاغذ را به عنوان یکی از پر رونق ترین کالاهای تجارتی در جامعه مطرح کردند و با نوشتن کتاب به زبان قرآنی کتاب را در کنار قرآن در سراسر جهان اسلام پراکندند و با تشکیل جلسات درس عشق به مطالعه و کتاب را در شاگردان خود ایجاد کردند.
2 - حرکت دومی که دانشمندان در آن سهم مؤثر داشتند تاسیس کتابخانه های گوناگون در سراسر جهان اسلام بود. برخی از آنان شخصا به تاسیس کتابخانه دست زدند و در بعضی موارد به اداره کتابخانه ها پرداختند. کتابخانه بیت الحکمه، مستنصریه و نظامیه از جمله این مراکز علمی است. در تاسیس کتابخانه های مساجد، مدارس، و دربارها نیز سهم بنیادی از آن دانشمندان بوده است.
نخستین مؤلفان در علوم مختلف اسلامی
در اصول الفقه، امام محمد باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام را پیشتازان این علم می دانند اما از اصحاب ائمه علیهم السلام اول کس را در این علم هشام بن الحکم و سپس یونس عبدالرحمان دانسته اند. در علوم قرآنی نیز اولین مصحف توسط امیرالمؤمنین علی علیه السلام جمع آوری و تصنیف شد و اولین کسی که نقطه گذاری قرآن را انجام داد و از این نظر آن را از تحریف حفظ کرد ابواسود الدولی بود. نیز نخستین شخصی که در علم قرائت قرآن و معانی آن کتاب نوشت ابان بن تغلب و اول کسی که در فضایل قرآن کتاب نوشت ابی ابن کعب و همچنین اولین کسی که در علم لغت قرآن کتاب تصنیف کرد الفراء یحیی بن زیاد بود.
محمدبن السائب الکلبی را نیز اولین شخصی دانسته اند که در احکام قرآن کتاب نوشته است و در تفسیر قرآن سعیدبن جبیر التابعی و در تفسیر و تاویل و سایر انواع علوم قرآنی عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب را از پیشتازان دانسته اند. (10)
در علم السیر و تاریخ اسلامی و علم الرجال و احوال الرواة و علم الفرق، عبیدالله بن ابی رافع را از متقدمان دانسته اند و همو را بعد از امیرالمؤمنین علیه السلام نخستین مؤلف علم حدیث شمرده اند که کاتب حضرت نیز بوده است.
در علم نحو «ابواسود دوئلی »، در علم البیان و بدیع «ابوعبدالله محمد بن عمران بن موسی بن سعیدبن عبدالله المرزبانی الخراسانی الاصل «در علم نحو و عروض » ابوالصفا الخلیلی ابن احمد «در علم کلام » ابوحذیفه واصل بن عطا المعتزلی و در علم اخلاق بعد از امیرالمؤمنین علی علیه السلام، اسماعیل بن مهران بن ابی نصر ابویعقوب السکونی را اولین مؤلفان در این علوم دانسته اند. (11)
پی نوشتها و مآخذ:
1- احمد میرخانی، سیر حدیث در اسلام، (تهران: گنجینه،1357)، ص 20.
2- محمد ماهر حماده، المکتبات فی الاسلام نشاتها و تطورها و مصائرها، بیروت: موسسه الرساله، 1398ق، ص 40.
3- محسن جبل عاملی، اعیان الشیعه، ج 1، ص 88.
4- مقریزی، الخطط، ج 1، ص 163.
5- القلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، ج 2، ص 475.
6- محمد ماهر حماده، المکتبات فی الاسلام، (بیروت: مؤسسه الرساله، 1398ق)، ص 29.
7- محمدباقر بن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، (بیروت: دارالاحیا التراث العربی)،1403ق، ج 1، ص 198.
8- عبدالواحد آمدی، «غررالحکم و دررالکلم، ترجمه محمدعلی انصاری، (تهران، [بی تا]، [بی نا])، ص 20.
9- عبدالله البحرانی الاصفهانی، «عوالم العلوم والمعارف والاحوال، (قم: مدرسه الامام المهدی، 1405ق)، ص 456.
10- محمدبن اسحاق ندیم، الفهرست، ترجمه رضا تجدد، (تهران: [بی تا]،1346)، ص 140.
11- سید حسن صدر، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، (تهران: الاعلمی، [بی تا]، ص 320-170.
کتابنامه
- آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و دررالکلم ، ترجمه محمدعلی انصاری، تهران: [بی نا، بی تا].
- ابن ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، ترجمه رضا تجدد، تهران [بی نا];1346.
- الامین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، [بی تا].
- البحرانی، عبدالله، عوالم العلوم، والاحوال من الایات و الاخبار والاقوال، قم: مدرسه الامام المهدی، 1405ق.
- حماده، محمد ماهر، المکتبات فی الاسلام نشاتها و تطورها و مصائرها، بیروت، موسسه الرساله، 1398ق.
- صدر، حسن، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، تهران، الاعلمی، [بی تا].
- القلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، مصر: دارالکتب، 1332ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیا التراث العربی،1403ق.
- المقریزی، احمدبن علی، الخطط المواعظ والاعتبار بذکر الحفظ والاثار، قاهره، دارالاثار العربیه، 1928م.
- میرخانی، احمد، سیر حدیث در اسلام، تهران، گنجینه،1357.
